CC BY
5УДК 39
1941 ГОД ВАЧЫМА ДЗЯЦЕЙ I ПАДЛЕТКАУ ВЩЕБШЧЫНЫ: АНТРАПАЛАГ1ЧНЫ ДЫСКУРС ВАЕННАЙ Г1СТОРЫ11
д-р г^т. навук У А. ЛОБА Ч (Полацт дзяржауны ушверсШэт)
Разглядаюцца асабл1васц1 дзщячага успрыняцця пачатковага этапа Вял1кай Айчыннай вайны I на-цысцкай акупацы1 Беларус1 у 1941 г. Вызначаны вузлавыя моманты дзщячыхуспамтау пра пачатак вайны (адступленне Чырвонай АрмИ, з'яуленне салдат вермахта, лёс савецтх ваеннапалонных). Ахарактарыза-вана спецыфжа успрыняцця 11нтэрпрэтацы1 г1старычных падзей у рамках лакальных вясковых супольнас-цей Пауночнай Беларус1.
Ключавыя словы: дзец1, 1941 год, Вщебшчына, вусная г1сторыя, Вялжая Айчынная вайна.
Уводзшы. Праблематыка Вялшай Айчыннай вайны мае быць надзвычай актуальнай для айчыннай пстарыяграфп i уяуляе сабой поле негалоснага канфлшту розных падыходау, метадалогш i канцэпцый. Але пры гэтым галасы "дзяцей вайны" застаюццца у большасщ сваёй непачутымi прафесiйнымi псто-рыкамi. Гэта у поунай ступеш датычыцца i 1941 года - трапчнай старонкi беларускай гiсторыi, ката з мiр-нага жыцця краша трапiла у цянёты нацысцкай акупацьп.
Нават беглы агляд навуковых даследаванняу, прысвечаных падзеям II Сусветнай вайны на Беларуси паказвае, што сярод прыярытэтных крынiц практычна адсутнiчаюць наратывы тых, хто перажыу вайну i быу сведкам усiх трагiчных акатчнасцей, што разгортвалiся на тутэйшых абшарах. Мiж тым, "вусныя крынiцы дазваляюць зафiксаваць унiкальную iнфармацыю, што не перадаецца iншым шляхам. Калi тсьмовыя крынiцы афiцыйнага паходжання часцей за усё адлюстроуваюць гiсторыю дзяржавы i яе шстытутау, то вусныя крынщы звяртаюцца да гiсторыi i паусядзённага жыццця народа, прытым дазваляюць зрабщь гэта вачыма сведкау былых падзей. Тым самым псторыи вяртаецца чалавечае вымярэнне. Таму перспектывы развiцця вуснай псторып вызначаюцца не яе прощстаяннем з традыцыйнай гiстарыяграфiяй, а насупраць - iх цесным супрацоУнiцтвам i узаемадзеяннем пры захаваннi адноснай самастойнасщ" [1, с. 281].
Нават пры усведамленш знакавасцi i значнасцi вусных крынiц, якiя пераводзяць даследванне у ш-шую, адрозную ад клаачнай гiсторыi, плашчыню, праблема выкарыстання успамшау яшчэ жывых сведкау ваенных падзей палягае у тым, што вымагае ад даследчыка досведу палявога этнографа (антраполага), а не толью архiвiста, як гэта ёсць у псторыкау. Так, вядомы даследчык Беларусi часоу нацысцкай акупацыi Бернард К'яры пазначае: "Зразумець вайну "маленькiх людзей" - гэта я i цяпер лiчу надзённай задачай" [2, с. 7]. Але намеры аутара застаюцца простай дэкларацыяй, бо у выдатнай паводле канцэптуальнасщ i факталогii манаграфii галасоу "маленькiх людзей" не чуваць. Беларуская акадэмiчная супольнасць, на вялiкi жаль, нават i не ставiць таюх намерау. У той жа час, зварот да "вуснай псторыи" пры даследаванш падзей апошняй вайны сутыкаецца з вельмi iстотнай праблемай: "Людзей, яюя перажылi вайну, сёння засталося не больш 6-7%, гэта галоуным чынам пажылыя i малаадукаваныя жанчыны, у якiх у масе сваёй няма ш сродкау, нi магчымасцяу, а галоунае - няма матывау, iмкнення да перадачы падобнага вопыту" [3, с. 88]. Факт фiзiчнага сыходу ваеннага пакалення i недасяжнасць iх сведчанняу у блiжэйшай перспектыве канстатуе i нямецкi даследчык Б. Мусял: "Нарэшце, варта назваць адзш вiд крынiц, што праз некалью гадоу больш не зможа быць выкарыстаны, але якi у дадзенай працы адыгрывае важную ролю. Гаворка тут щзе пра iнтэрв'ю i апытаннi былых партызанау..., беларускiх, польсюх, рускiх i яурэйсюх сведак, а таксама былых нямецюх салдат" [4, с. 17].
Нежаданне беларусюх псторыкау выйсщ з "зоны камфорту" (архiвау ды кабiнетау) у "поле" пера-водзiць навуковую праблематыку у маральна-этычную праблему. Няужо, калi чалавек не належыць да катэгорыi "герояу" щ "ахвяр", а пакутлiва перажывау чарговую "блакаду" каршкау у расонскiх лясах щ пiнскiх балотах, яго памяць пра гады акупацыи ня вартая увап? Падыход, калi суб'ектамi псторыи высту-паюць адно канфлiктуючыя баю (акупанты i партызаны), прыводзiць да таго, што пераважная частка на-сельнщтва акупаванай Беларусi застаецца на старонках даследаванняу вымушаным аб'ектам гвалту i ущс-ку, "маумвай большасцю", чый голас, вiзiя, усведамленне i iнтэрпрэтацыя драматычных падзей гiсторыi крашы у разлiк не прымаюцца щ пераказваюцца ускосна, з рэляцый акупацыйных улад цi камандзiрау партызанскiх аддзелау.
1 Артыкул падрыхтаваны у рамках праекта БРФФД-РФФД "Субкультура детства в дискурсе устной истории, языке и фольклоре Витебско-Псковского пограничья ХХ - начала XXI века", дамова № Г20Р-095.
Трэба адзначыць, што "вусная псторыя", як апеляцыя штэлектуалау з лшу даследчыкау да непа-срэдных сведкау падзей, мела месца яшчэ у савецкi перыяд, яскравым прыкладам чаго ёсць дакументаль-ная аповесць "Я з вогненнай вёсю...", дзе змешчаны успамшы цудам ацалелых жыхароу 147 беларусмх вёсак, знiшчаных карнiкамi у час акупацыi [5, с. 6]. Досыць знакавай выступае тая акалiчнасць, што пошу-кам сведкау i дакументальнай фiксацыяй успамшау займалiся не прафесшныя гiсторыкi, а беларускiя тсь-меннiкi - А. Адамовiч, Я. Брыль, У. Калеснiк, што асабюта прымалi удзел у партызанскiм супращве на тэрыторыi Беларусi. З аднаго боку, выданне эмацыйна i праyдзiва гаворыць "ад першай асобы" злачынную сутнасць нацысцкага рэжыму на тэрыторьи Беларусi, але у той жа час выразна пазначыла, што лёс i "малая гiсторыя" дзясяткау тысяч беларусюх вёсак, што перажылi жудасць акупацыi, не утсваюцца у афщыйную савецкую дактрыну Вялiкай Айчыннай вайны.
У наш час выдатны ва уах адносiнах беларуска-германскi праект "Детство войны 1941-1945: живые свидетельства Беларуси", прысвечаны трапчнаму лёсу беларускiх дзяцей, што трапш у канцлагеры щ на прымусовыя працы [6], адначасова засведчыу, што жыццёвы досвед тых "дзяцей вайны", хто не быу ахвяраю, па-за увагаю як навукоуцау, так i грамадскiх арганiзацый.
