Научная статья на тему '2019 және 2022 жж. ортағасырлық Жанкент қала-жұрты маңына жүргізілген археологиялық барлау жұмыстары жайлы'

2019 және 2022 жж. ортағасырлық Жанкент қала-жұрты маңына жүргізілген археологиялық барлау жұмыстары жайлы Текст научной статьи по специальности «История и археология»

CC BY
38
16
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
археология / Жанкент / «батпақтағы қалалар» / Арал маңы / қала-жұрт / Сырдария / archaeology / Zhankent / «swamp settlements» / Aral Sea region / medieval settlement / Syrdarya

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — Tazhekeyev Azilkhan, Sultanzhanov Zhetesbi

Мақалада Жанкент қала-жұрты маңына жүргізілген жаңа археологиялық барлау жұмыстарының нәтижелері берілген. Жанкент ортағасырлардан бастап саудагерлердің, әскери саяхатшылар мен мемлекеттік қызметшілердің үнемі назарында болған. Ортағасырлық авторлар оны оғыз мемлекетінің ордасы ретінде қарастырады. ХVІІІ–ХІХ ғғ. патшалық ресейдің Орта Азияға жасаған әскери-топографиялық экспедицияларының негізігі жолы Жанкент үстімен өтіп, олар қала-жұрт қирандысы жайлы мәліметтер беріп отырған. Тіпті кейбір әскери саяхатшылар шағын қазба жұмыстарын да жүргізген. Жанкент маңының жер-су атаулары мен ескерткіштері жайлы толығырақ дерек қалдырған подполковник А.И. Макшеевті айтуға болады. Ескерткіш маңын археологиялық тұрғыда алғаш С.П. Толстовтың жетекшілігімен Хорезм археологиялық-этнографиялық экспедициясы зерттеді. 2005 ж. бастап Қорқыт Ата атындағы Қызылорда университеті орыс, неміс ғалымдарымен бірлесіп кешенді зерттеулерді жүргізіп келеді. Жалпы, тарихи деректер VI–VII ғғ. Сырдарияның төменгі алқабында жетіасар мәдениетінің жойылғанын айғақтайды. Дегенмен, Жетіасар шатқалының солтүстік-батыс бөлігінде Ордазы ескерткіштер тобы (Сортөбе 1–3 қала-жұрттары) және Арал теңізінің шығыс жағалауында «Батпақты қалалар» мәдениетіне тиесілі Кескен-күйік қала, Күйік қала, Жанкент қалыптаса бастайды. Мақалада келтірілгендей 2019 және 2022 жж. Жанкент маңына жүргізілген барлау жұмыстары әлі де болса бұл аймақта ашылмаған ескерткіштердің бар екенін көрсетіп отыр. Мысалы, археологиялық барлау нәтижелерінде Қаратөбе мен Асартөбе жаңа қала-жұрттары және оларды байланыстырған сауда жолдары анықталды. Барлау жұмыстарының тағы бір мақсаты, осы уақытқа дейін анықталмаған Жанкент тұрғындарын жерлеген қорымының орнын табу болды.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

On archaeological exploration work carried out in the vicinity of the medieval settlement Zhankent in 2019 and 2022

The article presents the results of new exploratory research conducted in the vicinity of the settlement of Zhankent. Since the Middle Ages, the monument has been under the constant attention of merchants, military travelers and statesmen. Medieval authors consider it as the residence of the Oghuz state. In the 18th–19th centuries, the main route of military topographic expeditions of tsarist Russia to Central Asia passed through Zhankent, and their reports contain information about the ruins of the city. Some military travelers even conducted small excavations. Among them, we can mention Lieutenant Colonel A. Maksheev, who left detailed information about toponyms and monuments near Zhankent. The surroundings of this monument were first archaeologically studied by the Khorezm archaeological and Ethnographic expedition led by S. Tolstov, and since 2005, the staff of the Kyzylorda University named after Korkyt Ata have conducted comprehensive research in cooperation with Russian and German scientists. In general, historical data indicates that in the 6th–7th centuries in the lower reaches of the Syrdarya there is a decline of the Zhetyasar culture. However, in the north-western part of the Zhetyasar tract, a group of Ordaza monuments is being formed (Sortobe 1–3 settlements) and on the eastern coast of the Aral Sea – the cities of Kesken-Kuyuk Kala, Kuyuk Kala and Zhankent, belonging to the culture of ";swamp settlements". Exploration works in 2019 and 2022 in the Zhankent area show that there are still undiscovered monuments in this area. For example, as a result of archaeological research, the new cities of Karatobe and Asartobe and the trade routes connecting them were identified. Another purpose of the exploration was to search for the burial ground where the residents of Zhankent were buried.

Текст научной работы на тему «2019 және 2022 жж. ортағасырлық Жанкент қала-жұрты маңына жүргізілген археологиялық барлау жұмыстары жайлы»

УДК 902.904 (574) МРНТИ 03.91.41

https://doi.org/10.52967/akz2022.3.17.9L102

2019 жэне 2022 жж. ортаFасырльщ Жанкент кала-жвдты мацына ЖYргiзiлген археологияльщ барлау ж^мыстары жайлы

Azilkhan Tazhekeyev1, Zhetesbi Sultanzhanov1*

'PhD, Head of the Research Center «Archaeology and Ethnography», Kyzylorda University named after Korkyt Ata, Kyzylorda, Kazakhstan. E-mail: a.tazhekeyev@gmail.com ^Corresponding author, Master of History, Research Fellow, Research Center «Archaeology and Ethnography», Kyzylorda University named after Korkyt Ata, Kyzylorda, Kazakhstan. E-mail: zhetesbi.sultanzhanov@mail.ru

