CC BY
2УДК 94(476)1944/1945
ВЫЖЫВАННЕ ПАСЛЯ ВЫЗВАЛЕННЯ:
ВЁСКА ПАУНОЧНАЙ БЕЛАРУС1 У ДЫСКУРСЕ ВУСНАЙ Г1СТОРЫ1 1944 - 1945 гг.
канд. г^т.навук, дац. А.В. СУМКО (Полацт дзяржауны ушверсШэт)
Разглядаецца спецыфжа жыццезабеспячэння беларускай вёск ва умовах разбуранай эканомiкi у ваенны час на вызваленых ад нацыстау тэрыторыях. У якасьцi крытц выстуniлi матэрыялы вуснай гкторьп, ятя дазваляюць зразумець дынамк разглядаемай праблемы i зафжсаваць пэуную карцту, створаную калектыунай памяцьцю насельнщтва Пауночнай Беларуа.
У тэксце прадстаулены вынт палявых экспедыцый 2000-х гадоу.
Ключавыя словы: пасляваеннае аднауленне, экстрэмальная гастранамiя, голад, вёска, сельская гаспадарка, абмен i гандаль, жыццязабеспячэнне.
Уводзшы. Сукупнасць спосабау фiзiчнага выжывання людзей уяуляла сабой спецы^чную сютэ-му жыццезабеспячэння, якая склалася у экстрэмальных умовах ваеннага часу. Спадзяванш на паляпшэнне жыцця адразу пасля вызвалення спрауджаны быць не маглi, бо эканомiка крашы i сельская гаспадарка у прыватнасщ знаходзiлася у надзвычай цяжкiм становшчы у вынiку ваенных дзеянняу i акупацыi. Людзi былi вымушаныя змагацца за выжыванне, максiмальна выкарыстоуваючы усе наяуныя рэсурсы, бо вы-значальным заставауся лозунг "Усё для фронту! Усё для перамоп!", дзеля рэалiзацыi якога адбывалася максiмальнае выкачванне рэсурсау з вёскi. У надзвычай экстрэмальных умовах апынулкя жыхары тых раёнау, дзе нацысты у барацьбе з партызанамi праводзiлi палiтыку "выпаленай зямлГ'.
Актуальнасць даследавання заключаецца у тым, што сiстэма жыццезабеспячэння беларускай вёсш у ваенны час на вызваленых ад нацыстау тэрыторыях як складаны эканамiчны i соцыякультурны феномен недастат-кова асвятлялася у айчыннай пстарыяграфп. Як адзначае Вольга Лабачэуская "пстарычная навука была скан-цэнтравана на вывучэннi ваенных, ваенна-палiтычных i ваенна-эканамiчных аспектау i характарызавалася "событийным" падыходам, у рамках якога асвятлялюь ход баявых дзеянняу, буйныя бггвы, героiка вайны" [1, с. 39]. Адносна нядауна у межах пстарычнай антрапалогii i псторш штодзённасцi прадметам вывучэння стау "маленьш чалавек". Айчынныя прафесiйныя гiсторыкi пачалi актыуна выкарыстоуваць вусныя успамiны у да-следчыцшх практыках. Праз наратыуны аналiз, катэгорып калектыунай i iндывiдуальнай памяцi, суаднясенне i верыфкацыю, вусны успамiн паустае як крынiца даследавання малазадакументаваных щ незадакументава-ных пстарычных падзей i з'яу, прапануе iншы ракурс для ацэню фактау зафiксаваных у пстарычным дыскур-се [2, с. 30]. На сённяшш момант назапашаны значны комплекс вуснапстарычных крынiц, яшя захоуваюцца у асабiстых архiвах цi архiвах грамадсшх i навуковых устаноу, онлайн-сховiшчах. Бiяграфiчны наратыу Бела-рускага архiву вуснай гiсторыi1 быу выкарыстаны у кнiзе Вольгi 1вановай "Прамоуленая псторыя: ХХ ст. у памяцi жыхароу беларускай вёскi", якая з'яуляецца адной з першых спроб паказаць псторыю Беларусi скрозь прызму вусных успамшау звычайных вясковых жыхароу.
У якасщ крынiц даследавання выступаюць уласныя зашсы аутара, а таксама матэрыялы палявых этнагра-фiчных экспедыцый Полацкага дяржаунага унiверсiгэта, яш мае значны вопыт у фiксацыi, дакументаваннi i аривацып экспедыцыйных матэрыялау, а таксама вялкую базу бiяrрафiчных наратывау, яшя адлюстроуваюць розныя аспекты гiсторыi i культуры Беларускага Падзвiння. Неабходна адзначыць, што большасць рэспандэнтау -пераважна пажылыя вясковыя жанчыны даваеннага пакалення (1920 - 1930-х гадоу нараджэння), яшя был у разглядаемы перыяд дзецьмi або падлеткамi. Успамшы адрознiваюцца эмацыянальнасцю, што абумоулена спе-цыфiкай дзiцячага успрымання пстарычных падзей, на штэрпрэтацыю якх уплывау вопыт сям'i рэспандэнта (сацыяльнага асяроддзя). Характар фксацш пасляваенных рэалiй у iндывiдуальнай памяцi мае свае асаблiвасцi: прыярытэт лакальнай псторып, кампрэсiя пстарычнага часу, умоуная храналапчнасць альбо яе адсутнасць. Напрыклад, выраз "калi скончылася вайна" разумеецца рэспандэнташ у першую чаргу як "вызваленне ад нем-цау" i толью пасля гэтага як завяршэнне Вяткай Айчыннай вайны: "Да вайны трое нас было, а вось пасля вайны, у 1944, радзшася у мяне яшчэ сястра"2. Аповяды пра "выжыванне пасля вызвалення" насельнщтва Пауночнай Беларуа маюць сваю спецы^ку, якую вызначае геаграфiчная лакацыя. Геаграфiчныя рамш даследавання абдымаюць тэрыторыю Пауночнай Беларусi (Беларускае Падзьвiньне), гiсторыка-этнаграфiчны рэгiён, што у разглядаемы перыяд адмшстрацыйна Уваходзiу у склад Полацкай i Вiцебскай абласцей, сацыяльна-эканамчныя адрозненш памiж якiмi был абумоулены уключэннем у склад першай раёнау (Браслаусш, Вiдскi, Глыбоцш,
1 On-line сховшча электронных дакументау па вуснай псторьи Беларусi ХХ ст. (http://www.nashapamiac.org)
2 Зап. Грэбень Я., Корсак А., Сумко А. у 2017 г. ад Галоука Анны 1гнатьевны, 1935 г.н., в. MicbKi Пастаусю р-н.