Жыццё дзяцей у час вайны i акупацыi мае сваю спецыфiку, паколью "вайна сваiм уварваннем у свет дзяцей выкткае парушэнне яго межау, стэрэатыпау паводзшау, што уключаюць асаблiвыя стратэгii i прак-тыкi выжывання, трансфармацыi штодзённага побыту" [7, с.18]. Дзiця цi падлетак, асаблiва у вясковай, традыцыйнай па сутнасцi, супольнасщ аутаматычна наследуе сiстэму жыццёвых каштоунасцей i поглядау на свет - базавых для сям'i i вёсш у цэлым. Разам з тым, дзiцячы погляд на свет больш непасрэдны, наiyны, у пэуным сэнсе фальклорны, не абцяжараны iдэалагiчнымi усталяванням^ калi увагу могуць прыцягваць рэчы цi з'явы, неiстотныя для дарослых. З другога боку, дзiцячая памяць фшсуе рэальныя падзеi, у аднолькавай ступеш важныя як для сямЧ, так i для вясковай грамады i краiны. Як пазначае Н.А. Фурсша, "у дзiцячых успамiнах прысутшчае i выразна выяуленае разуменне пстарычнай значнасцi найбольш важных, з гледзiшча самiх рэспандэнтау, падзей ваеннага часу, сведкамi якiх яны апынулiся" [1, с. 282]. Успамшы пра перыяд акупацыи ёсць выбарачныя i фрагментарныя, могуць карэлявацца пасляваенным жыццёвым досведам, калi чалавек робiць высновы щ выяуляе прычынна-вынiковую сувязь тых щ iншых падзей. "Дзецi вайны" часам апелююць да пасляваеннага погляду на падзеi i дадаюць у апавяданне щэалапчныя штампы, каб выглядаць паводле iх меркавання, больш пераканаyчымi у вачах iнтэрвьюера" [8, с. 81]. Аднак, высновы рэспандэнта могуць мець самастойны, альтэрнатыуны афiцыйнаму дыскурсу, характар. Прыкладам можа быць тлумачэнне жыхаркай Лёзненшчыны лютасцi фiнскiх каршкау падчас акупацыi. "[Цi сiльна злыя немцы быта?] Не. Немцы, не, а былi эты, дзе нашы ваявалi. [Фшы, можа?] Фты. Бо этыя былi у карацельных атрадах усюдых. Этыя бьш на нас злыя, яны нам мсцiлi. Нашы солдаты тожа натварылi з iхнымi дзевушкамi, насiлавалi iх, i яны мсцiлi нам. Фты. [Фшы злейшыя за немцау?] Ой, эта быу белы народ, здаровы. Ну, i мсцiлi, вот этыя мсцiлi. А немцы, не, немцы, не"2. Але у большасщ выпадкау, успамшы пра вайну - гэта "эмацыйнае апавяданне пра адну щ некальш найбольш ярюх падзей, якiя неадрэфлiксавана заселi у памяцi апавядальнiка на доупя гады" [8, с. 81].
Прадметам даследавання выступае уласна змест успамшау пра 1941 год пры магчымых суадносшах з дакументальнай гiсторыяй. Опцыя 1941 года была выбрана невыпадкова, бо пачатак вайны азначау радыкальны пералом жыццёвага парадку, пасля якога свет ужо не меу магчымасцi вярнуць свой ранейшы стан. Вайна, з iмклiвым наступленнем частак вермахта, развалам савецкай дзяржаунай сiстэмы на тэрыто-рыi Беларусi, мабiлiзацыяй мужчынскага насельнщтва у шэрагi Ч^1рвонай армii, шфармацыйным вакуу-мам, жорсткiмi баямi i першымi масавымi ахвярамi, сталася татальнай дэструкцыяй iснага жыццёвага ладу на уах яго таксанамiчным узроунях: сям'я - грамада - краiна. "Масавыя адносiны да вайны практычна не адрозшваюцца ад успрыняцця яе як традыцыйна стыхiйных бедствау - голаду, паморку, патопау цi земля-трусау, прычыны якiх малазразумелыя, а наступствы - жахлiвыя" [3, с. 87]. У семiятычнай праекцыi вайну можна параунаць са "смерцю" старога светаладу у рытуальных каляндарных практыках, калi знiкаюць межы памiж сваiм i чужым, а прадстаyнiкi iншага свету аказваюцца сярод людзей. Толью у выпадку з вайной размова щзе не пра мiфалагiчныя iпастасi "чужынцау" i сiмвалiчную дэструкцыю светаладу, але пра абсалютна рэальную варожую нямецкую армiю, якая несла гвалт, смерць i разбурэннi.
Асноyнымi крынiцамi пры натсанш артыкула сталi запiсы успамшау, зробленыя супрацоyнiкамi Цэнтра вуснай псторыи i палявых даследаванняу Полацкага дзяржаунага yнiверсiтэта практычна на усёй тэрыторыi Вiцебскай вобласцi у перыяд 2009 - 2019 гг. Даволi сутнасныя адрозненнi ва yспрыняццi падзей 1941 г., яюя выяуляюцца ва успамшах, абумоулены значнай культурнай i ментальнай рознщай памiж заходняй i усходняй часткамi рэгiёна. Для Заходняй Беларуа у цэлым, якая да 1939 г. была у складзе Поль-скай дзяржавы, савецкая улада да пачатку Вялiкай Айчыннай вайны "так i не стала "сваёй" [9, с. 17], што, у сваю чаргу, абумовша рознае успрыняцце драматычных падзей 1941 г.
2 Фальклорны арх1у Полацкага дзяржаунага ун1верс1тэта (ФА ПДУ): Зап. У. Лобач у 2015 г. ад Лаун1хов1ч Марын Сямёнауны, 1924 г.н. у в. Баб1нав1чы Лёзненскага р-на.
Першыя дш вайны. Ката для дарослых вайна была неспадзяванай i па вызначэннi страшнай з'явай, то у дзяцей яна не выкткала шяюх асацыяцый, паколькi уцямныя yяyленнi пра вайну адсутнiчалi у дзщя-чай карцiне свету. Адсюль невыпадкова, што дзяучынка успрымае артылерыйскую кананаду за грымоты пяруна: "А немцы прышлi ж летам. Грымщь i грымщь гром. I сонца, неба яснае, а гром грымщь. Пытаюся я у мамы, кажу, чаго там гром грымщь? Гаворыць: "Дачушка, гэта ня гром - вайна". Мы ж не прад-стаулялi, што такое вайна" (Мёрсю р-н)3. У дзiцячай свядомасщ вайна наблiжана да прыродных катак-лiзмаy, знакам чаго выступае само сонца. I толью пасля нябеснага знака па радыё гучыць афщыйнае паве-дамленне: "Праснулiсяу дзярэут. Тагда было такое радiо, знаеце, дзе-та вкело. [Талерка?] Ага, талерка, тагда там nерадавалi калхозныя дзяла. А то удруг солнце не взашло. Закрычала гэта радю, людзi высапалкя на улщу, сказалi па радiву: Вайна, пачалася вайна. Птлерауцы вераломна напалi на Савецк Саюз. Было аб'яулено. Ну усё, началась суматоха у дзярэут" (Бешанковщю р-н)4. Сюжэт, калi неба (сонца, месяц) дае прарочыя знаю на зямныя (асаблiва трапчныя) падзе^ - глыбока мiфалагiчны i указвае на адпа-ведныя yласцiвасцi не толькi дзщячай ментальнасцi, але i традыцыйнай карцшы свету беларускага вяскоу-ца першай паловы ХХ ст.: "На Вялшадня былi мы у Дольцах, на Усеночнай. Вот яно [сонца] &'рала. Кольк людзей было, стольк выйшла з цэрквы, усе глядзелi як на дзiва. Дзiва ж было. Неба было цёмнае, як туча, i краснае, як кроу. Было неба гэткае каля сонца. А сонца разбяжыцца на чатыры частачк абакнавенна, на чатыры частачцы накрыж, i апяць збяжыцца уместа. I во гэтак з час можа глядзелi, дужа доуга ста^. Тады гэдак казалi, што перад вайной. I, мусщь, у той год цi вайна i не началася" (Ушацю р-н)5
Неусведамленне сутнасщ вайны i яе смяротнай небяспем выразна адлюстраваныя ва успамшах, калi дзясящгадовая дзяучынка пшьнуе свшняу, не зважаючы на выбухi нямецюх авiябомб: "Во тады я помню i вайну, як я уцшала са свiннямi етымi. Бамбяць самалёты нямецтя, во кала самай агародау кала найшых..., бамбяць рядам. Тут бамбяць, тут я са свiннямi бегаю. А салдаты хуваюцца пад амбар i крiчаць на меня: "Дзевачка, дурачка, юдай етых свiнней ды залазь скарей пад амбар, ты ж вiдзiш, як асколк еты ляцяць ". А во, вiдзiш, не судзьба была пагiбнуць, каля самых агародау бомбы рвалкь" (Лёзненсю р-н)6.
Ва усходняй частцы Вщебшчыны вельмi часта узгадваюць пра мабшзацыю мужчын на фронт i адпаведны пахаэмацыйны настрой у вясковай грамадзе: "Ну, вот я помню, як началася (вайна). Ну, пра-снууся, тады пайшоу на цэнтр, там адзе магазты, падходзяць ка мне i гавараць: "Вайна началась!" Ну, тады папрасiлi нас, ноччы хадзш, павестк уручалi каму iсцi у ваенкамат, цi на вайну, разнашвалi павестк па мужчынах. Помню, як людзi плакалi, як iх праважалi, сколька мужчын на дарогу сабралася, скольт народу было. У нас на центру Калышак скольк там крк было. Калi назаутра вайна началася i адпраулялi на вайну людзей, женшчыны, знаеш, як крычалi, плакалi ратунк/'" (Лёзненсю р-н)7.