Abstract. The article presents the results of new exploratory research conducted in the vicinity of the settlement of Zhankent. Since the Middle Ages, the monument has been under the constant attention of merchants, military travelers and statesmen. Medieval authors consider it as the residence of the Oghuz state. In the 18th-19th centuries, the main route of military topographic expeditions of tsarist Russia to Central Asia passed through Zhankent, and their reports contain information about the ruins of the city. Some military travelers even conducted small excavations. Among them, we can mention Lieutenant Colonel A. Maksheev, who left detailed information about toponyms and monuments near Zhankent. The surroundings of this monument were first archaeologically studied by the Khorezm archaeological and Ethnographic expedition led by S. Tolstov, and since 2005, the staff of the Kyzylorda University named after Korkyt Ata have conducted comprehensive research in cooperation with Russian and German scientists. In general, historical data indicates that in the 6th-7th centuries in the lower reaches of the Syrdarya there is a decline of the Zhetyasar culture. However, in the north-western part of the Zhetyasar tract, a group of Ordaza monuments is being formed (Sortobe 1-3 settlements) and on the eastern coast of the Aral Sea - the cities of Kesken-Kuyuk Kala, Kuyuk Kala and Zhankent, belonging to the culture of "swamp settlements". Exploration works in 2019 and 2022 in the Zhankent area show that there are still undiscovered monuments in this area. For example, as a result of archaeological research, the new cities of Karatobe and Asartobe and the trade routes connecting them were identified. Another purpose of the exploration was to search for the burial ground where the residents of Zhankent were buried.

Citation: Tazhekeyev, A., Sultanzhanov, Zh. 2022. On archaeological exploration work carried out in the vicinity of the medieval settlement Zhankent in 2019 and 2022. Kazakhstan Archeology, 3 (17), 91-102 (in Kazakh). DOI: 10.52967/akz2022.3.17.91.102

© 2022 ж. Тэжекеев Э.Э., Султанжанов Ж.^.

Keywords: archaeology, Zhankent, Ty^h сездер: археология,

«swamp settlements», Aral Sea Жанкент, «батпактагы калалар»,

region, medieval settlement, Арал мацы, кала-журт, Сырдария Syrdarya

Ключевые слова: археология, Жанкент, «болотные города», Приаралье, городище, Сырдарья

On archaeological exploration work carried out in the vicinity of the medieval settlement Zhankent in 2019 and 2022

Эзшхан Эуезханулы Тэжекеев1, Жетесби К,анапияулы Султанжанов1*

1PhD, «Археология жэне этнография» Fылыми орталы^ыныц жетекшю, Коркыт Ата атындаFы Кызылорда университету Кызылорда, Казакстан "корреспондент авторы, тарих магистру «Археология жэне этнография» Fылыми орталы^ыныц Fылыми кызметкеру Коркыт Ата атындаFы Кызылорда университету Кызылорда, Казакстан

2019 жэне 2022 жж. ортагасырлык Жанкент кала-журты мацына жYргiзiлген археологиялык барлау жумыстары жайлы

Аннотация. Макалада Жанкент кала-журты мацына жYргiзiлген жаца археологиялык барлау жумыстарыныц нэтижелерi берiлген. Жанкент ортаFасырлардан бастап саудагерлердщ, эскери сая-хатшылар мен мемлекетлк кызметштердщ Yнемi назарында болFан. ОртаFасырлык авторлар оны оFыз мемлекетшщ ордасы ретiнде карастырады. ХVNI-ХIХ FF. патшалык ресейдщ Орта АзияFа жасаFан эскери-топографиялык экспедицияларыныц

негiзiгi жолы Жанкент Yстiмен втiп, олар кала-журт кирандысы жайлы мэлiметтер берiп отырFан. Ттт кейбiр эскери саяхатшылар шаFын казба жумыстарын да жYргiзген. Жанкент мацыныц жер-су атаулары мен ескерткiштерi жайлы толы^ырак дерек калдырFан подполковник А.И. Макшеевт1 айтуFа болады. Ескертмш мацын археологиялык турFыда алFаш С.П. Толстовтыц жетекшiлiгiмен Хорезм археологиялык-этнографиялык экспедиция-сы зерттедi. 2005 ж. бастап Коркыт Ата атындаFы Кызылорда университет орыс, немiс Fалымдарымен бiрлесiп кешендi зерттеулердi жYргiзiп келедi. Жал-пы, тарихи деректер VI—VII FF. Сырдарияныц твменг1 алкабында жетiасар мэдениетшщ жойылFанын аЙFактайды. Дегенмен, Желасар шаткалыныц солтYстiк-батыс бвлiгiнде Ордазы ескерткiштер тобы (Сортвбе 1-3 кала-журттары) жэне Арал те^зшщ шыFыс жаFалауында «Батпакты калалар» мэдениетiне тиесiлi Кескен-^шк кала, КYЙiк кала, Жанкент калыптаса бастайды. Макалада келтiрiлгендей 2019 жэне 2022 жж. Жанкент мацына жYргiзiлген барлау жумыстары элi де болса бул аймакта ашылмаFан ескерткiштердiц бар екенш кврсетiп отыр. Мыса-лы, археологиялык барлау нэтижелерiнде Каратвбе мен Асартвбе жаца кала-журттары жэне оларды байланыстырFан сауда жолдары аныкталды. Барлау жумыстарыныц таFы бiр максаты, осы уакытка дейiн аныкталмаFан Жанкент турFындарын жерлеген корымыныц орнын табу болды.