Дзюненсш, Докшыдш, Дуншавщш, Мёрсш, Плiскi i Шаркаушчынсш), якя да 1939 г. уваходзш у склад Польш-чы, дзе пераважала аднаасобная гаспадарка. У вынiку рэгiён меу у CBaiM складзе раёны з розным тыпамi сaцыяльнa-экaнaмiчнaгa укладу i, адпаведна, розным узроунем дабрабыту нaсельнiцтвa. Сaдыяльнa-экaнaмiчны разлом пaглыбiлi неаднолькавыя стартавыя умовы пасляваенага аднаулення, бо заходшя рэгiёны з большага зна-ходзшся у лепшай гаспадарчай сiтуaдыi, чым усходнiя, дзе прaводзiлiся спусташальныя карныя aперaдыi, пад-час якiх у першую чаргу дярпела грамадзянскае насельнщтва.
Асноуная частка. Матэрыялы вуснай псторыи фiксуюдь, што ваенная рэчaiснaсдь пасля вызвалення захавала сваю злабадзённасдь. Пагроза для жыддя перш за усё зыходзша ад узброенага супрaдiву, якое актыу-на дзейнiчaлa у заходшх раёнах Вщебшчыны (Глыбодш, Пастаусш, Дзюенсш, Шаркаушчынсш, Дунiлaвiдкi, Браслаусш, Мёрсш, Вщсш, Докшыдш), для яшх была улаодва больш высокая ступень антысаведкага настрою, абумоуленая непрыняддем пэунай часткай грамадства саведшх парадкау, усталяваных пасля 1939 г. У даведцы аргашзадыйна-шструктарскага аддзела ЦК КП(б)Б "Аб шраунщтве Поладкага абкама КП(б)Б зaходнiмi рaёнaмi вобласщ" ад 4 верасня 1945 г. адзначалася, што большасдь удзельшкау узброенага супра-дiву - гэта мясдовыя жыхары, якiх актыуна пaдтрымлiвaе "куладкая часть села" [3, с. 394]. Рэспандэнты за-ходнiх раёнау aдзнaчaлi стракатасдь узброеных атрадау, што прaследaвaлi розныя мэты. "После нашай Вяль кай Адечэсвеннай вайны банды быт, убiвaлi людзей. Гэта людзi разные быт. Гэта людзi, каторые, можна сказадь, продiу саведкай уласьдг Хaдзiлi у польсшх этых... каше там арлы там былi. Вайна акончылась, а банды был^ каторыя бaялiсi чаго-та. Награшыт напродь саведкай влaсьдi, пaшлi у кусты (Шаркаушчынсш р-н) [4, с. 264]. "Дe3epmipbi xad3ai пасля вайны групамi варужоныя, пры немцах яны не служт.. Mixacb Каранеу-CKi, вясковы хлопец у дезер^ры пайшоу, каб на вайну не сщ. Усю вайну хавалкя у лесе недалека ад Калтау -Гарохавы лес звaлi - Гарохауе. Настаяшча было, больш за шэсць чалавек" (Пастаусш р-н)5. Неабходна адзначыдь, што пасля татальнага гвалту акупадыйнага перыяду любыя нелегальным групы са зброяй у руках успрымалюя вясковай большасдю (иба за выключэннем блiзкiх сваякоу) як патэндыйная пагроза ва ужо мiр-ны (пасля вызваленьня) час. I кал^ нават гвалтоуныя, дзеянш партызан мaглi знaходзiдь радыянальнае апрау-данне у кантэксде iх антагашчнаод нямедшм акупантам, то пасляваенны партызан, а часта рэальны злодзей цi дэзiрдiр, як змагар не разглядауся i у большaсдi выпадкау дантыфкавауся як бандыт.
Сур'езную небяспеку для жыддя прaдстaулялi замшраваныя ворныя пал^ бальшаш, ускра1ны лесу i г.д. Успамшы фiксуюдь даныя пра ахвяры i няшчасныя выпaдкi ад шнутых боепрыпасау i схаваных мiн. Прычым большасдь аповядау прыходзiддa на усходшя раёны рэгiёнa (Верхнядзвiнскi, Асвейскi, Ветрын-скi, Полaдкi, Рaсонскi, Ушaчскi). "Мяне зьвязлi у Боркaвiчы. А тады гляжу вядуць нейкую бабу i нaгi нету у яе - пратэз. Аж гэта яна после вайны iшлa у Боркaвiчы i па бальшаку па пяшчанаму i на Miну узышла. Замтраваны быу бальшак" (Верхнядзвшсш р-н) [5, с. 142]. У групу рызык у першую чаргу трaплялi дзецi i пaдлеткi: "Ва двор прыбеглi мальчышк маленьюя i стaлi капаць. Кaпaлi, кaпaлi, а мта взарвалася, i аднаму юсць адарвала" (Ушачсш р-н) 4; "Адзт мальчышка каля дзярэут капсулю знайшоу, ад мты можа не разарваушайся, разарвалаяго " (Расонсш р-н)5.