Знайшла адлюстраванне у дзiцячых успамшах i эвакуацыя калгаснай жывёлы на Усход, асаблiва у тых выпадках, калi у працэсе Удзельнiчалi бацьш альбо самi падлетю. У гэтых апавяданнях даволi выразна перадаецца атмасфера няпэунасщ i панш першых дзён вайны, а сам выган жывёлы выглядае даволi хаа-тычным, з улiкам налётау авiацыi люфтвафэ i прарывау перадавых нямецкiх частак. Негатыуна харатары-зуюцца i прадстаунш мясцовай улады, якiя спяшаюцца небяспечны край, ратуючыся yцёкамi. "Як тут ужо аб'явiлi, што вайна, усё ужо, вот так ужо на вулщы сабрау, стаiм, глядзш нямецк во самалёт адсюль ляцщь, - а яшчэ немцау не было, - а наш ужо ззадз^ i па ш ужо страляу. Ну i тады прэдсядацель сельсавета гаворыць: "Ай, немец далёка, сюды ня прыйдзець". А сам ужо сабрау манатт. Што было у сельсавеце, эта усё уюнуу, i гэты прэдседацель на канi у Вщебск, а там i дальшэ - дзе-та на Урале там ужо яму брон аблажылi, i ён на вайне ня быу. <...> Ну i тады у калхозах былi ужо скот калхозны, свтаферма была, ну i тады ужо гэты скот адганяць каб во немцу не астауся. Мой бацька, цераз вулщу Ягор так жыу, i пагналi эты скот. Ну i так з уах калхозау скот гналi, i гналi сюды, на Сянно. I нашы туды падагналi да Сянна. Там от луг таю, здаровая паляна была, ската было поуна! I вот тут немец, нейкаяразведка. Ну вот, нам закурыць далi. Пацямнела, мы ужо конi свае nазаnрагалi - iдзiце вы к чарцям! I дамоу nрыехалi к утру. I там эты скот, не знаю. Ну, гналi спецыяльна да Воршы, там жа ужо вузлавая станцыя, каб ужо скот хаця троху ад яго адвезцi. Ну i тады ужо немец. I тут пагаворка была, што ужо усё, ужо Раст немец заберыць..." (Бешанковщю р-н)8.
Скразной лшяй успамшау пра першыя дш вайны праходзщь узгадка пра беспарадкавае i хуткае адступленне частак Чырвонай армп i асобных груп салдат. Дзiцячая памяць фшсуе шбыта дробязi (запы-
3 ФА ПДУ: Зап. А. Сумко у 2019 г. ад Стомы Яугенн Мкалаеуны, 1931 г.н. у в. Ктмяты Мёрскага р-на.
4 ФА ПДУ: Зап. У. Аусейчык, У. Лобач у 2018 г. ад Савщкай 1рыны Сямёнауны, 1932 г.н. (нар. в. Дзягелева Бешанковщк. р-на) у в Ороцша Шумшшскага р-на.
5 ФА ПДУ: Зап. У. Лобач у 2006 г. ад Аутух ДарЧ Щмафееуны, 1912 г.н. у в. Вашкова Ушацкага р-на.
6 ФА ПДУ: Зап. Д. Казлоу у 2012 г. ад Ламаносенка Марын Макарауны, 1931 г.н. у в. Луп Лёзненскага р-на.
7 ФА ПДУ: Зап. Д. Казлоу у 2013 г. ад Быкоускага М1ха1ла Ф1манав1ча, 1927 г.н. у г.п. Лёзна.
8 ФА ПДУ: Зап. А. Высоцкая, Н. Шыпша у 2013 г. ад Белавус Мжалая Мацвеев1ча, 1927 г.н. у в. Заполле Бешанковщкага р-на.
леныя твары, соль ад поту на пмнасцёрках), але гэтыя дэталi маюць знакавы характар у кантэксце драма-тычных падзей чэрвеня-лiпеня 1941 г. "Ой, шэсць лет мне было. Ой, помню эта. Ой, вы знаеце што, я помню, знойнае лета было, очань знойнае. Немцы ужо сталI бамбщь в Iюле месяцэ. Помню харашо, што у мяне брат радз1уся вот 9 ¡юля, I мама схвацта яго... Самалёты лятал1 ж эц1 нямецтя, уже бамбт. Iмы у акоп, зямлянка такая была вырыта. Кагда началась вайна ужо людз1 саб1рал1ся, там тры-чатыры хазята, I рыл1 акопы. I патом у этэм акопе мы сядзел1, нескалько там сямей с1дзел1 в этам акопе, пака бамбш. А салдаты нашы адступал1, этыя ужо немцы налятал1, Iшл1, у 1х л1ца не было в1дна ад пяска, патмаеце? Цяпер во асфальт, асфальц1раванныя дарог1, а тагда ж больше пяшчаныя. Дык вот, даже л1цо такое... Вот сядзел1, атдыхал1, я харашо помню. Iусё адзт мне салдат, ён мяне кружачку, кружку такую метал1ческую падар1у. Гаворыць, на, на, дочанька, вот дау. Этая кружка у меня доуга была. I г1мнасцерк1.... Вот дзействщельна у пест паёцца, "г1мнасцёрк1 на плячах павыгаралг". Вот дзейств1-цельна, г1мнасцерк1 былI аж праттаны соллю, вот такое, што сшьна такI санцапёк быу, ну вот помню" (Бешанковщю р-н)9.
1мтвае прасоуванне нямецюх матарызаваных частак адразала асобныя падраздзяленш Чырвонай армп, i у гэтай сггуацыи частка салдат прымала рашэнне не прабiвацца да сваiх, а, пакшуушы зброю i аму-нщыю, злщца з мясцовым насельнщтвам ^ таим чынам, уратаваць сабе жыццё. "А на заутра бамбёжка, стукат. Нашы цжаюць чераз жыта пасеенае. У хату забягуць, каб дал1 што пераадзець. Яны ужо акружылг. У каго ёсць, давалI пераадзецца у вольнае, I каб пажыць. Ну, I пак1дал1 яны аружае, адзежу сваю..." (Бешанковщю р-н)10. Прыватны выпадак дэзерщрства, што запау у дзщячую памяць, стасуецца з агульнай тэндэнцыяй, што мела месца на пачатку вайны не толью на тэрыторыi Беларусь "Да канца 1941 г. органы НКУС арыштавалi на тэрыторыi СССР, паводле уласных дадзеных, 710 755 дэзерщрау i 74 541 адмауленцау ад вайсковай службы" [4, с. 48].
Зуам шшая карцша падзей лета 1941 г. паустае ва успамшах дзяцей i падлеткау Заходняй Беларусь Адсутшчаюць узгадю пра мабшзацыю, якая па факце i не была праведзена, а тым больш пра эвакуацыю калгаснай маёмасщ па прычыне адсутнасщ самiх калгасау. Але характэрнай рысай, якая прыгадваецца, былi рабункi яурэйсюх крам у Докшыцах i Германавiчах яшчэ да прыходу нямецкiх частак. "Ай, помню, як сёння было. Помню, маць з сястрой пайшл1 у касцёл ратцай на дзевяць гадзт. Гляджу я у касцёле ткаго нет, а то раньшэ там войска I школьнт на дзевяць гадзт малтся, для 1х была служба. Там нейкх дзьве жанчыны, як1я сгдзяць на гэтых лауках I усё. Iмама прышла, гаворыць: "Хадзще бягом дамоу, - гаворыць,
- вайна." I адвяла нас дамоу. <...> А пасля абедаужо некаторыя лоутя пабегл1 гэтыхяурэяуу магазты, там залазт, што та у 1х бралГ (Шаркаушчынсю р-н)11; "Хацел1 з Крулеушчыны дарогу нейкую вясц1 па балоту. Едуць I едуць людз1, а мая мама выйшла, кажаць: "Куды вы людцы едзще ? " - "Дарогу, - кажаць,
- будзгм правадзщь жалезную ". Чэраз мгнут якгх, поучаса, назад едуць. Мама 1зноу вышла: "А чо вы назад едзще?" - "Бабушка, вайна". Сягоння во гэдак во сказау, а на заутра у Докшыцах I немцы. Гэдак скора яны аб'явшся. Кажаць, магазты усе жыдоусюя разб1раюць. Тут у нас некатарыя пабегл1 за гэтым1. Ну у нас некаторыя I пабегл1, I па трубке (палатна - У.Л.) папрынасш" (Докшыцю р-н)12.