Сiлтеме жасау Yшiн: Тэжекеев Э.Э., Султанжанов Ж.К. 2019 жэне 2022 жж. ортаFасырлык

Азилхан Ауезханулы Тажекеев1, Жетесби Канапияевич Султанжанов1*

1PhD, руководитель научного центра «Археология и этнография», Кызылординский университет имени Коркыт Ата, Кызылорда, Казахстан "Магистр истории, научный сотрудник, научный центр «Археология и этнография», Кызылординский университет имени Коркыт Ата, Кызылорда, Казахстан

Об археологических разведках, проведенных в окрестностях средневекового городища Жанкент в 2019 и 2022 гг.

Аннотация. В статье представлены результаты новых разведочных исследований, проведенных в окрестностях городища Жанкент. С эпохи средневековья памятник находился под постоянным вниманием купцов, военных путешественников и государственных деятелей. Средневековые авторы считают его резиденцией Огузского государства. В XVIII— XIX вв. через Жанкент проходил основной маршрут военно-топографических экспедиций царской России в Среднюю Азию, и в их отчетах есть сведения о руинах города. Некоторые военные путешественники даже проводили небольшие раскопки. Среди них можно упомянуть подполковника А.И. Макшее-ва, оставившего подробные сведения о топонимах и памятниках близ Жанкента. Окрестности данного памятника были впервые археологически изучены Хорезмской археолого-этнографической экспедицией под руководством С.П. Толстова, а с 2005 г. сотрудники Кызылординского университета имени Коркыт Ата проводят комплексные исследования в сотрудничестве с российскими и немецкими учеными. В целом исторические данные свидетельствует о том, что в VI—VII вв. в низовьях Сырдарьи происходит упадок Жетыасарской культуры. Однако в северозападной части урочища Жетыасар формируется группа памятников Ордазы (городища Сортобе 1-3) и на восточном побережье Аральского моря - города Кескен-куюк кала, Куюк кала и Жанкент, относящихся к культуре «болотных городищ». Разведочные работы 2019 и 2022 гг. в районе Жанкента показывают, что в этой местности до сих пор есть неоткрытые памятники. Например, в результате археологических исследований были выявлены новые города Каратобе и Асартобе и соединяющие их торговые пути. Другой целью разведки был поиск места могильника, где были захоронены жители Жанкента.

Для цитирования: Тажекеев А.А., Султанжа-нов Ж.К. Об археологических разведках, прове-

Жанкент к,ала-журты мацына жYргiзiлген археологиялык, барлау жумыстары жайлы. Н,азак,стан ар-хеологиясы. 2022. № 3 (17). 91-102-бб. РР1: 10.52967/ akz2022.3.17.91.102

денных в окрестностях средневекового городища Жанкент в 2019 и 2022 гг. Археология Казахстана. 2022. № 3 (17). С. 91-102 (на каз. яз.). Р01: 10.52967/ akz2022.3.17.91.102

1 Юркпе (Тэжекеев Э.Э., Султанжанов Ж.Ц.)

Жанкент кала-ж^рты орналаскан оазисте алгаш рет 1946 ж. Хорезм археологиялык-этнографиялык экспедициясыныц археологиялык барлау тобы барлау ж^мыстарын жYргiзген. Экспедиция барысында эуеден фотосы тYсiрiлiп, археологиялык деректер жинакталып, нэтижелер1 эртYрлi ецбектерде жарияланды [Толстов 1947: 57-62; 1948: 211; 1962: 198-200]. Алынган керамикалык деректер бойынша С.П. Толстов Жанкенттi антикалык кезецнен (б.д. басынан) Х-Х1 гг. аралыгында Yздiксiз вмiр CYрген деп мерзiмдедi [Толстов 1947: 63]. Зерттеушi жазба деректердiн негiзiнде, соцгы вмiр CYPУ кезещнде (Х-Х1 гг.) кала «огыздар патшасыныц» ордасы болган деп кврсетедi [Толстов 1947: 56; 1948: 246; 1962: 198].

Хорезм экспедициясыныц барлау ж^мыстарыныц нэтижелерi бойынша С.П. Толстов осы оазисте орналаскан iрi калаларды «Батпацты цалалар» мэдениет1 деген атау берд^ Огыз кезещнщ «батпакты калалары» Казалыныц ощустшнде жаткан жоспары Yшб¥рышты келген тYбекте орналаскан. Арал тещзшщ б^л тYбегi солтYCтiгiнде Сырдария арнасымен, батысында Арал тецiзiмен жэне ощустш-шыгысында Куацдария взешнщ ежелгi арнасы к^тын батпацты, камысты аумакпен (Бозквл шаткалы) шектеседi (1-сур, 1).

Б^л калалардыц iшiнде ец iрiсi Кескен-^шк кала, содан кейiн Жанкент жэне КYЙiк кала болып табылады (2-сур). Барлыгы дерлiк пiшiнi твртб^рышты, дуалмен жэне ормен коршалган. Эркайсында iрi квлемдi цитадель орналаскан (250*250, 50^50 м). Атап кететш жайт, Кескен-^шк кала мен КYЙiк каланыц Жанкентпен мерзiмдес (1Х-Х1 гг.) археологиялык деректерiмен катар, жетiасар мэдениетiне (б.д. I мыцж. басы мен VIII г.) вте жакын УИ-1Х гг. камтитын деректердiн басымдылыгы бар.