Пасля вызвалення разглядаемы рэгiён знaходзiуся у надзвычай дяжшм экaнaмiчным становшчы. Агуль-ная колькасдь сельскага насельнщтва Вщебскай воблаод (14 раёнау) на 1 студзеня 1945 г. складала 433,8 тыс. чалавек (61% ад даваенных даных), па усходнiх раёнах (6 раёнау) Поладкай воблаод - 123,5 (52,3%), па заходшх (9) раёнах Поладкай воблаод - 241,2 (75,5%) [3, с. 241-242]. Кaтaстрaфiчнaе стaновiшчa у тых раёнах, дзе надысты у барадьбе з пaртызaнaмi праводзш пaлiтыку "выпаленай зямлi", адлюстравана ва успамь нах вяскоудау: "У нас спалт усё датлау 44-м гаду. Вяснойусiх выгнaлi з дзярэут, на падводы... УЗябт у барак mmi нас"6 (Глыбодш р-н); "А на вясну мы ^b^mi. 23 апрэля мы прыехaлi, так а што ж мы ^b^mi.. Стаяць комты i усё'1 (Пастаусш р-н). Аднак пераважная большасдь буйных карных экспедыдый надыстау ("Winterzauber", "Waldwinter", "Schneehase", "Greif' i шш.) была праведзена мешв^ ва усходняй частды рэ-гiёнa, дзе партызансш рух быу куды больш штэнйуным. "Уся дзярэуня згарэушы, вот акрамя вуглат не былi згарэушыя ... А тут усе, усе пагарэушы. Весь Расонсю раён, счытай, згарэушы (Расонсш р-н)8. Наступствы надысдкай акупадып тут насш надзвычай спусташальны характар. Напрыклад, на тэрыторыi Асвейскага раёна не засталося нiводнaй дэлай пабудовы.
Пасля вяртання на вызваленую тэрыторыю людзi жылi у зямлянках, лазнях, непрыстасаваных для пра-жывання памяшканнях: "Прышлi з адступлення на сваю усадзьбу - усё згарэлае было, только трубы гэты комен-ныя. З яловых лапак мамка будку здзелала нам, пасадзша як сабачанят, шэсдь дзядей" (Бешaнковiдкi р-н) [6, с. 220]; "Жылi у акопе не адны, а потым тата зрaбiу будку, абшыу саломай i жылi" (Пастаусш р-н) 9; "На пянёк стani,
3 Затсана аутарам (ЗА) у 2016 г. ад Юсялёвай Чаславы Фшпауны, 1942 г.н., в. Кал1ты Пастаускага р-на.
4 ФА ПДУ : Зап. Ауласавай Н. ад Дорд Ншы Яух1мауны, 1935 г.н. в. Быстрый Ушадкага р-на.
5 ФА ПДУ : Зап. Лобач У. у 2019 г. ад Кандрадьева Франда Франдав1ча, 1928 г.н., в. Янкав1чы Расонскага р-на.
6 ФА ПДУ : Зат.у 2018 г. ад Гшь Феофанн, 1942 г.н., в Калечполе Глыбодкага р-на.
7 Зап. Грэбень Я., Корсак А., Сумко А. у 2017 г. ад Галоука Анны 1гнатьевны, 1935 г.н., в. Мюью Пастаусю р-н.
8 ЗА у 2019 г. ад Высодкай Та1сп 1ванауны, 1935 г.н., в. Галоучыды Расонскага р-на.
9 Зап. Грэбень Я., Корсак А., Сумко А. у 2017 г. ад Галоука Анны 1гнатьевны, 1935 г.н., в. Мюью Пастаусю р-н.
пастаялi,пакруцiлiся, тчога не было. Тады паехалi, тут у Ражнове нямецкы бункеры был^ мы с сясрой тады узялi такую павозку, (была нямецкая), калесы такт бальшыя-бальшыя. I мы паехалi за даскамi, тут разабралi акоп. Вот мы тых дасок надралi, а з нашай бат асталося, ну вот так вянок. Ну вот павязем жа гэтых дасок i гаворым: "Будзем дзелаць сабе якую-небудзь хату. Жыць то нада. I вот цягнулi гэн досК. На сабе, вот яна з 27 года, а я з 28 г. Патмаешь? I наклалi стольк дасок, так надрали. Мы цягнулi, я да кладбшча дацягнула, а тады завалыася на кладбшчы i гавару, ды i цяпер не забылася, легла i галашу, гавару: "Кабя сябе гэтыя доск на гроб прыцягнула, каб я памерла, як я ужо жыць не хачу." Дужа цяжка, а пясок, а калёсы гэтыя рэжуцца. Так вот i зажылкя, баньку троху накрылi, там неяк зделалi i сядзелiу гэтай бат" (Расонсш р-н).10
Успамшы вяскоуцау фксуюць, што вельмi актуальнай была праблема фiзiчнага выжывання на спустошанай тэрыторыi, к^ пагроза гвалтоунай смерщ ад нацыстау щ палщаяу зшкла, а на першае мес-ца выйшла пагроза смерщ ад голаду: "Пасля вайны тчога год не пахаушы.^чога не было" (Расонсш р-н)11. Жыхары зшшчаных вёсак, каб элементарна выжыць, вымушаны былi займацца жабрацтвам, якое у пер-шы год пасля вызвалення набывае масавы характар: "Мы i хадзт... Ай, ятя дзярэунi былi туды i хадзШ. Так i выжылi."(Расонсш р-н)12. Жабраваць хадзш у раёны, якiя больш захавалкя пасля вайны, пераважна у заходнюю частку Вiцебшчыны, якая была у параунальна лепшай гаспадарчай сiтуацыi, чым разбура-ныя усходнiя раёны. "Мы не хадзШ, а да нас пасля вайны з васточнай Беларусi nрыхадзiлi. Яны ж там папаленыя был^ бедна жылi, так iшлi да нас. Прыйдуць, паглядяць ёсць цi абраз, перакрэсцяцца i "ПадайцерадiХрыста"..л так iшлi, iшлi, iшлi..."(Глыбоцш р-н)13.