Да жалю, гэтая ганебная з'ява мела месца не толью у памянёных населеных пунктах. "Антыяурэй-сюя пагромы i выпади марадзёрства адзначалi у таюх гарадах (у асноуным у Заходняй Беларуа) як Гродна, Наваградак, 1уе" [10, с. 356]. 1нфарманты узгадваюць пра факты рабаунщтва безэмацыйна, як пра падзею, што проста мела месца у iх мясцовасщ. Але, насамрэч, гэтыя узгадш - вуснае сведчанне антысемщюх на-строяу, характэрных для Заходняй Беларуа у цэлым, i падаграваемых Польскай дзяржавай. У канцы 1930-х гг. "у Польшчы разгарнулася шырокамаштабная антысемщкая кампашя, падобная да той, што мела месца у фашысцкай Германп. Адным з найбольш папулярных лозунгау гэтай кампанii быу зактк "Свой да свайго!" ("Swбj ^ swego"), якi агiтавау палякау купляць тавары толькi у польскiх крамах" [10, с. 356]. Памяць пра тую антысемщкую кампанiю захавалася у жыхароу заходнiх раёнау Вiцебшчыны дагэтуль. "А у нас I бра-шурка была такая, штобы у жыдоу тчога не пакупал1. Вот I сядзщь жыд на дзеньгах, мешок дзенех, а крэсцьянт яму сапаг1 чысцщь, ног1 выценуушы" (Мёрсю р-н)13.
У выпадку Чаславы Хрол з Глыбоччыны, першы жах вайны быу звязаны не з налётамi нямецкай авiяцыi, але з убачаным на лясной дарозе, па якой супрацоунш НКУС з сабакамi гналi вялiкую калону зняволеных. "З Беразвечча 1х гнал1, з Баразвэчча туды, на Ушану 1х гнал1. ЯIшла у Шо да цётк1, пайду у Шо, I гэтай дарогай, я ня тутака ¡шла, а вось з гэтага канца. Во хаджу за канец дзярэуш ¡ там жа мне паварачваць у Шо. Гляджу нейкая сцта. I гэна дарога. Гэтай дарогай яны ¡х гнал¡, там ужо меней было там хат, там ужо лесам болей гнал¡. Стаю ¡ гляджу. А тады гляджу ¡ сабаю, ¡ канвафы з бакоу. А ¡х
9 ФА ПДУ Зап. У. Аусейчык у 2014 г. ад Рауковай Галшы Сщарауны, 1927 г.н. у в. Соржыца Бешанковщкага р-на
10 ФА ПДУ: Зап. Д. Казлоу у 2013 г. ад Папко Марын Ншщчны, 1930 г.н. у в. Жарнасекава Бешанк. р-на.
11 ФА ПДУ: Зап. У. Лобач у 2008 г. ад ад Бурэц Францшю Мжалаеуны, 1924 г.н. у в. Германав1чы Шаркаушчынскага р-на.
12 ФА ПДУ: Зап. У. Лобач у 2009 г. ад Чэчыкалавай Ганны Лаурэнцеуны 1930 г.н. у в. Дзедзша Докшыцкага р-на
13 ФА ПДУ: Зап. У. Лобач у 2019 г. ад Патрымайла ТэкльТэрэзы Георпеуны 1929 г.н. у г. Дзюна.
гналi дык там адзт прыд адным. Гэтак блгзенька адзт прэд адным. Iя не знаю, цiяны былi звязаны гэтым цэnямi, я ня ведаю, тольк барабанiлi гэты цапы, я т знаю. Щ, можа, яны у iх адзт к аднаму nаnрывязаныi былi. Ну я стаю... А тады адт якраукнул на мяне: "Чаго стаiш?" Ну, цханька сабралась i пайшла. I йiх тольк дагналi тольк да Вулы. I тутка ужо йiх некалi ужо было гнаць i тады iх у Вуле усiх растралялi. I вот наш з Хралоу быу там разам мужчына, катарый я во казала, што забралi сразу, як савецкая власць прыйшла. А ён астауся жыу. Там i мёртвый i жывып, усе лiжалi. А як яны ужэ nаехалi, ужо пабыкь, ён падняуся, а тут немцы найшлi, як ужо немцы nрыйшлi, тады ён ужо туды. Во як бiлi людзей страшна. [А цi многа там людзей вялi?] Яканца на дарозе i начала ня вiдзiла... Ну, тхай, кыометры два аб1зацельна былi длiной гэта людзi. Як страшна. Тады прыйшла тату кажу ён мне тады сказау маучы цiханька, тчога не кажы. Каб тчога не сказау, нiчога ш чуу хто"14.
Жудасная псторыя, што захавалася у памящ падлетка на усё жыццё, мае i не менш страшнае даку-ментальнае пацверджанне у службовай ператсцы юраунщтва НКУС БССР. "Вчера, 4 июля, мною арестован и предан суду ВТ [бывший] начальник тюрьмы Глубокского района Вилейской области, ныне начальник Витебской тюрьмы, сержант госбезопасности, член ВКП(б), который 24 июня вывел из Глубокской тюрьмы в Витебск 916 осужденных и следственно-заключенных. По дороге этот начальник тюрьмы При-емышев в разное время в два приема перестрелял 55 человек, а в местечке около Уллы, во время налета самолета [противника] он дал распоряжение конвою, которого было 67 человек, перестрелять остальных, и было еще убито 65 [человек]. В этих незаконных расстрелах он сам принимал участие с револьвером в руке. Свои действия объясняет [тем], что якобы заключенные хотели бежать и кричали: "Да здравствует Гитлер!" <...> По его [Приемышева] заявлению... было перестреляно 714 заключенных. Нами по личным делам установлено, что среди этих заключенных более 500 человек являлись подследственными, и несмотря на это без всяких оснований они все же были незаконно перестреляны"[11]. Застаецца дадаць, што забойца нявшных людзей так i ня быу пакараны.
Нямецкчя салдаты. Практычна ва уах успамшах пра падзеi 1941 г. акцэнтуецца надзвычай iмклiвае прышэсце нямецкай армп. Гэтая хуткаць у часавым вымярэнш гшертрафуецца, адбываецца сваеасаблiвая ментальная кампрэая часу, кал^ па сведчанш рэспандэнтау, першыя нямецюя аддзелы аб'явшся ужо праз адзш-два-тры дш пасля пачатку вайны. З'яуленне нямецюх танкау, паводле успамшау, здарылася ужо па абедзе таго дня, калi пачалася вайна: "I мама прышла, гаворыць: "Хадзще бягом дамоу, - гаворыць, -вайна" I адвяла нас дамоу. А тут пасля абеда таню, таню, танк каля Дзкны..." (Шаркаушчынсю р-н)15. Падобная храналапчная недакладнасць не з'яуляецца спробай свядома сказщь рэалп колшшх падзей. Справа у тым, што "час у дзвдчых успамшах мае асаблiвую працягласць i вельмi рэдка стасуецца з даклад-нымi датамГ' [7, с. 99]. Больш за тое, таараванне каляндарных дат (апрача святау) з'яуляецца адзнакай традыцыйнай карцшы свету у цэлым, для якой заусёды першаснай выступае падзея, прэцэдэнт, а даклад-ная храналопя у разлк практычна не прымаецца.
Вобраз нямецюх салдат ва успамшах пра лета 1941 г. надзвычай разнастайны, што абумоулена канкрэтнымi абставiнамi першага кантакту, соцыя-культурным кантэкстам i асаблiвасцямi культурнага ландшафту, дзе гэты кантакт адбыуся. Але найперш щэнтыфкацыя "чужога" адбывалася паводле базавых культурных маркёрау - знешняга выгляду i незразумелай мовы: "[А яшя гэты немцы былi? Што за людзi?] Ну, людзi, як людзi. Тольк не як нашыя адзетыя. I только як "гыр-гыр-гыр"па-свойму" (Полацю р-н)16; "А як у хаты nрыхадзiлi, яны па свойму ялдэчуць i усё. Ды i што, яны ж ня бiлi ткога, прыйшоушы у хату там, не ругалi там. То не знаешь, можа ён i ругаець, языка не знаець. Там гэта ужо навучылiся: матка, масла, матка, яйка..." (Мёрсю р-н)17; "Стаiм мы рабяты. Ой, як nрыехалi на матацыклах, як закурдуя-чылН А хто ета, а што ета? А папугалкя! Толью:"Матка, яйю, штк!" Давайце ужо т вынасщ/'" (Шумшнсю р-н)18.
Ва усходшх раёнах Вщебшчыны, дзе савецюя улады паспелi правесщ мабшзацыю, вясковае на-сельнщтва успрымала прыход немцау надзвычай насьцярожана па прычыне таго, што значная колькасць мужчын (сыноу, братоу, бацькоу) ужо знаходзiлася у шэрагах Чырвонай армii. Адсюль, жаунеры вермахта успрымалкя як салдаты не проста "чужой", але менавiта "варожай" армii [12, 8.80]. Гэтае меркаванне узмацнялася пад уражаннем ад рабункау, якiя татальна yчынялi нямецкiя салдаты у беларусмх вёсках, што спараджала страх у вяскоуцау. "Яны ж nрыйшлi к нам у дзярэуню, Божачка, nрыехалi, i с танкамi. I яны з танкамi сталi там i стаяць. Божачка, за курамi бегалi па двару i стралялi курэй. Яны ж мяса, iм нада!
