CC BY
0ЭОЖ 57.02
7 ЖАСТАН 16 ЖАСЦА ДЕЙ1НГ1 БАЛАЛАРДЫЦ ФИЗИКАЛЫЦ ДАМУЫ МЕН ПСИХОФИЗИОЛОГИЯЛЬЩ ФУНКЦИЯЛАРЫНЫЦ ЖАС
ЕРЕКШЕЛ1КТЕР1
ЦУАНТЦАНОВ АБЫРОЙ СЕЙЛХАН¥ЛЫ
С.Аманжолов атындагы Шыгыс ^азакстан университетi, Эскемен к., ^азакстан
САДЫКАНОВА ГYЛНАЗ ЕС1МБЕЩЫЗЫ
С.Аманжолов атындагы Шыгыс ^азакстан университетшщ кауымдастырылган профессоры, б.г.к., Эскемен к., ^азакстан
Аннотация. Мацалада бала денсаулыгыныц мацызды кврсетюштерШц 6ipi болып табылатын балалар мен жасвсп1р1мдерд1ц физикалыц дамуы жэне всу мен жетшудщ жалпы зацдылыцтары туралы нэтижелер усынылган. Баланыц агзасы негурлым жас болса, согурлым жеке мYшелердiц де, жалпы дененщ де всу жэне даму процестер1 царцынды журедг. Баланыц физикалыц дамуы хронологиялыц жас Yшiн белгтердщ квршс табуыныц орташа децгешне цатысты онтогенез процестде цол жеттзген морфофункционалдыц сипаттамалардыц даму дэрежеЫмен аныцталады. Бул багдарламаныц ЖYзеге асуына, вмгр суру салты ттелей эсер етедг.
Ктт свздер: физикалыц даму, всу жылдамдыгы,всу жэне даму.
Физикалык даму жеке тулганыц онтогенездеп организмнщ курылымдык жэне кызметпк касиеттершщ калыптасуын керсететш генетикалык багдарламасымен аныкталады. Физикалык дамудыц ец мацызды сипаттамалары - дене узындыгы мен салмагы. Бул керсетюштердщ езгеруi жаска байланысты эртYрлi жYредi. Эсудщ жогарылау кезецдерi оныц баяулауымен жалгасын табады.
7 жаска карай, бастауыш мектеп жасыныц басында есу каркыны баяулайды жэне бiрiншi созылу кезещ немесе жартылай есу секiрiсi аякталады.
8-9 жаста есу каркыны кезшде калыптаскан физиологиялык механизмдер дамып, жетiлдiрiледi. Дененщ пропорциялары езгерiссiз калады, себебi дененщ жэне оныц белштершщ есуi бiркелкi жYредi. Бой мен салмактыц езгеруi арасында катац пропорционалдылык жок, бiрак салмактыц басымдыгына бойы узын балалар ие болады.
9-10 жастан 12-13 жаска дешнп кезец «жыныстык жетшу» кезецi. Бул жаста агзада жэне оныц барлык улпаларында, мYшелерiнде жэне жYЙелерiнде жылдам дифференциация процестершщ басталуымен байланысты езгерiстер орын алады. ТYрлi улпалардагы мундай езгерютердщ эртYрлiлiгi кептеген функциялардыц тецгерiмсiздiгiне экелед^ дамудыц алдыцгы кезецiнде кол жетюзшген бурынгы тиiмдiлiгiн жогалтады. 10 жаска дешн есу мен даму процестершде жыныстык айырмашылыктар болмайды. Дене дамуы бойынша кыздар улдардан тез жетшедь Бул кезецдегi морфологиялык езгерiстер элаз тYрде керiнiс бередi. Жыныстык жетшу процестерiнiц басталуын керсететiн бiрнеше кайталама жыныстык белгiлер гана пайда болады. Дегенмен, кыздарда майдыц шегу сипаты езгередi жэне CYт бездерi калыптаса бастайды. Осы кезецнiц есу фазасындагы есу каркыныныц кYрт артуы жыныстык жетслудщ бастамасы болып саналады.
