Научная статья на тему '3 ЁШГАЧА БЎЛГАН БОЛАЛАРНИНГ ПСИХОМОТОР ТАРАҚҚИЁТИ'

3 ЁШГАЧА БЎЛГАН БОЛАЛАРНИНГ ПСИХОМОТОР ТАРАҚҚИЁТИ Текст научной статьи по специальности «Фундаментальная медицина»

CC BY
2
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «3 ЁШГАЧА БЎЛГАН БОЛАЛАРНИНГ ПСИХОМОТОР ТАРАҚҚИЁТИ»

EURASIAN JOURNAL OF MEDICAL AND NATURAL SCIENCES

Innovative Academy Research Support Center UIF = 8.3 | SJIF = 5.995 www.in-academy.uz

3 ЁШГАЧА БУЛГАН БОЛАЛАРНИНГ ПСИХОМОТОР

ТАРАВДИЁТИ

Рузиева Болибуви Олимовна

ALFRAGANUS UNIVERSITY https://www.doi.org/10.5281/zenodo.10591886

ARTICLE INFO

ABSTRACT

Received: 23th January 2024 Accepted: 29th January 2024 Online: 30th January 2024 KEY WORDS

Илк ёшдаги болалар жисмоний жих,атдан тез ривожланиши билан бирга психик жих,атдан тез ривожланадилар. Боланинг 1 ёшли даври унинг психикасининг тез суратлар билан усиши давридир. Гудак болалар психикасини ривожланиши биринчидан анализаторларнинг такомиллашуви билан боглик булса, иккинчидан мустакил х,аракатларнинг усиши билан богликдир. Бола психикасини усишининг унинг х,аракатларини усишидан ажратиб булмайди. Бола дастлаб уз танасининг х,аракатини эплаштирадиган булиб колади, сунгра атрофдаги нарсаларнинг ушлаб х,аракат ;иладиган булади, бу харакатлар эса боланинг асаб тизимининг ва психикасининг усишига ёрдам беради. Бола янги тугилган ча;ало;лик даврида (тахминан 2 ойгача) унинг фаолияти фа;ат энг зарур органик; эхтиёжларни кондириш билан (20 соатга якин уйку) чекланади. Бола узок; ухлаш туфайли энергиясининг асосий кисмини тез усишга жисмоний жих,атдан ривожланишига сарф этади. 6-7 ойларда та;лид ;илиш х,аракатлари пайдо булади. Бола психикасининг тара;;иётида та;лиднинг роли жуда каттадир. Бола жуда куп х,аракатларни ва нут;ни асосан та;лид ;илиш оркали узлаштириб олади. Масалан: чапак-чапак-деб такрорлаб туриб чапак чалинса, бола шу суз айтилиши билан чапак чаладиган булади. Огир касалликка учрамай, жисмоний жих,атдан соглом усган бола 9-10 ойлик булганида юра бошлайди. Боланинг мустакил тарзда юра бошлаши унинг х,аётида гоят катта ходисадир. Бола юра бошлагандан сунг унинг психик тараккиёти учун жуда катта имкониятлар юзага келади, юра бошлаган боланинг фаоллиги кун сайин ортиб, эркин х,аракат килиши доираси кенгаяди. Бу эса идрок доирасининг кенгайтириб, мазмундор булишига ёрдам беради [1].

Шундай килиб, илк ёшдаги боланинг психикаси унинг эркин х,аракатлари учун кулай шароит яратиш керак. Бола х,аракатларини чеклаш эса психикасининг нормал ривожланишига зарар етказади. Болани гудаклик давридан бошлабок барча психик жараёнларни, билиш жараёнлари нормал тараккий эта бошлайди. Бу даврда болада ихтиёрсиз диккат шаклланади. Бола тугилган пайтларда унинг эътиборини асосан

EURASIAN JOURNAL OF MEDICAL AND NATURAL SCIENCES

Innovative Academy Research Support Center UIF = 8.3 | SJIF = 5.995 www.in-academy.uz