14 ФА ПДУ: Зап. У. Фшшенка у 2010 г. ад Хрол Чаславы Брашславауны, 1926 г.н. у в. Хралы Глыбоц. р-на.
15 ФА ПДУ: Зап. У. Лобач у 2008 г. ад Бурэц Францшю Мжалаеуны, 1924 г.н. у в. Германав1чы Шаркаушчын-скага р-на.
16ФА ПДУ: Зап. Т. Валодзша, У. Лобач у 2017 г. ад Баранавай Тамары 1ванауны, 1934 г.н. у в. Грамошча Полацкага р-на.
17 ФА ПДУ: Зап. У. Лобач у 2019 г. ад Александроускай Феафанп Васшьеуны, 1928 г.н. у в. Язна Мёрск. р-на.
18 ФА ПДУ: Зап. У. Аусейчык, У. Лобач у 2017 г. ад Ходзжавай Таццяны Аляксандрауны, 1935 г.н. у в. Свет-л1чашча Шумшшскага р-на.
А мы ужо баял1ся I з мамай, мы ужо н1 слова не гаварыл1. Н1чога. А яны, брат ты мой, з тсталета за-стрэлюць курыцу I заберуць. Во як было! Не дай Бог, не дай Бог!" (Бешанковщю р-н) [10, с. 224]; "Як прышл1, я помню. У каротк1х штанах, у бацтках, у такгх, з жалезам1. I кароценька па дзярэунг шл1: Матка, яйкг, шпэк! Дала 1м усе. Курэй саб1рал1, усе паб1рал1. Ну, так помнл гэта" (Полацю р-н)19.
З'яуленне у вясковай прасторы дагэтуль нябачнай тэхнш варожых войскау выклшала у дзяцей (пе-раважна хлопчыкау) щкавасць, якая межавала са страхам, а нямецюя салдаты пры гэтым надзялялкя дэма-нiчнымi рысамь Але щкаунасць пераважвала страх у выпадку, калi дзiця бачыла незвычайныя i цiкавыя з яго гледзшча рэчы. "Вот сказалI нам: "Немцы 1дуць..." Вот рабяты, мальчышк на крышу узлезл1, гля-дзяць, кагда ж тыя немцы паедуць. А яны у аснауном ехал1 на матацыклах. Машыны крытыя I мата-цыклы, з люлькам усё. 11х там сядзщь на матацыкле, сколько там, тры, наверна, немца. Ну вот, ув1дзел1 тыя мальчышю з крышы, што едуць немцы з Вархоу, з другой дзярэут. А мой брат так спугауся, стау на вакно I скрабаець рукам у вакно. Ня у дзверы ужо ктууся уцекаць ад немцау, а у вакно лезщь. Ну, I ужо тады прыйшл1 ужо немцы. Ай, ус1х баёмся, но у нашай дзярэунг яны ншога не убш, ткога не спалШ. Пачаму? Патаму, што усе мужчыны былI на фронце. А немцы мне казал1сь, што я - рябенак тады была, бальшыя, так1я насатыя, страшныя яны мне казалгсь. Ну, а тады што. Мыюцца гэтыя немцы I абмылк гэтыя тдаюць куды-та там на памойку. I крас1веньк1я, I стеньтя, I зялёненьк1я. I давай рабяты падб1-раць" (Гарадоцю р-н)20.
Падлеткавыя успамшы захав^ памяць i пра неаднароднае стауленне вяскоуцау Усходняй Беларуа да прыходу нямецкай армп. Рэпрэсп, жорсткая антырэлтйная палггыка i астэма калгаснай эксплуатацып спарадзш нямала пращушкау савецкай улады, яюя звязвалi з прыходам немцау сваё спадзяванне на леп-шае жыццё. Дакладней, вяскоуца у найбольшай ступеш хвалявала скасаванне калгаснай сютэмы i вяртанне сваёй зямл^ чым перамена улады. У сённяшшх развагах аб прычынах масавай здачы у палон салдат Чыр-вонай армп рэспандэнтка рэтранслюе свой колшш жыццёвы досвед, сплецены з тагачасным калектыуным меркаваннем. "Жыл1 раньшэ харашо, як дабралг зямлю I пахал1 сам1. А як сталI калхозы, па поснаму 1дзеш, яно будзець касцер... Год работалI дарма, не палучал1 шчога, а тады увосенню этага касцяру... Харошага жыта дадуць гасударству. А касцель эты, во ветк1 татя, як эта. I нам на трудадш па сколька грам выхадзыа, палучым, ужо сабраушы, малацгушы. Дадуць сколькг этага касцяру, I жыл1... Есл1 б тольш не калхозы, выйгралI б нашы вайну (у 1941 г.). Калхозы 1м надаел1, здавалгся у плен...[Яны здавалгся у плен, што калхозы былI?]Хацел1 дамой, надаеу калхоз, што нехай немец будзе, каб тольт калхозау не было" (Лёзненсю р-н)21. Аднак, пры уах стоеных спадзяваннях на лшвщацыю калгаснага ладу, вясковая суполь-насць асуджала непрыхаваную радасць з нагоды прыходу нямецкай армп, бо падобная машфестацыя азна-чала, што аднавясковец выказвае жаданне быць "сваiм" сярод "чужых". "I не у каго тчога не было, н1 какгх сведзеняу, тольк1 радзю крычала: куда немцы прадвтул1сь, дзе вайна, дзе што. Iудруг, не з таго не з сяго, на двух матацыклах, матацыклы так1я з люлькам1, немцы прыехал1 у дзярэуню. Высапалгсь людз1, смат-рел1, як на прыв1дзенье. Хто са страхам, канечна. <...> Быу чалавек адзт такой, катораму не саусем было... нармальна, более-менее... зажытачна яны жыл1. Ну, наверно, у серцы, можа какое недаверые было. Ён выйшау з хлебам к 1м. К немцам. З соллю, з хлебам. Усе людз1 на няго зарыкалг, замахалI. I усе аж баял1сь, как гэц1 немцы паступяць. А этат сказау: "Прыветствуем вас, паночк1". Людз1 канечна усе проц1у, усе зарычалI, а немцы тут нешта тожэ. Што-то закрычау гэты па-русю, спакойств1е, ц1 што ён сказау. Ну, на гэта ён так сказау: "А што тады та уласць не нравыась?" А ён: "Мы вас, паночш, ждалI". А ён гаварыт: "Ну, раз цебе та уласць не нравшась, дык навернае I наша не панравщца. I другой сказау: "Вэк". I ён скрыуся. Людз1 дужа яго тады карыл1 I больше яны гэтага старога чалавека не пр1знавал1" (Бешанковщю р-н)22.
Сведчанне вуснай псторын пра антысавецюя настроi знаходзщь пацверджанне у тагачасных даку-ментах як з савецкага, так i з нямецкага боку. Так, "...партызансю атрад НКУС, яю наюроувауся у раён сваiх дзеянняу вакол Полацка, сустрэу па-антысавецку настроеных сялян "Яны аддалi сваю жывёлу немцам. Некаторыя гаварыл^ што немцы прыйшл^ каб вызвалщь ¡х..." [4, с. 46]. У рэляцыях армейскага Галоунага камандавання вермахта аб становшчы на акупаваных тэрыторыях паведамляецца, што "адно-сшы насельнщтва да немцау усюды, у тым лку у раёне Вщебска, Оршы, Магшёва адзначаюццца як дружа-любныя. Адмауленне бальшавщкага панавання можна адзначыць усюды, аднак, галоуным чынам, з экана-мiчных i сацыяльных прычын" [4, с. 49].
Куды больш трапчным было першае "знаёмства" з нямецкай армiяй у тых мясцовасцях, дзе вялюя жорстюя абарончыя бш, як тое было у зоне Полацкага умацаванага раёна. "З 9 лiпеня разгарэлася бива
19 ФА ПДУ: Зап. Лобач У., Сумко А. у 2018 г. ад Скачыхша Вааля М1хайлав1ча, 1936 г.н. у в. Мура^ Полацкага р-на.
20 ФА ПДУ: Зап. Т. Валодзша, У. Лобач у 2011 г. ад Ганчаровай Марыи Ульянауны, 1936 г.н. у в. Езярышча Гарадоцкага р-на.
21 ФА ПДУ: Зап. У. Лобач у 2015 г. ад Лаун1хов1ч Марын Сямёнауны, 1924 г.н. у в Баб1нав1чы Лёзненск. р-на.