Жыныстык езгерютер кезiнде (12-13 жастан 15-16 жаска дешн) жыныстык жетшу каркыны артады, соныц нэтижесiнде жасеспiрiмдер ю жYзiнде езiнiц шектi бой узындыгына жетедi. Ол негiзiнен аяк-колдардыц узындыгыныц улгаюына байланысты пайда болады. 14-15 жаста улдар бойы бойынша кыздарды куып жетiп, асып тYседi. Жыныстык жетшудщ есуi жыныстык жетiлу процесшщ мацызды курамдас белiгi болып табылады. Дж. Таннердiц айтуынша, улдар Yшiн есу каркыныныц есуi орта есеппен 12 жаста басталып, 16 жаста аякталады. Бiр аймактагы ул балалардыц дене есу керсеткiштерiн талдаганда 11-12 жэне 14-
15 жаста ею фазалы жыныстык жетшудщ eсуi байкалады. ^ыздарда есу жылдамдыгын белсендiрудщ екiншi фазасы элсiз кeрiнедi немесе мулдем кeрiнiс бермейдi. Дене курылымы накты аныкталган жыныстык сипаттамаларга ие болады - улдарда кеуде, кыздарда бел жэне жамбас улгаюы кeрiнiс береди ^ыздар ересек дененщ функционалдык децгешне улдарга Караганда 1-3 жыл ерте жетедь Жыныстык жетшудщ аякталуы (15-17 жас) элi организмнщ биологиялык дамуыныц толык аякталуын бiлдiрмейдi. Репродуктивтi функцияны жузеге асыру мYмкiндiгiне кол жетюзу агзаныц барлык мYшелерi мен жYЙелерi уйымныц жаца децгешнде толык YЙлесiмдiлiкке келгенге дейiн жалгасады. Эте мацызды морфологиялык жэне функционалдык eзгерiстер улдарда 25 жаска дейiн, ал кыздарда 21 жаска дейiн жалгасуы мYмкiн, бул 15-20 жыл бойы туракты кYЙде калуга мYмкiндiк бередi.
Жакында кeптеген зерттеушiлер балалар мен жасeсmрiмдердщ эрбiр жас жэне жыныс тобында физикалык даму кeрсеткiштерiшц сэйкессiздiгiн атап eттi. Бул физикалык даму децгешн багалау кезiнде бала денесшщ дамуыныц жеке (конституционалдык тип) ескерiлмейтiндiгiмен тYсiндiрiледi. Соматотип типологиялык ерекшелштердщ кeрiнiсi болып табылады. Соматотип тукым куалайтын багдарламаны накты коршаган орта жагдайында жYзеге асыру барысында калыптасады жэне онтогенез динамикасыныц, зат алмасуыныц, организмнщ жалпы реактивтшгшщ адамныц биотипологиясыныц негiзгi белгшерш (темпераменттiк, энергетикалык-динамикалык касиеттер) кeрсетедi. Балалардагы типологиялык ерекшелштердщ тYрiн аныктау кезшде А.Д.Островский эзiрлеген схемага негiзделген С.С.Дарская усынган эдiстi пайдаланады. Бул эдютемеге сэйкес типологиялык ерекшелштердщ тeрт непзп тYрi аныкталган - астеноидты, торкальд^ булшыкеттi, дигестивтi. М.В.Черноруцкийдщ классификациясы соматикалык конституционалды типтщ Yш тYрiн ажыратады: 1) астеникалык; 2) нормостеникалык; 3) гиперстениялык. Жеке конституционалды типте дене eлшемдерiнiц даму дэрежесiне карай жеке адамдарды микро-, мезо- жэне макросоматикага бeлу калыптаскан. Дегенмен, соматотип кандай классификациямен аныкталса да, бул кешнп талдаудыц бiрiншi негiзгi негiзi тана, eйткенi соматотип белгiлi бiр функциялардыц курылымдык аныктаушысы болып табылады.