Вусны дыскурс голаду i экстрэмальнай гастраномп перыяду акупацып захоуваецца i ва успамшах пра перыяд пасля вызвалення. У ежу iшло усё, што можна было есцi: "Страшна было. Страшны голад быу. Кон здахалi, людзi падлу елГ (Расонсш р-н) 14. У першы год пасля вызвалення самым актуальным прадуктам была мерзлая бульба, якая засталася на палях. "После ж вайны есць саусШ нечага было. А после ж вайны усё асталося на зiму. Вясной тады сабiраем гэтую бульбу гншую. Мы яе i пяш, i варылi, i елi гэту гншую бульбу " (Шумшнсш р-н) 15. Звычайна збiралi мерзлую бульбу на непрыбраных калгасных палях. Насельнщтва раёнау, якя межавалi з былой польскай мяжой, хадзша перакопваць палi сялян-аднаасобнiкау. Некаторыя рэспандэнты успамiналi, што гэта часам ацэньвалася гаспадарамi негатыуна: "Пасля вайны вот гэту, пасля зты, значыць, картошку, ну, есц нечага было, так хадзт гэтую картошку сабiралi, мёрзлую такую, гншую. Вясной. Дык нас ганялi, мол, што вы агароды топчыце. А яны то жылi нармальна. Патаму што там усе былi едiналiчнiкi, калхозау не было. Так вот мы усё звалi «западонцы» (Полацш р-н) 16. Па меры узмацнення голаду людзi быт гатовыя есць усё, нягледзячы на апду. На смак не звярталi увал, тольш б знайшлося тое, што магло здаволщь страшны голад i дазволша б выжыць: "Траву во елi эту. Шчавель расцёт таю, цвецёт высок (шчаулюк). Сморгалi i пя^ эты ляпёшК. Лашадзей колхозных выцягвалi дохлых. Вон, хадзт з маткай, абразалi i ел^ Вот так i выжылi" (Полацш р-н)17.
Выратаваннем былi гаспадарчыя ямы, у яшя зарывалi прадукты i рэчы, каб захаваць iх на выпадак экстрымальнай спуацын. "Усе Калiты былi спалены тольк 4 хаты былi астауленыя. Бедна жылi. Мала хлеба было. Мы жылi у таку, каб дзе жыць было. Печь была зроблена вялiкая. Палок быу зроблены, бо сям 'я вялшая была. Пасля пажару схавалi зерна. Мама у хаце выкапала яму i там хавала, а пасля таго як хата згарэла, мамараскапала. Хлеб nяклi, але слаба хлеба там было, бульбу дабаулялi" (Пастаусш р-н) 18. Аднак вельмi распаусюджанымi былi выпадш, калi схаваныя гаспадарамi прадукты выкапвалi шшыя i сям'я аказвалася у вельмi складаных умовах выжывання: "Як атхадзiлi у лес, то усё закаnалi. Ну, а як вярнулiся ужо у ямах нiчога не было, ужо выграбл/'" (Расонсш р-н)19.
Некаторыя рэспандэнты казалi пра тое, што захавалi у памяцi i пранеслi праз усё жыццё смакавыя адчуваннi пасляваеннай гастраномп: Пасля вайны татя смачныя дранк з мерзлай бульбы былi. Ну, яна сладкая была. Тады я не знаю яКм яна (мама) повадам даставала льносемя, малолi ужо i яна niрагi пекла, я тольк да роту i не магла, ну не магла я iх nеранесцi. А з канаnлi любша клёцт. Яна высокая-высокая. У нас там у Барсуках, каля фермы было поле бальшое, мы з братам пабяжом, нацярушым, тады мама на вецер выцерушывала, а тады у ступу. А што будзем варыць? Ай, клёцачт... (Верхнядзвшсш р-н)20.
10 ФА ПДУ : Зап. Сумко А. у 2019 г. ад Кандрацьевай Надзе1 Антонауны, 1928 г. , в. Янкав1чы Расонскага р-на.
11 ФА ПДУ : Зап. Лобач У. у 2019 г. ад Кандрацьва Франца Францав1ча, 1928 г.н., в. Янкав1чы Расонскага р-на.
12 ЗА у 2019 г. ад Высоцкай Таюп 1ванауны, 1935 г.н., в. Галоучыцы Расонскага р-на.
13 ФА ПДУ : Зап. Мяхов1ч П. ад Рабкоускага Вжтара Н1калаев1ча, 1933 г.н., в. Кавалеушчына Глыбоцкага р-на.
14 ЗА у 2019 г. ад Высоцкай Таюп 1ванауны, 1935 г.н., в. Галоучыцы Расонскага р-на.
15 ФА ПДУ : Зап. Лобач. У., Аусейчык У. у 2017 г. ад Тапаковай Веры Сцяпанауны, 1934 г.н., в. Светл1чашча Шумшшскага р-на.