22 ФА ПДУ: Зап. У. Аусейчык, У. Лобач у 2018 г. ад Савщкай 1рыны Сямёнауны, 1932 г.н. (нар. в. Дзягелева Бешанковщ. р-на) у в. Ороцша Шум1л1нскага р-на.
ужо на Баравусюм напрамку, куды прыйшоуся удар каля 100 нямецюх танкау, падтрыманых пяхотай. Тут на працягу дня часткi А.1. Зыгiна вялi жорсткiя баi з пращушкам, наступаючым i блакуючым ДОТы у пунктах Заручауе, Залессе, Асяротю, Махiрова" [13]. За сухiм паведамленнем пстарычнай хронiкi немаг-чыма зразумець, што абарончыя "пункты" - гэта вёсю з жывымi людзьмi, ямя трапiлi у самае пекла жор-сткiх баёу. Дзiцячыя yспамiны жыхарю в. Асяроткi дазваляюць зразумець жудасць вайны не праз сухiя лiчбы i факты афiцыйнай гiсторыi, але праз эмоцыi i адчуваннi простай вясковай дзяучыню. "Як nрышлi танк первые... Аб'явiлi - вайна, не усnелi аглянуцца - танк nрышлi. I тут ДОТы тольт адстроiлi, всё як нада быць. А у ДОТ адзт завезены тарэлк былi. Не снарады nрывязлi там, цi патроны там, а nрывязлi тарэлю, запечатываныя у каробках. I салдат нашлi. Раздутыя, гiмнасцёркi распёрла. I мы бегалi туды i наглядзелiся. А яны, бедныя, лежалi раздутые салдаты, у гэтых ДОТах. Як iшлi немцы, так i nашлi. Танк nрышлi у дзярэуню, заnалiлi дзярэуню, а мы - у лес. Махерова после сnалiлi, нас сnалiлi, як ешчо nрышлi толька, танк nрышлi - сразу сталi паджыгаць дзярэуню. Зразу" (Полацю р-н)23.
Дзщячыя успамшы жыхароу заходшх раёнау Вщебшчыны дэманструюць зуам шшую карцшу прыходу нямецкай армп i рэакцыи мясцовага насельнщтва на авангарды вермахта. "Камандуючы палщыяй бяспею i СД у Генерал-губернатарстве у канцы чэрвеня 1941 г. паведамляу, што "польскае насельнiцтва на тэрыторыi рускiх iнтарэсаy усюды выказвае задавальненне прыходам немцау. У розных вёсках для нямецюх войскау узводзiлiся трыумфальныя аркi" [4, с. 49]. Вусныя сведчаннi у поунай ступенi пацвяр-джаюць дакументальную iнфармацыю. "Як там у Лужках iх устрычалi, я ня ведаю, ну гаварылi, што некаторыя там устрычалi з букетам?' (Шаркаушчынсм р-н)24; "Наступау немец праз Докшыцы. Iмы ж, гэття дзеучую, nаляцелi ж глядзець немцау. Ну, дурные ж гэдтя. Дык нарвём цвятоу гэдульт i юдаем iм у машыну" (Докшыцю р-н) [10, с. 270]. Зразумела, што рэакцыя вясковых дзяцей на нямецюх вайскоуцау не магла быць стыхшнай i адвольнай, але цалкам стасавалася з меркаваннем бацькоу i т.ч. адлюстроувала калектыунае успрыняцце салдат вермахта, як "вызвалщелей" ад савецкага гвалту.
Спецыфшай дзщячага успрыняцця першых нямецюх салдат было тое, што iх ацэнка мiжволi адбы-валася у параyнаннi з савецкiмi салдатамi, што з'явшся на тутэйшых абшарах у верасш 1939 г. Хуткая перамена адных "чужых" на iншых дазваляла зрабiць наупроставае вiзуальнае параунанне iх аблiчча i паводзiн. I вельмi часта перавагу у ацэнках мелi нямецкiя салдаты. "А яны настуnалi самi спакойныя. Гарэлка iм не нада была. Во, iм тольт, яны ехалi, nадвялiся, адзекалонiлiся i усё. Дзялоу нет. Салдат iшоу руст, або бутылка самагонк - дык гiмнастёрку з плеш снiмау, а яны - не" (Глыбоцю р-н)25. Знакавай стае тая акалiчнасць, што сам факт змены улады у дзщячых успамшах папрост канстатуецца, але шяюм чынам не ацэньваецца. У цэнтры увап былi знешшя прыкметы i характарыстыкi (форма, транспартныя сродкi, паводзiны, атрыбуты, пачастункi), яюя, пры усёй сваёй фармальнасцi, былi знакавымi для дзiцячай карцi-ны свету. Вельмi выразна ацэначныя прынцыпы i катэгорыi маленькага чалавека, яю быу сведкам падзей 1939 i 1941 гг., прадстаулены у вусных успамiнах, запiсаных на Шаркаушчыне. Немцы прыгадваюцца як "сiяюшчыя", "блiсцяшчыя" паводле прыгажосщ сваёй формы, яны дэманструюць у вясковым свеце дзi-восы (фотаапарат, машыны, матацыклы), якiя "век не вщзелГ', але усё адно усведамляюцца як "людзi дру-пя", адрозныя ад "нашых". Вельмi кантрастна, адносна немцау, выглядаюць ва успамшах русюя салдаты: "пыльныя", "гразныя", "на конях", бо "не нажылi машыну". Пры гэтым, да рускiх салдат не выказваецца нi злосцi, ш пагарды, але выключна шкадаванне ("бедныя русюя"), агульнае для усёй вёсю, што дае адсту-паючым байцам прадукты. Але паказальна тое, што русюм салдатам даюць хлеб на дарогу, а нямецкiх сустракаюць кветкамь
"Ну вот, nрыйшлi русюя. Я была маленькая. (...) Ну i тады што. Кажыць, русюя едуць... I гэтыя салдаты, русюя, без вайны, не стралялi, цiхенька, проста ехалi i усё. На чым ? На калёсах татх бальшых. (...) I тады мама кажа: "Пайдзём на дарогу глядзець, што тамробщца ". Тока так стукат - не машыны ж гэта, а кон i цялегi. Аж тут гэтыя цялегi татя длiнныя i салдат поуныя гэтыя вазы, i на конях салдат. Ш адной машыны. Машын не было. Ну i тады усё. Дзякуй Богу, ужо русюя у нас. Усё. Власць.
У 43-м немцы апяць наnалi на нас. Ой, тады як iшлi ужо немцы. Кажуць, ужо русюх праганяюць немцы, немцы iдуць. Бедныя рустя. Мы апяць да дарогi. Пыльныя, гразныя. Тожа ж машын не было, не нажылi машыны. На конях, конныя, на гэтых калёсах, уцякалi ужо ад нас, ехалi, проста ехалi, цiхенька ехалi. Ой, людзi хлеба давалi м, усё кiдалi i кiдалi. Астанаулялi. Вазьмще есцi. Што у каго было. <...> Назаутра, кажуць, немцы ужо едуць. Немцы, нядзеля, вродзе бы, была. А я забаялася, мне нада было да першай сnоведзi. <...> Немцы nрыйшлi у касцёл. Ой, а ыяюшчыя, бл^цяшчыя! Там проста сiялi два
23 ФА ПДУ: Зап. У. Лобач, А. Сумко у 2019 г. ад Гураучанка Валянцшы Грыгор'еуны, 1928 г.н. у в. Мах1рова (нар. у в. Асяротю) Полацкага р-на.
24 ФА ПДУ: Зап. У. Лобач у 2008 г. ад Бурэц Францшю Мкалаеуны, 1924 г.н. у в. Германав1чы Шаркаушчын-скага р-на.
25 ФА ПДУ: Зап. У. Лобач у 2019 г. ад Сшщы Пятра Тамашав1ча, 1926 г.н (жыхар в. Вуглы) у в. Празарою Глыбоцкага р-на.
немцы. Аглянул1ся мы, а тут два немцы стаяць, у касцёле. Ой, божанька, аж страх! Проста мы спужа-л1ся. Што нашы - гэта нашы, як мы, так I яны - роуныя людз1, а гэта ужо людз1 друг1я. Вот так. С1яюшчая форма на 1х, невядома якая. Добра. I тады ксёнз кажа: "Выйдзем усе на ганак, кумунт будзем браць". <...> Iяны стал! между. Ксёнз пасярод, а яны: адзт з адной стараны, друг1 з другой. I гэтак з нам1 сфатаграф1равал1сь. <...> А фотапарат, что я век не вгдзела. Ну, тады тчога не было у людзей. На ножках. I вот так - мах, помню як цяпер, закрыуся, гэтак фатаграфавау нас. Ну, але ж картачк1 мы не палучылг, яны ж паехал1 куды, хто 1х ведае. Вот так было, як ¡шлг да нас немцы. Ой, тады прыйшла я дамоу... I тут мама кажа: "Пайдзем глядзець ". А дзярэуня вялжая, людзей гэтых поуна. Усе вышаушы. Тут, у вулщы стаяць. Маладзёжы...Божанька мой! К1дал11м кветк1 на машыны. То там машыны с1ял1, там не кош ж, там машыны с1ял1. Там, ой, матацыклы, усё на свеце! Век мы не в1дзел1 таго, што там в1дзел1. Вот так было. Вот. Ну, I паглядзел1. Ну што ж. Прыйшл1 немцы. Будуць немцы"26.