2000 жылдары К.М. Байпаковтыц жетекшiлiгiмен Жанкент, Кескен кYЙiк кала, Жент, т. б. ескертюштерде iшiнара Yзiлiстермен археологиялык зерттеулер жYPдi [Байпаков, Воякин 2009: 2633; Байпаков и др. 2012: 22-44; Байпаков 2013].

Коркыт Ата атындагы Кызылорда университетiнiц Жанкент археологиялык экспедициясыныц жеке археологиялык барлау отряды 2010 ж. шшде, тамыз айларында Э.Э. Тэжекеевтыц жетекшiлiгiмен Жанкент кала-ж^ртыныц мацына зерттеу ж^мыстарын жYргiздi. Барлау жумыстары барысында 30-дан аса нYкте есепке алынды.

Барлау жумыстары нэтижесвде Ортагасырлык Жанкент кала-ж^рты оазисiнде орналаскан ескерткiштердi Yш кезецге бвлiп карастырылды:

1. С.П. Толстовтыц пiкiрi бойынша «батпакты калалар», б.д. I мыцж. екiншi жартысынын аягы - XI г. [Толстов 1962: 198].

2. Алтын Орда дэуiрiмен мерзiмделетiн ескертюштер (шамамен XIV-XVI гг.).

3. Кешнп ортагасырлык архитектуралык (мавзолей) ескерткiштер (XVIII аягы - XIX г.) [Тэжекеев 2011: 74-79].

2 Эдктер мен материалдар

2.1 Эдктер (Тэжекеев Э.Э.)

2019 ж. тамыз айында Жанкент кала-ж^ртыныц мацына кайта барлау жумыстары барысында жогарыда аталган ескерткiштерден бвлек екi кала-ж^рт орны аныкталды. Б^л ескерткiштер

1-сур. 1 - «Батпак,ты калалар» орналасуы ([Толстов 1962]: бойынша); 2 - Жанкент кала-журтыныц эуеден тYсiрiлген KepiHici (Жанкент археологиялык экспедициясы корынан алынFан) Fig. 1. 1 - Location of "Swamp settlements" (after: [Tolstov 1962]); 2 - Aerial view of the town of Zhankent (from the fund of the Zhankent archaeological expedition) Рис. 1. 1 - Месторасположение «Болотных городищ» (по: [Толстов 1962]); 2 - Вид с птичьего полета на городище Жанкент (из фонда Жанкентской археологической экспедиции)

2 3

2-сур. «Батпакты калалар» жоспары. 1 - Жанкент (Жанкент археологиялык экспедициясы корынан алынтан); 2 - Кескен ^шк кала ([Толстов 1947: 63]: бойынша); 3 - КYЙiк кала [Толстов 1947: 64]: бойынша Fig. 2. 1 - Plan of "Swamp settlements". 1 - Zhankent (from the fund of the Zhankent archaeological expedition);

2 - Kesken kuyuk kala (after: [Tolstov 1947: 63]); 3 - Kuyuk kala - after Tolstov 1947: 64 Рис. 2. 1 - План «Болотных городищ». 1 - Жанкент (из фонда Жанкентской археологической экспедиции); 2 - Кескен куюк кала (по: [Толстов 1947: 63]); 3 - Куюк кала (по: [Толстов 1947: 64])

Казахстан археологиясы № 3 (17) 2022 95

«батпакгагы ^алалар» санын арттырып отыр (3-сур). Ал 2022 ж. тамыз айында Жанкент т^ргындарыньщ ^орымын iздеу ма^сатында огыз дэуiрiмен мерзiмделетiн ¥зынтам, Бегiм ана м^наралары тещрегшде iзденiс ж^мыстары icKe асты.

3-сур. Жанкент мацындаFы ipi к,алашык,тар мен мунаралы ескертк1штер.

Орындаушы Э.Э.Тэжекеев. © Google

Fig. 3. Large settlements and tower monuments near Zhankent. Performer A.A. Tazhekeev. © Google Рис. 3. Крупные городища и башенные памятники близ Жанкента. Исполнитель А.А. Тажекеев. © Google

Барлау ж^мысыныц ма^саты - археологиялыщ ескерткiштердi есепке алу, картага тYсiру. географиялыщ координаттарын аныщтау жэне фотофиксация жасау болды. Ескi арналар мен обалар орнын аныщтау ма^сатында зерттелген айма^тар дрон ар^ылы эуеден суретке тYсiрiлдi. Айта кету керек барлау алдында зерттеу аймагы жайлы гылыми эдебиеттерге толыщ шолу ж^мыстары жасалып, маршрут картасы дайындалды. Зерттеу жрмыстарыныц натижесiнде Жанкент ^аласынын мацында орналас^ан ескерткiштерге толыщ сипаттама жасалынып, са^талган деректер бойынша ^орытындылар жасалынды.

2.2 Материалдар (Султанжанов Ж.Ц.)

Цара тебе (Царауыл тебе) цала-журты - Кызылорда облысы, Казалы ауданы, Абай ауылыныц шыгысында, Жанкент ^ала-ж^ртынан солтYCтiк-шыFыс^а ^арай 20 км жерде, Сырдария арнасыныц сол жаFалауында орналас^ан (4-сур).