16 ФА ПДУ : Зап. Лобач. У., Сумко А. у 2018 г. ад Рудзёнка Фёдара Антонав1ча, 1937 г. н, в. Загацце Полацкага р-на.
17 ФА ПДУ : Зап. Лобач. У., Сумко А. у 2018 г. ад Рудзёнка Фёдара Антонав1ча, 1937 г. н, в. Загацце Полацкага р-на.
18 ЗА у 2016 г. ад Юсялёвай Чаславы Фшшауны, 1942 г.н., в. Кал1ты Пастаускага р-на.
19 ЗА у 2019 г. ад Таратутю Любов1 Ягорауны, 1927 г.н, в. Галоучыцы Расонскага р-на.
20 ЗА у 2018 г. ад Гайбут Веры Юрылауны, 1941 г.н. , в. Жыгул1 Верхнядзвшскага р-на.
Неабходна адзначыць, што так як большасць рэспандэнтау у пасляваннны час былi дзецьмi, то цэнтраль-най фiгурай ва успамшах выступае постаць мамы, якая выратоувала як магла. Увогуле жанчыны у пава-енны час былi найбольш дзеяздольнай групай, а сям'я, у якой быу працаздольны мужчына лiчылася за-можнай: "А чаму яны былi багатыя? - Мужьт былi, у у нас ткога" (Полацк р-н)21; "Мы не галадавалi, у нас тата быу " (Верхнядзвiнскi р-н)22.
Важнай крынщай жыццезабеспячэння у разглядаемы перыяд стала збiральнiцтва i рыбалоуства. Рэс-пандэнты адзначалi, што збiральнiцтва дапамагала, калi "асобенна пара такая была голодная, кагда зерно налiваецца i его нельзя сжаць, а хлеба уже нет" (Верхнядзвшсш р-н)23; "Сушылi, елi самi. КармШся тольк гэтым" (Расонск р-н)24. Зборам займалюя пераважна дзещ рознага узросту, дарослыя займалiся гэтым у мен-шай ступенi, бо был занятыя щ у калгасе, цi у сваёй гаспадарцы. Прадукты збiральнiцтва уключалюя у пауся-дзённы рацыён, а таксама был крынiцай заробку. "Як была дзеукай, як няма што есщ дык тады, карова была, малака, ягада чартка, наберыш i паяа, а тады у малако насыпеш i лыжкай гэтыя ягады чарнт i з ма-лаком. Як танцаваць пойдзеж дык у бруху тольк клём-клём гэтыя ягады" (Браслауск р-н) 25; "Я помню мы сабiралi клюкву, а тады у Баравуху пяшком насiлi, стаканам прадавалi. Вясной, з-пад зты (яна астаеццца харошая клюква) наст прадаваць стаканамi. Пакупалi людзi, там жа ваенныя афцэравы жоны былi, куп-лялi. I вось клюкву прададзт, кутм 2-3 сюбк хлеба i дамоу прыйдзем." (Расонсш р-н) 26. Звычайна дзещ сядзе-л^ каля базара, бо гэта была не зуам легальная дзейнасць, але мясцовыя органы парадку з большага не ганялi малых, бо разумелi складанасць спуацык " (А мшцыя ганяла на рынку?) Не, мы сядзелi пад заборам, около базара. Тетрадка у нас, нада ж было круцць. Дзякуй Богу, мы ш разу дамоу не прыня^ "(Верхнядвшсш р-н)27. Вяскоуцы узгадваш, што велыш запатрабаваным было рыбалоуства: "Рыба - гэта ж самая еда была"; "Лавiлi рыбу i рыбы было многа. - (А лавш для сябе щ прадавалi?) - Канешне. Менялi. Восем ктаграм ляшчоу, а яна мне пол ведра бульбы. - (Пол ведра?) - Пол ведра, мелкай." (Расонсш р-н) 28. Рыба была важным харчовым рэсурсам, яш дазваляу выжыць у складаных умовах, а таксама выступала у якасщ сродка для абмену на шшыя прадукты харчавання.
Матэрыялы вуснай псторьи фiксуюць, што адной з крынщ жыццезабеспячэння, асаблiва ва умовах голаду, нярэдка станавiлiся агульнакалгасныя рэсурсы: "Адкудата прывязлi свяклы, не краснай, для ската i вот эту свёклу елi. Одна жэншчына взяла 3 свяклы, а у яе трое дзяцей дома i есц каб што. Прынесла чтобы iх сварыць, яе nаймалi i далi тры гады тюрмы." (Расонсш р-н) 29. (А з калхоза што-небудзь бралi?) -Толью зажывался. Помню жыта паспела недалёка ад нас. Мама мяне паслала у калосся - нарэзаць калоссяу. Я днём пайшла, зашла ад лесу, прысела так во i ножнiчкамi шчып-шчып у такую каробачку, а жорны свае у нас былi. А аб'ездчык, так называуся, ездзiу на кат i аглядау, увiдзiу i мяне за лапу валок да прадседацеля, а я плакала. Ен з 31 года, малец гэты, яго бацька быу кладаушчыком, так ён голада не вiдзiу. Голад застауляу усё дзелаць." (Расонсш р-н) 30. Гэта стварала цяжкя спуацыи для калгаснага кiраунiцтва, якое павшна было пе-раследваць у судовым парадку усе шцыдэнты, але ведала, што мнопя з iх работшкау залежалi ад выкрадзеных прадуктау харчавання, каб перажыць дрэнны ураджай i няздольнасць калгасау забяспечыць аплату працы [7, с. 65]. 1ншы раз калгаснае кiраунiцтва, улiчваючы катастрафiчнае становiшча людзей, заплюшчвала вочы на падобныя сiтуацыi, заклiкаючы ведаць меру.