узининг органик эхтиёжларини ;ондирадиган нарсалар жалб килади. Бола 3-4 ойлигидан бошлаб х,аракатда булган яркирок, товуш чикадиган нарсалар боланинг ди;;атини купрок жалб эта бошлайди. Аста-секин болада ди;;атнинг бар;арорлиги ортиб боради. Бадан анализаторларининг фаолияти туфайли, бола исси;-сову;ни сезади. Янги тугилган ча;ало; баданининг сезгирлиги катталарникидан кучлирок булади, яъни температурасининг кескин узгариши болага тез таъсир этади. Янги тугилган бола теварак-атрофдаги оламни катталар сингари идрок ;ила бошлайди. Унинг идроки жуда элементар булиб, ёши, тажрибаси, билимлари орта борган сайин усиб боради. Айрим сезгиларни бир бутун ;илиб боглайдиган шартли рефлекслар вужудга келиши натижасида бола нарсани яхлит х,олида идрок ;ила бошлайди. Чунончи, бола тугилган кунидан бошлаб онасининг овозини эшитади, баданига онасининг кули текканини сезади, онасининг афтини куради. Ана шу тар;о; таассуротлар аста-секин бир бутун образ булиб бирлашади ва бола куз унгида онанинг образи пайдо булади [2].

Боланинг х,аракатлари орта борган сари идроки х,ам усиб боради. Бола теварак атрофдаги нарсаларни фаол х,аракат ;илиши билан билиб олади. Унда теварак атрофдаги нарсаларга ;изи;иш пайдо булади. Илк ёшли даврда мураккаб психик жараёнлардан тафаккур элементлари х,ам юзага кела бошлайди. Бола 6 ойлигида нут;сиз тафаккур элементлари пайдо булади. Х,ар бир нарсани фикрлашни та;озо ;илади. Бола бирор янги нарсани билиши билан уни курган нарсалари билан та;;ослайди, уларнинг бир-бирига ухшашлигини ёки фар;ини белгилаб олади. Нут; пайдо булиши ва усиши билан боланинг тафаккури янада усади, нут; пайдо булишидан олдин бола тайёргарлик бос;ичини утайди [3]. Тайёргарлик даврида боланинг овоз аппарати такомиллашади. Боланинг дастлабки кундаги йигисиё; унинг нафас олиш аппаратини, томо; мускулларини ва овоз пардаларини маш; ;илдиради, бу эса нут; аппаратининг ишлаши учун зарур. Болада 2-3 ойлик булганда йиглашдан таш;ари х,атти-х,аракатлар пайдо булади. Агар бола соглом, ;орни ту; булса, х,еч бир нарса уни безовта ;илмайди, у анчагина вактгача «г», «к», «х» каби товушларни талаффуз ;илиб ётади. Бола 3 ойлигида «гув-гувлаш» даври бошланади, у «ачу-гув-гув» каби товушлар чи;аради. Бола 4-5 ойлик булганида чугур-чугур ;ила бошлайди. Энди у товушларнинг ;ис;а ва узиб-узиб талаффуз ;илмасдан балки ох,ангдор ;илиб талаффуз ;илади. Шундан сунг бола «да», «ма», «ра-ла» сингари айрим бугинларни талаффуз этади. Бола 8 ойлик булганида катталарнинг гапини тушуна бошлайди. Бола 9-10 ойлик булганида бирор нарсани ифодаловчи суз айтилса, болада шу нарса тугрисида тасаввур пайдо булади. Нут;нинг усиши болада фикрлаш жараёнларининг ривожланишини тезлаштиради. Суз нарсаларни бир-бири билан та;;ослашга, уларнинг ухшашлигини ва фар;ини белгилашга, аввалги тажрибага асосланиб нарсани фикрлашга ёрдам беради. Суз ёрдами билан бола умумлаштиришга урганади. Энг даслабки умумлаштириш бола 9-10 ойга тулганда пайдо булади. Боладаги тафаккурнинг тара;;иёти нут; билан чамбарчас богли; х,олда ривожланади. Бола 1 ёшга кирганда 1020 суз зонасига эга булади. Бола «ада, буви, нанна, ашша, умма, ойи, ана, ака, амма» каби сузларни талаффуз ;ила бошлайди. Бола аввало, уз атрофидаги нарсаларнинг номини билдирадиган сузларни урганади. Бола одатда бир сузни узининг истагини билдириш учун ишлата бошлайди. Масалан: «ойи» деган сузи - «ойи мени кутар», «ойи ;орним оч»

EURASIAN JOURNAL OF MEDICAL AND NATURAL SCIENCES

Innovative Academy Research Support Center UIF = 8.3 | SJIF = 5.995 www.in-academy.uz

деган маъноларни билдиради. Бола нуткининг усиши куп жих,атдан катталарга боглик. Бола катталарнинг сузига таклид билан канчалик куп гаплашиши, улар талаффуз килган гапларнинг канчалик тугри, аник, ифодали булиши бола нуткининг тараккиётида катта роль уйнайди. Илк ёшли даврдан бошлаб болада турли хил х,ис-туйгулар юзага кела бошлайди [3].