Ескертюш тебе (шамамен 6-7 м) тYрiнде са^талFан. Жоспары бесб^рышты, ^алашыщтын шы^ыс бвлiгi кецдеу келген. Осы бвлтнде пiшiнi пктвртб^рышты, квлемi 50^50 м цитадел1 орналас^ан. Жалпы ^алашыщтыц келемi шамамен 200^150 м тец. Калашыщтыц беткi ^абатынан

4-сур. Кара тебе калашытыныц эуеден керЫа. © Google Fig. 4. Aerial view of the settlement of Kara tobe. © Google Рис. 4. Вид с птичьего полета городища Кара тобе. © Google

огыз кезещнщ (Жанкент) кыш ыдыстарын кездеспруге болады. Ескерюш шамамен 1Х-Х1 ff. мерзiмделедi.

Асар тебе цала-журты Жанкент ауылынан ощустшке карай 18 км (Казалы ауд., Кызылорда обл.), Жанкент кала-ж^ртынан ощуспкке карай 17,5 км жерде, Сырдарияныц есю арнасы (Есюдариялык) бойында орналаскан (5-сур). Ескертюштщ ощуспк бвлiгi Аралдын тартылFан табаны болса, солтYCтiк бетiнде 750 м жерде есю арна i3i жатыр. Ощуспк iргесiнде суы сакталFан квлшiктер бар. Кала-ж^рттыц к¥рылымы жетiасар мэдениетi ескертюштерше ^ксас, яFни, бiрнеше кабаттан т^ратын, пiшiнi шецберл^ бекiнiстi Yлкен YЙ к¥рылысына жатады. Мысалы, Алтын-асардыц <^лкен y^», Бидайык-асар, Жол-асар, Томпак-асар кала-ж^рттарына ^ксас. Кала к^рылысыныц ощустш бвлт биiктеу келген (шамамен 6-7 м), солтYCтiк бвлiгi (1-кабаты) шамамен 4-5 м-ге тец.

Беткi кабатынан аздап кыш ыдыстар сыныктары кездеседi. Ескертюшт шамамен ерте ортаFасырлар кезещмен мерзiмдеуге болады.

2022 ж. тамыз айында ¥зынтам жэне Бегiм ана м^наралары мацында барлау ж^мыстары жYрдi. Б^л м^наралар Жанкент кала-ж^ртынан шалFайда орналасканымен Fалымдар OFыз кезенiн сэулет ескертюштерше жаткызады [Ибраев 1980: 40-44; Байтенов 1985: 45-46; 2007; Кожа 2014: 390-399]. Орта Азия мен Казакстанда м^ндай м^наралар сирек кездеседi. Б^л м^наралар жайлы квптеген Fылыми макалар болFанымен салыну себебi, сэулеттiк ерекшелт, орналасу (Арал тенiзiне жаFалауы) т. б. мэлеселер бойынша жауабы жок с^рактар бар (6-сур).

5-сур. Асар тебе к,алашь^ыныц эуеден керЫа. © Google Fig. 5. Aerial view of the settlement of Asar tobe. © Google Рис. 5. Вид с птичьего полета городища Асар тобе. © Google

¥зынтам мунарасы - Жанкенттен солтYCтiк-батыска карай 45 км жерде орналаскан. Ол шаршы пiшiндi кам кесектер мен (22-23*22-23*5-5,5 см) кYЙдiрiлген кiрпiштердi араластыра отырып т¥рFызылFан. Непзшщ диаметрi - 7,30 м, биiктiгi - 10 м, кабырFасыньщ калыеды^ы -1,7 м^ ^¥райды.

Ескерткiш к^рп кезде катты кираFан, взшщ алFашкы кескiнiн жоFалткан кiреберiс ойыFы солтYCтiк-шыFыска баFытталFан. К^рп кезде кiреберiс ойы^ы орналаскан кабырFаFа карама-карсы бетте Yлкен сацылау пайда болFан. Жоспарында двцгелек тэрiздес болып келген м^нара жоFарыFа ^арай тарыла тYседi. М^нара шшде парабола кескiндi кYмбез камерасы бар. Шамасы, б^л бвлме кYЙдiрiлген юршшпен капталса керек. М^нараныц парапетi взшщ алFашкы бейнесiн жоFалткан. Ескертюштщ жанында казак корымдары бар [Тэжекеев, С^лтанжанов 2018: 239-246]. Кайта барлау барысында оFыз кезещне катысты обалар iздерi табылмады.

Белгiлi архитектор Е.М. Байтеновтыц пiкiрiнше, ¥зынтам мунарасы Орта АзиядаFы «м^наралы кесенелер» атауымен белгiлi ескертюштердщ прототипi болып есептеледi.

Беггм ана мунарасы - Жанкент кала-ж^ртынан солтYCтiк-батыска карай 56 км кашыктыкта, ескертюш твщрегшен биiктеу жайдак твбеде орналаскан. Кам кесектен т¥рFызылFан Бегiм на мунарасы шаршы пiшiндi кYЙдiрiлген юршштермен (23*23*5/6 см) капталFан. М^нара сепз кырлы, жоFары карай тарылFан - ол, сепз кырлы кесiлген пирамида юпетп кYмбезбен жабылFан. М^нара дщ ортасына дейiн монолиттi, одан жоFары тас твбелiк Yлкен тесiгi бар жоспарында двцгелек кYмбездi камера орналаскан. Б^л бвлмеге ескерткiш бшкпгшщ ортасында орналаскан аркалы ойык апарады. Камераныц жоFарFы бвлiгi кYЙдiрiлген кiрпiштермен кашаетан, камераныц Yстiнде ецюшт парапетпен коршалFан алацша бар. Кaзiргi кезде ескертюшке жвндеу ж^мыстары жYргiзiлген, бiрак, вкшшке карай оныц алFашкы нобайынан ешкандай элемент сакталмаFан [Тэжекеев 2017: 498-500].