Дрэннае харчаванне i умовы пражывання у непрыстасаваных памяшканнях адбiвалiся на стане зда-роуя. Адной з надзённых праблем было татальнае распаусюджанне паразггау: "А як жа вошы былi заеу-шы. Мы ж не маглi спаць. Я помню, што у Пецьк Грамза была памёршы бабушка. Я малая была, гады тры было, но трошку саабражала. А яе усю ватай аблажыушы, ватай белай. Ну, сядзём-сядзем, чую мама i кажа "во, выпаузаюць жа". Яна застыла, каляная, ш недзе нiчога браць, тады ватай абкладалi гэтых пакойткау i харанiлi. Абкладалi, каб ня вылезлi наружу" (Верхнядзвшсш р-н) 31. У першы год пасля вызвалення па Вщебшчыне пракацшся эшдзмп сыпнога тыфа, дызентырыи. Щкавым падаецца тлумачэн-не з'яулення эшдэмш: "Трасца. Як вайна кончылася, так гэта хвароба i пакацiлася. Страшная. (А адкуль яна?) - Ну, яна после вайны была ад во гэтага, што воздух быу таш, i людзi бiтыя былi. Скрозь было, што выйщ неяк было, дышаць нечым было. Сядзеш, дык вецер як адтуль пацягнець з лесу, дык дышаць неяк было. Гэта трасца, яна i называлася трасца, ну яна як щф во гэтат. Щф во гэтыт так кащу, а тады во гэта
21 ЗА у 2018 г. ад Гураучанка Валянцшы Грыгор'еуны, 1928 г.н., в. Мах1рова Полацкага р-на
22 ЗА у 2018 г. ад Снежын Сташславы Грыгор'еуны, 1923 г.н. у в. Жыгул1 Верхнядзв1нскага р-на.
23 ЗА у 2018 г. ад Немянёнак Ванды М1хайлауны, 1936 г.н. у в. Жыгул1 Верхнядзвшскага р-на.
24 ФА ПДУ : Зап. Сумко А. у 2019 г. ад Кандрацьевай Надзе1 Антонауны, 1928 г.н, в. Янкав1чы Расонскага р-на.
25 ФА ПДУ : Зап. Сяргун В.1 у 2018 г. ад Ядзялы Сташславы Адольфауны, 1927 г.н. у в. Ёдлав1чы Браслаускага р-на.
26 ЗА у 2019 г. ад Высоцкай Таюп 1ванауны, 1935 г.н., в. Галоучыцы Расонскага р-на.
27ЗА у 2018 г. ад Гайбут Веры Юрылауны, 1941 г.н. у в. Жыгул1 Верхнядзвшскага р-на.
28 ФА ПДУ : Зап. Лобач У. у 2019 г.ад Кандрацьева Франца Францав1ча, 1928 г.н., в. Янкав1чы Расонскага р-на.
29 ЗА у 2019 г. ад Таратутю Любов1 Ягорауны, 1927 г.н., в. Галоучыцы Расонскага р-на.
30 ЗА у 2019 г. ад Высоцкай Таюп 1ванауны, 1935 г.н., в. Галоучыцы Расонскага р-на.
31 ЗА у 2018 г. ад Гайбут Веры Юрылауны, 1941 г.н. у в. Жыгул1 Верхнядзвшскага р-на.
трасца. Ну, тады загаворы якiя хто, зёлш" [5, с. 235]. Матэрыялы вуснай псторып фiксуюць вяртанне да традыцыйных метадау лячэння, актуалiзацыю народных ведау аб раслiнах i выкарыстанне iх лекавых уласцiвасцей: "Ну, а тады пасля, ужо не знаю чым, i вошы гэтыя nайшлi, а блохi засталiся. А блохi аiру баялiся. Нехта ж падсказывау. Мама калi пойдзець куды-небудь, там на сабранне, а мы з братам бягом у стаую, аiру гэтага налутм i абкладалкя...." (Верхнядзвшсш р-н) 32.
Дзень Перамоп большасць рэспандэнтау калектышзаваных да 1939 г. раёнау сустрэла на калгас-ных палях за працай: "Тут во мы садзш бульбу, я была у плугу за каня ... утраiх цягнулi плуг. Прадседа-цель прыляцеу на кат: "Бабухi, мiр!" (Верхнядзвшсш р-н)33. Яшчэ у лшеш 1944 г. ЦК КП(б) i СНК БССР прынялi пастанову "Аб аднауленш калгасау у вызваленых ад нямецшх захопнiкаУ раёнах Беларускай ССР", згодна з якой на працягу лшеня-верасня арганiзацыйна трэба было адрадзщь калгасы i правесцi уборку ураджаю i сяубу азiмых [8, с. 10]. У заходшх раёнах у паваенны час пераважалi аднаасобныя гаспадарш, а колькасць калгасау была нязначнай. У адноуленых сельскiх гаспадарках не хапала цяглавай сшы, сель-скагаспадарчых машын i iнвентру, кармоу для жывёлы: "После ж вайны мы на сабе nлугi цягалi. А после вайны ткатх коней не было: сорак чацвёрты, пяты, шосты... У лес ездзж, лес рубiлi, а у самой на назе адзт бацтак, на другой - нямецк бот, тольк я яго абрэзала. А, патом, хто-та дау мне бацтю нямец-юя, i я хадзыа у iх тры гады" (Бешанковщш р-н)34.