Соматотипке карамастан, кeптеген авторлар жакында балалар мен жасeспiрiмдердiц физикалык дамуыныц нашарлау тенденциясын - пропорционалды емес дамуы бар балалар саныныц eсуiн атап eттi. А.Г.Сухарев дене дамуыныц, эаресе артык дене салмагына карай пропорционалды еместшн гипокинезия кубылысымен, казiргi балалардыц eмiр салтындагы статикалык компоненттiц ^рт eсуiмен, олардыц отбасында жэне оку орындарында дене тэрбиесiнiц дурыс уйымдастырылмауымен байланыстырады. Шетел эдебиетiнде де осыган уксас кeзкарас жиi кездеседi. Дегенмен, ^теген зерттеушiлердiц пiкiрiнше, соцгы уакытта дисгармониялык дамудыц ец кeп тараган себебi дене салмагыныц жетiспеушiлiгi болып табылады. Клиниктердщ бакылаулары балалар мен жасeспiрiмдердiц физикалык дамуыныц «тежелген нускага» кeшуiн кeрсетедi. ^азiрri кезде дене салмагы аз балалардыц саны 1990 жылгы деректермен салыстырганда екi есеге eстi. Балалардыц eсу процестерiндегi белгш бiр бузылуларды кeрсететiн кубылыс 2,5-3% кыска бойлык жагдайлардыц пайда болуы. Жыныс ерекшелiктерiне байланысты физикалык даму кeрсеткiштерiн талдаганда, кыздар арасында улдармен салыстырганда бойыныц кыскалыгы, артык салмагы жэне кеудесшщ кецдiгi сиякты ауыткулар бiршама жиi кездесетiнiн, ал улдар арасында дене салмагыныц аздыгы жш тiркелетiнiн атап eтуге болады. Сонымен, 7 жастан 16 жаска дешнп физикалык даму бiркелкi емес. Жедел eсу кезецдерi 6 жаста жэне жыныстык жетшу кезiнде - 12-13 жастан 15-16 жаска дешн байкалады. Физикалык даму параметрлерiнiц мэндерi жэне олардыц динамикасы жыныстык жэне жеке типологиялык сипаттамалармен тыгыз байланысты.
ЖYрек-кантамыр жYЙесiнiц агза кызметiнiц Yнемi eзгерiп отыратын жагдайларына бейiмделуi онтогенезде кан айналымыныц eзiн-eзi реттеуiнiц кYPделi механизмдершщ калыптасуыныц аркасында кол жеткiзiледi. ^ан айналымы кызметiн реттеу жасушаiшiлiктен жогары орталык жYЙке механизмдерiне дейiнгi eзiн-eзi реттеу тiзбектерiнiц байланысы аркылы жYзеге асырылады. ЖYрек-кантамыр жYЙесi кызметiнiц бешмделушщ ец жогары
децгешне оныц нейрогуморальды реттелу формаларын жеке даму барысында жетiлдiру аркылы кол жетюзшедь ЖYректiц синус тYЙiнiнiц кызметi вегетативт жYЙке жYЙесiнiц парасимпатикалык жэне симпатикалык бeлiмшелерiнiц бакылауында екенi белгiлi. Симпатикалык нервтердiц козуы жYректiц белсендiлiгiнiц жогарылауына, парасимпатикалык жYЙенiц белсендiрiлуiне экеледi. Бул реттеу жYЙелерiнiц eзара эрекеттесуi жYрек согу жиiлiгiнiц мерзiмдi eзгеруiмен ^ршедь 1 айдан 6 жаска дешнп кезецде симпатикалык жэне парасимпатикалык эсерлердщ жогарылауы, ал кейiннен - 24 жаска дешн - олардыц бiртiндеп тeмендейтiнi туралы пiкiрлер бар. ЖYрек кызметiнiц колайсыз децгейi тек белсендi физиологиялык дамумен гана емес, сонымен катар жYЙелi окытудыц басталуы сиякты сырткы факторлармен де байланысты. 6-7 жаста жYрек согу жиiлiгiнiц жалпы eзгергiштiгiнiц жогарылауына экелетiн парасимпатикалык эсерлердщ ^рт артуы бул кезецдi вегетативт жYЙке жYЙесiнiц жетiлуiнiц «сыни кезещ» ретiнде белгiлеуге мYмкiндiк бередi.