6-сур. 1 - ¥зынтам мунарасы; 2 - Бепм ана мунарасы. Суретгерд! TYcipreH Ж. Султанжанов Fig. 6. 1 - Uzyntam Tower; 2 - Begim ana Tower. Photo by Zh. Sultanzhanov Рис. 6. 1 - Башня Узынтам; 2 - Башня Бегим ана. Фото Ж. Султанжанова

Кайта барлау жрмыстары барысында Бегiм ана м^нарасынан cолтYCтiк-батыcка карай 11 км жерде, еск арна бойында Токмак шаткалы деп шартты атау берiлген к¥мды тебе yctí зерттелдi. Эуеден обага ^ксас Yйiндiлeр желдщ эceрiнeн пайда болган тебелер болып шыкты. Мысалы, Жанкенттщ iргeciндeгi тебeнi жeргiлiктi халык Мыцтебе атап кеткен, дегенмен б^л обалар емес карапайым табиги тебeшiктeр. Жанкент корымы ашык такырып болып кала береди Алдагы далалык зерттеу ж^мыстары кeзiндe биыл камтылмаган аймактарга барлау жрмыстары ^йымдастырылатын болады.

3 Нэтижелер мен талдау (Тэжекеев Э.Э., Султанжанов Ж.Ц.)

VII f. Арал мацы керамикалык кeшeнi т^ргысынан темeндeгiдeй аймактарга белшедг ОцтYCтiк Хорезм (cолтYCтiк-шыFыcындаFы мал шаруашылымен айналысатын ецiрмeн тыгыс байланыста болган афригид мэдeниeтi), Эмударияныц оц жагалауындагы cолтYCтiк Хорезм -Кердер аймагы (кeрдeрi мэдeниeтi), eкi ауданга белшетш Шыгыс Арал мацы: eжeлгi Куандария мен Еcкiдариялык арналарындагы жeтiаcар кешеш жэне казiргi арнага жакын, Сырдарияныц сол жагалауындагы «батпакты калалар» ауданы. Б^л аймактар мен аудандардыц барлыгы тыгыз мэдени жэне этникалык байланыста болган деп айтуга болады.

Сырдарияныц теменп агысында б.д. I мыцж. теракты, e3ÎH4ÎK ерекшелiгi бар мэдениет еркендеген. Же^асар I жэне II кезецдершде (б.д. I мыцж. жартысы) Ортацгы Сырдария аудандарындагы мэдениеттерден (Отырар-Каратау, Кауыншы) баска кершшес аймактармен тыгыз байланыста болгандыгын кeремiз. Т^ргын саныныц кеп болуына, eмiр CYPуге ыцгайлы факторларга байланысты, сол уакытта жергiлiктi жердi, ягни Сырдарияныц тeменгi алкабын мекен етш калуы мYмкiн. Сол уакытта Жепасар мэдениетiнiц территориясы барынша ^лгайып, Эмударияныц оц жагалауы мен Сырдария езеш арасындагы аудандарды камтып, жетiасарлык т^ргындардыц Yлкен бeлiгi осы аймактарга кешедь Л.М. Левинаныц пiкiрiнше, Жетiасар III кезещнде (VI-VII ff.) Жетiасар шаткалындаFы ескерткiштердiц басым кeпшiлiгi eмiр суруш токтатады [Левина 1996: 5-9; 1997: 3-14].

Yшiншi кезецнiц аяFында Жепасар шаткалы шелге айналып, жетiасар мэдениет Сырдарияныц тeменгi аFысында жойылады. Бiрак, Жетiасар шаткалыныц солтYCтiк-батысында. казiргi Сырдарияныц сол жаFалауында Сортебе I, II сиякты калалар eмiр CYPуiн жалFастырып [Кдоманкулов жэне т. б. 2011: 27-32], Арал тещзшщ шыFыс мацында Кескен-^шк кала, КYЙiк кала, Жанкент, Карауыл тебе (Кара тебе), Асар тебе сиякты, яFни, «батпакты калалар» калыптаса бастайды.

4 Корытынды (Тэжекеев Э.Э., Султанжанов Ж.Ц.)

Жанкент мацыныц тарих-географиялык келбетi казiргi уакытта катты езгерген. Ежелп коныстар, жерлеу орындары, суландыру жYЙелерi мен егiстiк алкаптар Yстiне мыцдаFан гектар кYрiштiк жэне бакшалык алкаптар, iрi магистралды каналдар мен жYЗдеген арыктар (жап) тYCкен. Тек iрi калашыктар мен сэулет бар к¥рылыстар сакталFан. СоFан карамастан барлау жумыстары жаксы нэтиже берш отыр. Жанкенттiц солтYCтiк-шыFысында орналаскан Кара тебе калашь^ы аркылы сауда жолыныц келгенiн байкауFа болады. Коркыт ата корымы (Жосалы мацы) жанындаFы Ордазы калалар тобынан (Сортебе 1-3) шыккан керуен Байкоцыр мацындаFы Жiгiт кала (Тас еткел), Майлыбас eткелi мацыц^ы КорFаншы калашыктары (керуен сарай) аркылы Кара тебеге жэне Жанкентке еткен.