Паваенная калгасна-саугасная астэма, пры значным скарачэнш матэрыяльных i працоуных рэсурсау, па-вшна была забяспечыць неабходны узровень вытворчасщ сельскагаспадарчай прадукцыi для дапамогi фронту i мабiлiзаваць насельнiцтва на выкананне абавязковых паставак, яшя был часам непад'ёмным для жыхароу зшш-чаных весак, у першую чаргу, усходшх раёнау: "После самай вайны, тольк nрышлi, ш спаць было дзе, ш на-крыцца, а нада было здаць 40 ктаграм мяса. А дзе мы возьмем 40 ктаграм мяса? Ну i nрышлi атсваць. Прышлi у хату i былi нейкую падушку нашоушы, i таз нейк iржавы быу, больше някай nасудзiны не было, н сесщ н стала. I выне^ падушку i таз паставш у угал. Сказалi, што прыедзщь машына i заберыць, але нешта не nрыехалi." (Расонсш р-н)35. Дырэктывы зверху iншы раз не улiчвалi рэальнае эканашчнае становшча канкрэтнай мясцовасщ i патрабавалi выкананне абавязковых паставак у поуным аб'ёме. У адказ кiраунiцтва раёнау дасылала у абкам эмацыянальныя лiсты, дзе пазначалася немагчымасць выканаць дырэктывы. Напрыклад, у люце стар-шынi Ушачскага райсавета адзначалася наступнае: "Неужели до сих пор облисполкому и обкому не ясно положение в нашем районе? В 1943 - 44 гг. (до экспедиции) на территории нашего р-на располагались партизанские отряды Мельникова, Уткина, Романова.. .И для того чтобы прокормить всю эту партизанскую армию, нам пришлось доводить до колхозников 5 обязательных поставок по хлебу, картофелю и организовать множество добровольных сборов. А оставшееся у крестьян и партизан продовольствие было изъято немцами во время экспедиции. Картофеля и овощей урожая 1944 г. мы вообще не в состоянии сдать даже одной тонны, т.к. этих культур весной 1944 г. в районе не сажалось по причинам той же немецкой экспедиции. В отношении сдачи в этом году мяса, молока, масла, яиц и шерсти также выполнить не можем, так как у нас в районе не осталось ни одной курицы, ни одной овцы." [3, с. 240]. Друпя шраунш спрабавалi выканаць дырэктывы праз прымус, як гэта было у Браслаусшм раёне, дзе збор абавязковых паставак хлеба у некаторых сельсаветах праходзiу пад пагрозай збро^ а мабшзацыя працоунай сшы - метадам начных аблау з удзелам мшцш i зшшчальнага атрада [3, с. 289]. План хлебанарыхтовак у Полацкай вобласщ да 15 верасня 1945 г. быу выкананы только на 25,2%, што было у два разы шжэй за агульнарэспублкансю працэнт выканання. Кiраунiцтва ЦК КП(б)Б абвiнавацiла райкамы партыi i рай-выканкамы у тым, што ян^1 "не ведут решительной борьбы с проявлением сопротивления в хлебопоставках и тем самым разлагают государственную налоговую дисциплину" [3, с. 414]. У вышку у Полацкую воб-ласць было нашравана дадаткова каля 70 чалавек з юруючага складу для аказання дапамоп у правядзеннi хлебанарыхтовак. Аплата падаткау i выкананне паставак ажыццяулялася з цяжкасцямi i каштавала сялянам шшы раз апошнiх натуральных i грашовых зберажэнняу, што моцна адбiвалася на узроуш жыцця, як сялян-калгасшкау, так i сялян-аднаасобнiкау.
Рэспандэнты асобна узгадваюць сiтуацыю з першымi пасадкамi калгасных палёу: "Зерна сеяць не было i з Полацка насш зярно на плячох, 40 кшаметрау. Такя во дзеучанёчт, па 20 юлаграм" (Расонсш р-н)36; "Мы ж семяну nрыносiлi з Полацка, як зажывалi калхоз после вайны. Сеяць то не чым было. Вот сперва шэсць чалавек за плугом становяцца, аром, узаралi кусочак, на заутра iдзем за семяной. Вот мне было, 15 гадоу можа было мне. Я хадзыа у Полацк. Мне пуд семяны на плечы. Я с Полацка несла дамоу. I каб ужо нi адну семянтку не узяушы, там звешваюць нам па пуду i што б дамоу nрынеслi, што б пуд быу гэты семяны (Расонсш р-н) 37. Пераважна усе работы у першыя гады пасля вызвалення прыходзшася выконваць сваiмi рукамi у надзвычай складаных умовах "Ой, страшная вешч...Мы у траём галодныя,
32 ЗА у 2018 г. ад Гайбут Веры Юрылауны, 1941 г.н., в. Жыгул1 Верхнядзвшскага р-на.
33 ЗА у 2019 г. ад Снежын Сташславы Грыгор'еуны, 1923 г.н., в. Жыгул1 Верхнядзвшскага р-на.
34 ФА ПДУ : Зап. Лобач У. у 2008 г. ад Харкев1ч Надзе1 ГераЫмауны, 1925 г.н., в. Лабачова Бешанк. р-на.
35 ЗА у 2019 г. ад Таратутю Любов1 Ягорауны, 1927 г.н, в. Галоучыцы Расонскага р-на.
36 ЗА у 2019 г. ад Таратутка Любов1 Ягорауны, 1927 г.н, в. Галоучыцы Расонскага р-на.
37 ФА ПДУ : Зап. Сумко А. у 2019 г. ад Кандрацьевай Надзе1 Антонауны, 1928 г.н., в. Янкав1чы Расонскага р-на.