Аднак шюзп адносна нямецкай армп у заходшх раёнах Вщебшчыны (Беларуа) трыв^ нядоуга, бо, як адзначыу Б. К'яры, ужо "улетку 1941 г. мусша выявщца тая акалiчнасць, што на месца камунютычнага тэрору i саветызацыи прыходзша пашырэнне гвалту у дагэтуль нябачных памерах" [2, с. 65]. Гэты тэзю знаходзщь пацверджанне i у матэрыялах "вуснай пстерыи", дзе вщавочнай стае сутнасная эвалюцыя ацэ-начных поглядау на нямецюх вайскоуцау.
"Дык вот я помню, як у 41-м гаду мы з папам пайшлi глядзець. Ну, мне было сколька, ну 4 гады, i мы сядзiм так на скамеечках, а шоу абоз сюда, на Полацк да нас. Немцы, фуры таюя iшлi крытыя, ну там можа прадукты вязль.. Помню, едзщь легкавая. Ну, ужо едзщь афщэр, там ужо не знаю, якое там званне у яго было. Афщэр быу i ужо угашчау мяне канфетамь Ну, дык гэта было первае, первае. Гэта так мне запомншся первыя немцы. А патом ужо был^ Божа мой! Патом ужо было тут у нашай местнасщ, яны не успелi тут папалщь, ну яны ж прыхадзш, усё грабш, яны ж не счыталюь ш з чым.... Брал^ што ¡м нравшася. Ну, в обшчэм, грабш i усё (Шаркаушчынсм р-н) [10, с. 307].
Ваеннапалонныя. Пры уах адрозненнях у вiзii падзей 1941 г., успамшы жыхароу заходняй i усход-няй Вщебшчыны яднае аднолькавая эмацыйная рэакцыя на лёс савецкiх ваеннапалонных на акупаванай тэрыторыi Беларусi. Мноства сведчанняу з розных куткоу рэпёна пра здзекi i забойствы ваеннапалонных нямецкiмi салдатамi абумоулена тым, што летам 1941 г. на тэрыторыi Беларуа у палон трапiла велiзарная колькасць салдат i камандзiрау Чырвонай армii. "Войскi групы армiй "Цэнтр" узялi у палон з 22 чэрвеня да 24 лшеня 1941 г., паводле ¡х дадзеных, 520 058 байцоу i камандзiрау..." [4, с. 40]. Успамшы пра растрэлы бяззбройных, згаладалых людзей трауматычныя нават у сённяшшм днi i пераказваюцца сведкамi падзей даволi цяжка, з вщавочным эмацыйным болем ад калкщ перажытага жаху. "I самае страшнае было, кагда гнал1 пленных. Як калонам1, татя паслабеушыя... НасШ хлеб, Божачка, наст хлеб I бульбу, к1дал1. Кан-вагры з сабакамI не падпускалг, у пярод неяк троху падпускал1, а после не сталI падпускаць... Гнал1 пленных, застрэлш, абарваныя, босыя, галодныя. Як я увгдзела, з папам тады была, насша, як ув1дзела гэта -I бол1 мяне мама не пусцыа, не пусцыа. Каля дарог1 адны маг1лк1 былI пленных, после вайны ужо сабралг усё гэта астанк1. Ну што, пры немцах страшна было, дужа страшна, не дай Бог!" (Мёрсю р-н)27; "Знаеце што, вот я, як успамтаю, як гэта усе на ма1х глазах было, я не магу, у мяне душа слёзам1 залгваецца, як немцы тутака... Пленныя, I брал1 гэтых пленных. I па гэтай дарозе гнал1 гэтых пленных. А як гонюць пленных, каждый дом знау што, можа, I мой тамака сын ёсць, ц1 хто-небудзь... Яны ж галодныя был1, галодных 1х гнал1. I тады яго, значыць, сейчас з гэтага строя на абочыну, дастаець тсталет - "бах" -I застрэлщь. I ён ляжыць на баку гэтай дарог1..." (Мёрсю р-н)28.
Ва усходшх раёнах Вщебшчыны, дзе савецюя улады паспелi правесщ мабшзацыю, здзею над ваен-напалонныЕШ i ¡х забойствы успрымалюя надзвычай балюча, бо убачанае на свае вочы азначала, што таи ж самы трапчны лёс можа чакаць i блiзкiх людзей (бацькоу, сыноу, братоу), яюя пайшлi на фронт. Спагад-лiвасць i памкненне хоць нечым дапамагчы палонным салдатам была агульнай рысай беларускай вёсю у ваенны час. Аднак пахалапчная траума ад убачанага на бальшаку застаецца у сведкау трапчных падзей на усё жыццё. "Пленных ганял1 з Баравухг, Махгрова, Пл1гаук1, Кушлт, Крумплева I сюды, на Замушча, пленных нашых. Вот ужо мы чуем, як ужо гонюць, тады так немцы з сабакам!. Ну вот, а тады быу бальшак так1, канава была. Мы у гэту канаву пастав1м бочку, вады нал1ём. А жарка летам, летам жа ж была жарышча. Панал1ваем вады, бульбы гэтай пячонай наюдаем па дароге. Па дарозе ён ужо бяжыць, там ухвацщь што. Ну вот, адзт гэтат салдат, мне помнщца, я яго на усю жызнь запомтла, так1 высокI, з пленных. Быу агарод пасаджаны, там буракI расл1. I ён з гэтага строю выскачыу у гэтат агарод I вырвау чатыры 6урачк1. А яго немец уб1у. Тут на месце Iуб1у. Ляжыць, I бурачк1 у руцэ" (Верхнядзвшсю р-н)29.
26 ФА ПДУ: Зап. экспедыцыя ПДУ у 2008 г. ад Юзэфы Каз1м1рауны, 1932 г.н. у в. Германав1чы Шаркаушчын-скага р-на.
27 ФА ПДУ: Зап. А. Сумко у 2019 г. ад Стомы Яугенп Мжалаеуны, 1931 г.н. у в. Кл1мяты Мёрскага р-на.
28 ФА ПДУ: Зап. У. Лобач, А. Сумко у 2019 г. ад Майсеёнак Лши Генадзьеуны, 1932 г.н., в. Завуцце Мёрскага р-на.
29 ФА ПДУ: Зап. У. Лобач у 2019 г. ад Мядзелец Анташны Пятроуны, 1930 г.н. у в. Нурава Верхнядзв. р-на.
Нярэдкiмi былi выпади, ката вясковыя жанчыны ратавалi з палону абсалютна незнаёмых людзей, выдаушы iх за сваiх крэуных (мужа, сына). "Забiралi немцы у плен. I вот nрыйшлi к маме маей, мама мая была сшьна жаласлiвая, два. Адзш з Летнграда, Мша Васянкоу, но ён nагiбу парт1занах, i Барк. А Барiс той после вайны выжыу i прыязджау ка мне, разыствау нас. Мамка мая ужо памёрла, но ён на кладбшча са мной хадзiу... Мама мая жаласлiвая, узяла ды i пусцыа гэтых пленнжау панучуваць. А жраць жа нечага даць. Ну, бульба была дробненькая. - "Цётачка, дай хоць бульбiну". Мама гаворыць: "Ну, наце па тры бульбтю, многа ж ня ешце, вашы ж жаваты пустыя ". Яны з 'елi i занучувалi. А назаутра выганяюць на nастраенiе, немец па хатах i выганящь. А на маму: "А ета пленнж ? Плен ? " Шапку здзеу, а у яго ж валасоу нет, яны ж стрыжаныя был^ салдаты. <...> А мама: "Панок, - бах на каленш, - ета мае сыню. Кiнулi вiнтоукi i nрыйшлi дамой". Застутлась за етых, за пленткау. I тады ён: "О, я, я, гуд, гуд, не нада у партызаны, а то я застрэлю". <...> Тады еты пленнт, iм выхуду нет, яны сечас разузналi, дзе тут ужо парт1заншчына i жмыкнулi у партизаны" (Бешанковщю р-н)30.