Организмнинг х,аёти ва тараккиёти учун мутлако зарур булган табиий эх,тиёжлар туфайли болада дастлабки х,ислар пайдо булади. Гудаклик даврида болада келажак ирода жараёнларининг куртаклари пайдо булади. Булар ирода жараёнларининг факат айрим элементлари булса х,ам, лекин иродасининг усиши учун катта ах,амиятга эга. Бола узини эплай оладиган пайтидан бошлаб, унда ирода уса бошлайди. Бу эса боланинг ихтиёрсиз х,аракатлари билан бир каторда ихтиёрий х,аракатлар килишга х,ам имкон беради. Бола 6 ойликка тулгунча унда дастлабки ихтиёрий х,аракатлар яъни, талпиниш, уйинчоклар уйнаш, уларни улоктириш, олиб келишга х,аракат килиб интилиш ва х.к юзага келади. Бола 6 ойга тулганидан кейин унда катталарнинг х,аракатларига таклид килиш катта роль уйнайди. Бола 7-8 ойлик булганида унинг х,аракатлари мураккаблашади - бола эмаклашга, урнидан туришга х,аракат килади. Булар ихтиёрий х,аракатлардир. Болада иродали х,аракатларнинг асосий элементларини юра бошлаган пайтида куришимиз мумкин. Бунинг учун боланинг биринчи кадамини куздан кечиришнинг узи кифоя.

Бола урнидан туриб олади-ю, лекин калтираб туради, чунки унинг оёклари хали кучсиз, уз гавдасини кутара олмайди. Кладам ташламокчи булади-ю, лекин йикилишдан куркади. Нихоят, у аранг биринчи кадамини куяди, мувозанатни йукотиб, узини ушлай олмайди, йикилади, куркиб кетади. У яна туриб юрмокчи булади, лекин яна йикилишдан куркади. Болада «мотивлар кураши» бир оз вакт давом этади, сунгра у иккинчи кадамни куяди. Хали унда куркиш х,исси тугагани йук, бутун кучини йигиб, бу х,иссни енгишга, кийинчиликка бардош беришга интилади. Нихоят бу кийинчиликларни енгиб, узи максадга эришади. Боланинг иродаси мана шундай фаол фаолият йули билан кийинчиликларни енгиш йули билан усади. Боланинг нутки усиб борган сари акли х,ам тез усади, натижада иродавий жараёнларнинг янада тараккий этишига йул очилади. Энди бола уз х,аракатларининг максадини яхширок англайдиган булиб колади, катталарнинг айтганини килади, катталарнинг гапига кулок солади. Унчалик мураккаб булмаган илтимосларни бажаради. Мана шуларнинг х,аммаси ироданинг усишига ёрдам беради. Шундай килиб, илк ёшдаги боланинг психик жараёнлари унинг фаол фаолияти, турли туман х,аракатлари, уз атрофидаги нарсаларнинг купрок билиб олиши жараёнида ривожланиб борар экан, келгуси бу психик жараёнларининг янада тараккий эттириш, шакллантириш мактабгача тарбия муассасаларида ишловчи педагогларнинг, тарбиячиларнинг ва ота-оналарнинг энг мухим вазифаларидан биридир [4].

References:

1. Ахутина Т.В. Нейропсихологический анализ индивидуальных различий у детей: параметры оценки. Нейропсихология и психофизиология индивидуальных различий /

EURASIAN JOURNAL OF MEDICAL AND NATURAL SCIENCES

Innovative Academy Research Support Center UIF = 8.3 | SJIF = 5.995 www.in-academy.uz

Ахутина Т.В., Яблокова Л.В., Полонская Н.Н. под ред. Хомской Е.Д., Москвиной В.А. М.: Оренбург, 2000. С. 132-152.

2. Глозман Ж.М. Нейропсихология детского возраста: учебное пособие для студентов высших учебных заведений. М.: Академия, 2009. 272 c.

3. Abramova O. Assessment of infants for the 3-years old outcome prediction. / Kogan B., Abramova O. //System Psychology and Sociology. 2012 (№6) P. 66-72

4. Abramova O. Special features of neuropsychological evaluation of young children. / Abramova O, Kogan B // Neurology Bulletin. Kazan, 2011. V. 43, № 3. P 55-61.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.