Енд Жанкент корымына келсек, ол кала-журт мацында болуы мYмкiн, бiрак, ескерткiштiн шыFысы мен батысынан бiрнеше каналдар eтiп, егiстiк алкаптар тYсiп кеткен. А.И. Макшеевтiн дерегiнде: «Жанкенттен батыска карай бiрнеше шакырым жердеп корым бар жэне жергiлiктi халыктыц айтуынша онда Дэулiбай, Мыцтай, Дэке жэне Саян батырлар жерленген. Корымда басым бeлiгi кYЙдiрiлген кiрпiштен тyрFызылFан жиырмаFа жуык iрi жартылай кираFан тамдар (авт. -жерлеу к¥рылыстары) бар. Кейбiр кырFыздардыц (авт. - казактар) айтуынша бул Жанкентке тиесш. тiптi, бул жерде хандар жерленген, ал кейбiреулерiнiц пайымдауынша осы жерде Жанкенттен де Yлкен кала болFан» [Макшеев 1856: 516-517]* (*аудармасы авт.). Бул дерек Жанкент iргесiндегi Алтын Орда кезещмен мерзiмделетiн Мыцтебе калашы^ы болуы да ыктимал.

Куандария, Есюдария жэне Сырдария eзендерiнiц Арал тещзше куяр мацы, яFни, Жанкент кала-журты оазисi кене заманнан теракты сауда, Орта Азия жэне Казакстан аймаFыццаFы кeшпецдiлерiнiц мэдени жэне этникалык карым-катынас, сонымен катар, кeшпецдiлер еркениет мен ортаазиялык отырыкшы оазистерiн байланыстырFан аймаFы болFан. Осы жерде атакты сауда жолдарымен (эсiресе ¥лы Жiбек жолы) бiрге, тарихи миграция жолдары жэне олардыц eзiцдiк тоFысу iздерi жатыр.

ЭДЕБИЕТ

1 Байпаков К.М. Древняя и средневековая урбанизация Казахстана (по материалам исследований ЮККАЭ).

Кн. II. Урбанизация Казахстана в IX - начале XIII в. Алматы: ИА КН МОН РК, 2013. 514 с.

2 Байпаков К.М., Воякин Д.А. Города Приаралья: Дженд, Асанас, Барчкент // Вестник МИЦАИ. 2009. Вып. 10.

С. 26-33.

3 Байпаков К.М., Воякин Д.А. Ильин Р.В. Города Хувара и Янгикент - старая и новая столицы государства

огузов // Вестник МИЦАИ. 2012. Вып. 12. С. 22-44.

4 Байтенов Э.М. Загадка башни Узун-там и другие памятники Приаралья // Памятники истории и культуры

Казахстана. Алматы: Казахстан, 1985. С. 45-46.

5 Байтенов Э.М. Казахские мунара // Архитектурное наследство. М.: Стройиздат, 1990. Вып. 37. С. 335-344.

6 Байтенов Э.М. Мунара Бегим-ана // Свод памятников истории и культуры РК. Кызылординская область.

Алматы: Аруна, 2007. С. 281-282.

7 Ибраев Б.А. Космогонические представления наших предков // Декоративное искусство СССР. 1980. № 8.

С. 40-44.

8 КожаМ.Б. Об огузских постройках долины р. Сырдарьи // Маргулановские чтения-2014: м-лы Междунар.

науч.-практ. конф., посвящ. 110-летию академика А.Х. Маргулана. Алматы; Павлодар: Fылыми казына, 2014. С. 390-399.

9 Курманцулов Ж., Аржанцева И.А., Тэжекеев Э.Э. Сырдарияныц твменп аFысы бойындаFы OFыз калалары:

Жепасар мэдениепмен байланысы // Коркыт Ата ат. Кызылорда мемл. ун-тшщ Хабаршысы. 2011. № 2. 27-32-бб.

10 ЛевинаЛ.М. Этнокультурная история Восточного Приаралья (в I тыс. до н.э. - I тыс. н.э.) // Этнографическое

обозрение. 1997. № 2. С. 3-14.

11 Левина Л.М. Этнокультурная история Восточного Приаралья (в I тыс. до н.э. - I тыс. н.э.). М.: Восточная

литература, 1996. 396 с.

12 Макшеев А.И. Описание Низовьев Сырдарьи // Морской сборник издававшийся морским ученым комитетом.

Т. XXIII. № 9. СПб.: тип. Императорской Академии наук, 1856. С. 448-527.

13 Тэжекеев Э.Э. Бепм ана мунарасы // Казакстанныц киел1 орындарыныц географиясы. Табетат.

археология, этнография жэне дши сэулет внер1 нысандарыныц т1зшм1. Алматы: КР БFМ FК АИ, 2017. 498-500-бб.

14 Тэжекеев Э.Э. Ор^асырлык Жанкент кала-журты мацындаFы ескертшштердщ орналасуы мен мерз1м жайлы

деректер // Эл-Фараби ат. Казак ¥лттык ун-тшщ Хабаршысы. Тарих сер. 2011. № 2 (61). 74-79-бб.

15 Тэжекеев Э.Э., СултанжановЖ.К. ОртаFасырлык OFыздардыц сэулет внер1 туралы // Эл-Фараби ат. Казак

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

¥лттык ун-тшщ Хабаршысы. Тарих сер. 2018. № 1 (88). 239-246-бб.

16 Толстов С.П. Города гузов // Советская этнография. 1947. № 3. С. 55-102.

17 Толстов С.П. По следам древнехорезмийской цивилизации. М.; Л.: изд-во АН СССР, 1948. 326 с.

18 Толстов С.П. По древним дельтам Окса и Яксарта. М.: изд-во Вост. лит., 1962. 323 с.