8-11 жаста церебральды симпатикалык-бYЙрек Yстi бездершщ эсерiнiц кYшеюi вагальды эсерлердi тецеспред^ ал вегетативтi тепе-тецдiк жаца, жогары децгейде орнатылады. Баска авторлардыц айтуынша, эвтония 11-13 жастагы балаларда байкалады. ЖYрек кызметiнiц жумыс iстеуiнiц ерекше кезецi - 12-16 жас. Бул кезецде журектщ жумыс iстеу децгей мен вегетативтi реттелуi жогарылайды. Бiрак сонымен бiрге реттеу механизмдерi де эртYрлi болып келедi. ЖYрек ыргагыныц математикалык талдауын колдану аркылы реттеу механизмдершщ жай-кYЙiн багалау реттеу жYЙелерiнiц шиеленiсуiнiц кыздарда 12-13 жаста жэне улдарда 1314 жаста байкалатынын кeрсеттi. Табиги онтогенетикалык eзгерiстер биологиялык максатка сай журек кызметiн реттеудщ нейрогуморальды механизмдерiнiц жетiлдiрiлуiмен, холинергиялык эсерлердщ eсуiмен байланысты, алайда жасeспiрiмдiк шакта симпатикалык белсендiлiк артады, eйткенi бул жYрек-кантамыр жэне баска органдардыц жеткшкп энергиямен камтамасыз етiлуiн жэне бешмделуш камтамасыз етедi. Жыныстык жетiлудегi симпатикотония туралы дэстYрлi идеяларга Коркушконыц деректерi кайшы келедi, оган сэйкес ваготония жасeспiрiмде байкалады. 15-16 жаста журек согу жиiлiгiн реттеуде турактандыру байкалады, бул жYректiц функционалдык мYмкiндiктерiн жэне оныц жеке реттелуш жаксырак камтамасыз ететш жаца нейрогуморальды катынастардыц орнатылуымен байланысты жэне бейiмделу eзгерiстерiнiц аякталганын кeрсетедi.
Бiркатар зерттеушiлер синус ыргагыныц реттелу ерекшелштершщ жыныска тэуелдiлiгiн аныктады. Зерттеушiлер жасeспiрiмдiк шакта гендерлiк айырмашылыктардыц пайда болуын атап eттi: 11-12 жастан 14-15 жаска дешн улдарга караганда кыздарда церебральды симпатикалык-бYЙрек Yстi бездерiнiц эсерлерi айкынырак байкалады. ¥лдарда кeп багытты реттеушi эсерлердiц каркындылыгы жасына карай кYрт eзгередi, бул кыздарга караганда жYрек согу жишгшщ статикалык сипаттамаларыныц кYрт eзгеруi туралы деректердi растайды.
1. Александрова Л.А., Александров Д.В., Шадрин С.И. Влияние профильного обучения на физиологическую адаптацию школьниц // Российский физиологический журнал им. Сеченова. 2014 - Т.90. - №8. - С. 175.
2. Анисова Е.А. Физиологическая адаптация первоклассников с различными морфофункциональными особенностями // Автореферат дисс. . канд. биол. наук. Томск. -
3. Галеев А.Р., Игишева Л.Н., Казин Э.М. Вариабельность сердечного ритма у здоровых детей в возрасте 6-16 лет // Физиология человека. -2022. Т. 28, №4. с. 54-58.
4. Калашников Т.П., Корюкина И.П., Кравцов Ю.И. Неврологические и нейропсихологические проявления школьной дезадаптации // Российский педиатрический журнал, 2021. - №1. - с. 13-15.
5. Левина И.Л. Школьная адаптация и ее нарушения. Новокузнецк: ИПК, 2012. - 142 с.
ЭДЕБИЕТТЕР Т1З1М1:
2014. - 24 с.