Савецюя ваеннапалонныя на тэрыторыi Беларус не у малой ступеш склалi аснову партызанскага руху, што, у сваю чаргу, пацягнула за сабой экскалацыю гвалту i тэрору з боку акупацыйных улад, ахвярамi чаго найперш станавшася мiрнае насельнщтва. Гэтая узаемасувязь i паслядоунасць падзей агучваецца ва успамшах як уласнае разуменне чалавекам прычын паразы нацысцкай Германп, дзе на першым месцы стащь не разгром на франтах, а бязлиаснае, нялюдскае абыходжанне з ваеннапалоннымь "Дык вот плен-ныя... Каб немец тады, у гэты мамент не стрэляу гэтых пленных... Ён травiнку атарваць сагнууся на дарозi, вадщы ухатць сагнууся, а немец - трэсь - i забiу. Яшчэ другi сагнууся, а ён - трэсь! Ай, пленных nагналi, мне тады было 16 гадоу..., а мой брат быу на вайне. Пашлi усе iскаць у каго на вайне пабтыя. Пленных немец гнау, а там у карманчыках, во тут у штанах, адраса. Такая трубачка у салдацжау, i там адраса. Мы падойдзем, ай, кажа, ня мой. Гэта адкуль, ён не жывый, кроую сыйшоу. Ляжыць адзш тут, тады другi. Па усiм бальшаку гэтых трубачак назбiралi во таюя прыгоршчы. На, ^ына, табе, ты болей граматная. Послi вайны мы паадтсываем ш. А тады нас уах сnалiлi i хаты, i ткому мы i не адniсалi. Дык вот, як пастушу так немец, як стау убiваць, во тады яны абдумалiся i усе у лес. Страляй. Аднаго застрэ-лiш - апяць уцячэць у лес. Ток дзе дарога кала лесу, так яны - шмыг. А Ушацк раён..., а там - адны лясы, балоты татя. Дык там накатлася гэтых салдацжау поуна i арганiзавалi парцгзаншчыну. А каб ён, немец гэты, гэтых пленных не стрэляу, ён ба аж у Маскву лёгенька зашоу бы i не было б гэтага - н парцгзан, н убтства" (Лепельсю р-н) [14, с. 248-249].
Пакутнщю лёс савецюх ваеннапалонных i нечуваны гвалт над iмi з боку нямецюх салдат, ям адбы-вауся на вачох у людзей, сталi грунтам татальнага недаверу i страху з боку беларускага, пераважна вясковага, насельнщтва. Халакост i спусташальныя карныя экспедыцыи, канцэнтрацыйныя лагеры i гвал-тоуны вываз на прымусовыя працы у далейшым толью паглыбш гэтыя пачуцщ i канчаткова далi зразу-мець злачынную сутнасць "новага парадку", прынесенага у Беларусь нацыстамь
Заключэнне. Аналiз вусных успамшау "дзяцей вайны" пра пачатковы этап Вялшай Айчыннай вайны у супастауленш з дакументальнымi крынiцамi паказвае, што вусная псторыя аб'ектыуна адлюст-роувае падзеi 1941 г. Iдэалагiчныя напластаваннi i скажэннi пасляваеннага часу альбо адсутшчаюць, альбо мiнiмальныя, што не адмяняе даставернасщ наратывау такога роду. Асаблiвасцямi дзiцячых (падлеткавых) успамiн пра вайну выступаюць iх эмацыйнасць, вобразнасць, метафарычнасць, прывязанасць да гiсторыi уласнай сямЧ, а таксама звяртанне yвагi на дэтал^ нерэлевантныя для свядомасцi дарослага чалавека. Разам з тым, у апавяданнях пра 1941 г. рэспандэнты самi вылучаюць цэнтральныя тэмы наратыву, як то пачатак вайны, прыход нямецкай армii i лёс ваеннапалонных на тэрыторыi Вiцебшчыны. Разнастайнасць i варыя-тыунасць вусных успамшау адлюстроувае як рэгiянальную спецыфiку соцыякультурнага ландшафту (Заходняя i Усходняя Беларусь), так i лакальныя асаблiвасцi ваеннай псторыи рэгiёна. Успамiны "дзяцей вайны" - каштоуная гiстарычная крынiца, якая не супрацьстащь афiцыйнаму наратыву Вялшай Айчыннай вайны, але самiм фактам свайго кнавання заклiкае да выпраулення iдэалагiчных штампау i прафесiйных фальафшацый, што дасталiся айчыннай гiстарыяграфii у спадчыну яшчэ з савецкiх часоу.
Л1ТАРАТУРА
1. Фурсина, Н.О. Практика устной истории: детские воспоминания о Великой Отечественной войне / Н.О. Фурсина // Вестник Таганрогского института им. А.П. Чехова. - 2016. - № 1. - С. 280-286.
2. К'яры, Б. Штодзённасць за лшяй фронту: Акупацыя, калабарацыя 1 супращу у Беларуа (1941 - 1944 г.) / Б. К'яры ; пер. з ням. Л. Баршчэускага ; нав. рэд. Г. Саганов!ч. - Мшск, 2008. - 390 с.
3. Гудков, Л. «Память» о войне и массовая идентичность россиян / Л. Гудков // Память о войне 60 лет спустя: Россия, Германия, Европа. - М. : Новое литературное обозрение, 2005. - С. 83-103.
4. Мусял, Б. Савецюя партызаны у 1941-1944 гг. М1фы I рэчаюнасць / Б. Мусял ; пер. з ням. У. Папюдача ; нав. рэд. У. Калаткоу. - Смаленск : 1нбелкульт, 2018. - 592 с.
30 ФА ПДУ: Зап. У. Аусейчык у 2014 г. ад Рауковай Галшы Сщарауны, 1927 г.н. у в. Соржыца Бешанковщкага р-на.
5. Я з вогненнай вёсю...: зб. успам. / склад. А. Адамов1ч, Я. Брыль, У. Калесшк. - Мшск : Мастацкая лтаратура, 1983. - 437 с.
6. Детство войны 1941.1945 гг.: живые свидетельства Беларуси / Сост. Л.А. Александренко, К.И. Козак, Т.А. Кузь-мичева. - Минск : И П Логвинов И.П., 2011. - 220 с.
7. Детство и война: культура повседневности, механизмы адаптации и практики выживания детей в условиях Великой Отечественной войны (на материалах Сталинградской битвы) / М.А. Рыблова [и др.] ; Южн. науч. ц-р РАН. -Волгоград : Изд-во Волгогр. фил. ФГБОУ ВО РАНХиГС, 2015. - 336 с.
8. Реброва, И.В. Мир детской повседневности в условиях оккупации Северного Кавказа / И.В. Реброва // Вестник Пермского университета. История. - 2014. - Вып. 2. - С. 80-89.
9. "За першым1 саветам^' польска-беларускае памежжа 1939-1941 гг. у вусных успамшах жыхароу Беларуа / Уклад.
B. 1вановай ; пад рэд. А. Смаленчука. - Мшск : Змщер Колас, 2019. - 376 с.
10. Великая Отечественная война в зеркале народной речи и фольклора: Тексты. Исследования. Аудиоприложение / Под общ. ред. Н. В. Большаковой ; Сост. Н. В. Большакова [и др.]. - Псков : ЛОГОС, 2016. - 332 с.
11. ЦАМО РФ. - Ф. 208. Оп. 2524. Д. 2. - Л. 8-12.
12. Lobach, U. German Soldiers in the Period of the Nazi Occupation in the Memories of the Belarusian Villagers / U. Lobach // Studia Bialorutenistyczne. - 2019. - Vol. 13. - S. 72-89.
13. Комиссаров, В. Полоцкий укрепленный район (ПоУР). 1927-1941 гг. [Электронны рэсурс] / В. Комиссаров,
C. Копыл, С. Поляков. - Рэжым доступу: http://kaponir.aroundspb.ru/4ur/04/pour/pour/pour.php. - Дата доступу: 30.05.2020.
14. Полацю этнаграф1чны зборшк / Уклад., прадм. i паказ. У.А. Лобача. - Вып. 2: Народная проза беларусау Падзвшня. У 2 ч. - Наваполацк : ПДУ, 2011. - Ч. 2. - 368 с.
Пастуту 11.06.2020
1941 THROUGH THE EYES OF CHILDREN AND ADOLESCENTS OF THE VITEBSK REGION: AN ANTHROPOLOGICAL DISCOURSE OF MILITARY HISTORY
U. LOBACH
The article discusses the features of children's perception of the initial stage of the Great Patriotic War and the Nazi occupation of Belarus in 1941. The key moments of childhood memories of the beginning of the war (retreat of the Red Army, the appearance of Wehrmacht soldiers, the fate of Soviet prisoners of war) are determined. The specific character of the perception and interpretation of historical events within the framework of local rural communities of Northern Belarus is characterized.
Keywords: children, 1941, Vitebsk region, oral history, The Great Patriotic War.