REFERENCES

1 Baipakov, K. M. 2013. Drevnyaya i srednevekovaya urbanizaciya Kazahstana (po materialam issledovaniy

Yuzhno-Kazahstanskoy kompleksnoy arheologicheskoy ekspedicii). Kniga II. Urbanizaciya Kazahstana v IX - nachale XIII v. (Ancient and medieval urbanization of Kazakhstan (based on research materials of the South-Kazakhstan complex archaeological expedition). Book II. Urbanization of Kazakhstan in the 9th - the beginning of the 13th century). Almaty: MIA Publ. (in Russian).

2 Baipakov, K. M., Voyakin, D. A. 2009. In: Vestnik Mezhdunarodnogo instituta Tsentralnoaziatskih issledovaniy

(Bulletin of IICAS), 10, 26-33 (in Russian).

3 Baipakov, K. M., Voyakin, D. A., Il'in R. V. 2012. In: Vestnik VestnikMezhdunarodnogo instituta Tsentralnoaziatskih

issledovaniy (Bulletin of IICAS), 12, 22-44 (in Russian).

4 Baitenov, E. M. 1985. In: Pamyatniki istorii i kultury Kazahstana (Monuments of history and culture of Kazakhstan).

Almaty: "Kazahstan" Publ., 45-46 (in Russian).

5 Baitenov, E. M. 1990. In: Arhitekturnoe nasledstvo (Architectural heritage), Issue 37. Moscow: "Strojizdat" Publ.,

335-344 (in Russian).

6 Baitenov, E. M. 2007. In: Svodpamyatnikov istorii i kultury RK. Kyzylordinskaya oblast (The official list of Historical

and Cultural monuments of the Republic of Kazakhstan. Kyzylorda Region). Almaty: "Aruna" Publ., 281-282 (in Russian).

7 Ibraev, B. A. 1980. In: Dekorativnoe iskusstvo SSSR (Decorative art of the USSR), 8, 40-44 (in Russian).

8 Kozha, M. B. 2014. In: Margulan readings - 2014. Almaty; Pavlodar: "Gylymi kazyna" Publ., 390-399

(in Russian).

9 Kurmankulov, Zh., Arzhantseva, I. A., Tazhekeyev, A. A. 2011. In: Korkyt Ata atyndagy Kyzylorda memlekettyk

universitetynyn khabarshysy (Bulletin of Korkyt Ata Kyzylorda State University), 2, 27-32 (in Kazakh).

10 Levina, L. M. 1996. Etnokul turnaya istoriya Vostochnogo Priaral'ya (v I tys. do n. e. -1 tys. n. e.) (Ethno-cultural

history of the Eastern Aral Sea region (in the 1st millennium BC - 1st millennium AD)). Moscow: "Vostochnaya literatura" Publ. (in Russian).

11 Levina, L. M. 1997. In: Etnograficheskoe obrozrenie (Ethnographic Review), 2, 3-14 (in Russian).

12 Maksheev, A. I. 1856. In: Morskoy sbornik izdavavshiysya mosrskim uchennym komitetom (Marine collection

published by the Marine Scientific Committee), XXIII, 9. Saint Petersburg: "Tipografiya Imperatorskoj Akademii Nauk" Publ., 448-527 (in Russian).

13 Tazhekeyev, A. A. 2011. In: Al-Farabi atyndagy Kazakh Ulttyk universitetinin khabarshysy. Tarih seriyasy (Bulletin

of al-Farabi Kazakh National University. History series), 2 (61), 74-79 (in Kazakh).

14 Tazhekeyev, A. A. 2017. In: Kazakstannyn kieli oryndarynyn geografiyasy. Tabigat, arheologiya, etnografiya

zhane dini saulet oneri nysandarynyn tizilimi (Geography of sacred places in Kazakhstan. Register of objects of nature, archeology, ethnography and religious architecture). Almaty: MIA Publ., 498-500 (in Kazakh).

15 Tazhekeyev, A. A., Sultanzhanov, Zh. K. 2018. In: Al-Farabi atyndagy Kazakh Ulttyk universitetinin khabarshysy.

Tarih seriyasy (Bulletin of al-Farabi Kazakh National University. History series), 1 (88), 239-246 (in Kazakh).

16 Tolstov, S. P. 1947. In: Sovetskaya etnografiya (Soviet ethnography), 3, 55-102 (in Russian).

17 Tolstov, S. P. 1948. Po sledam drevnekhorezmiyskoy tsivilizatsii (In the footsteps of ancient Khorezmian civilization).

Moscow; Leningrad: "USSR Academy of Sciences" Publ. (in Russian).

18 Tolstov, S. P. 1962. Po drevnim deltam Oksa i Yaksarta (Along the ancient deltas of the Oxus and Jaxartes).

Moscow: "Vostochnaya literatura" Publ. (in Russian).

МYДделер к,ак,тытысы туралы ак,паратты ашу. Автор 1^дделер к,ак,тытысыньщ жок/ты^ын мэлiмдейдi.

/ Раскрытие информации о конфликте интересов. Автор заявляет об отсутствии конфликта интересов.

/ Disclosure of conflict of interest information. The author claims no conflict of interest.

Мак,ала туралы аппарат / Информация о статье / Information about the article.

РедакцияFа тYстi / Поступила в редакцию / Entered the editorial office: 19.09.2022.

Рецензенттер мак1yлдаFан / Одобрено рецензентами / Approved by reviewers: 26.09.2022.

ЖариялауFа к,абылданды / Принята к публикации / Accepted for publication: 26.09.2022.

102 Казахстан археологиясы № 3 (17) 2022

1

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.