а мама на ноч, как эта, факелам свяцыа трактару, а днём кароу глядзела" (Расонсю р-н) 38. Землi апра-цоувалюя дрэнна i ураджайнасць была нiзкай. Амаль усю прадукцыю беларускiя калгасы спачатку накь роувал! у фонд дзеючай армп, а затым на адбудаванне i стварэнне новых галiн прамысловасщ, энерге-тыкi, гарадской гаспадаркi [9, с. 52-53]. Вяскоуцы узгадваюць, што у паваенныя гады на працадш амаль нiчога не давалi: "Дзень работаеш, палку паставщь. Давалi грам сто гiрсы. Яна пахожая на жыта, але лёгкая такая i там не х... нету унутры, усё рауно ж малолГ (Полацю р-н)39 "На трудадзень яны самае плахое зерно аддавалi нам" (Расонсю р-н) 40.
Вяскоуцы узгадвал! пра тое, што шшы раз ираунщтва калгасау, улiчваючы складанасць сiтуацыi, ад-пускала на пару месяцау на "заробш" аднаго працаздольнага з сямЧ пасля выканання асноуных сезонных работ. Гэта было адной з актуальных стратэгш пасляваеннага часу i мела сваю спецыф!ку у разглядаемым рэпёне. Матэрыялы вуснай гiсторыi фiксуюць, что жыхары усходшх рёнау перапраулялюя праз Дзв!ну i хадзь лi у заходнiя раёны, дзе пераважалi аднаасобныя гаспадари i была магчымасць заробщь: "1х там немцы не трогалi. Як тольк прыйшлi i тчога не было, то хадзiлi у Западную' (Расонсш р-н)41. Распаусюджанай прак-тыкай была праца падлеткау у аднаасобшкау заходнiх раёнау. Жыхары заходшх раёнау таксама хадзiлi на часовыя заробш, але у напрамку Латвшскай щ ЛiтоУскай рэспублш, працавалi пераважна за грошы: "Мая мама служыла у ЛатвИ, пасля вайны у хазята, зямлi у яго было многа, скацта. Кароу там мама даыа. У нас пяцёра дзяцей, а кош у нас здыхалi. А як хазят без каня ? Так вот паедзе, заробщь грошы. Два разы ездзыа, тдала малых рабят i ехала. Сезон работала: кароу даыа, бульбу капала " (Пастаусш р-н)42. Гэта спецыф!чная адметнасць мела грунтоуны сацыяльна-эканам!чны падтэкст, яш сведчыу пра наяунасць устойл!вых сувязей пам!ж Заходнебеларусшм! землям!, Латв1яй ! Ливой, склаушыхся у межах працоунай м^ацып у перыяд зна-ходжання рэпёна у складзе Польшчы.
Матэрыялы вуснай пстерыи сведчаць пра тое, што у разглядаемы перыяд, як для сялян-калгасш-кау, так ! для сялян-аднаасобшкау асноуную ролю у жыццезабеспячэнш адыгрывала асабютая гаспадар-ка, аднауленне якой было першачарговай задачай. Для сялян-аднаасобшкау яна была адзшай крынщай жыццезабеспячэння, а сяляне-калгаснш спалучал! апрацоуку прысядз!бнай гаспадари з працай у калга-се. Вядзенне прысядз!бнай гаспадари патрабавала цяжкай працы ! падаужала агульную працягласць пра-цоунага дня калгасшка, а ул!чваючы дэмаграф!чны складшк, вялася галоуным чынам высшкам жанчын: "...а вечар, сонца зайшло i бягом бяжом, каждая пасадзщь агарод сабе i бабам старым" (Верхнядзвш-си р-н) 43. Асобная тэма, якая вельм! эмацыянальна гучала падчас аповяду - то, як "зажывалкя", бо у разбураных раёнах ш было нават чым засеяць свой зямельны вучастак. "А бульбу мы як па старцах хадзi-лi, то людзi давалi нам бульбу i мы тады неяк развялi." (Расонсю р-н)44. Вяскоуцы узгадвал^ што шшы раз садзш шарлупю ад бульбы, бо больш шчога не было, ! зб!рал! ураджай. На семяну мянял! рэчы, яюя засталюя пасля вайны, щ, напрыклад, як на Расоншчыне насш у неспаленыя вёси рыбу, мяняючы яе на зярно щ бульбу: "У Пярэю, там не згарэла. Дзед (муж) мой таюх харошых ляшчэй лавiу. Наау у Зялёнку на зерне, каб засеяць. Мой бацька, усе насш" 45.
Вяскоуцы, узгадваючы пра пасляваенныя гады, адзначал! што асабютая гаспадарка дазваляла дасяг-нуць пзунай ступеш гаспадарчай аутаномнасщ. Яна забяспечвала прадуктам! харчавання, сыравшай. Побач са збожжавым! у структуры пасевау важную ролю адыгрывау лён. Адбывалася вяртанне да даматканай вопратю ! самаробнага абутку. Частку прадуктау ! паслуг, яюя выраблялюя сшам! хатшх гаспадарак, спажывал! унутры сям'!, а частка шла на продаж. Прычым звяртае на сябе увагу спецыф!чны характар пасляваенных абменна-гандлёвых аперацый, кал! ва умовах адсутнасщ грашовых сродкау, пам!ж вёскам! фактычна адбывауся абмен, як! усведамляуся сялянам! менавгта як гандлёвая аперацыя. Прадметам абмену звычайна выступал! дэфщыт-ныя рэчы, яюя нельга было вырабщь у межах хатняй гаспадари (соль, цвш, швейныя машынш): "Кароуку мы за машынку купл тады. А машынка у цётт асталася з вайны за жалезнай дарогай. Як выязджалi у парц1за-ны усё ж не саберыш. Ну, вот цётка забрала нашу машынку. А тады, як фронт прыйшоу, яна аддала нам машынку. (А куды вы яе прадал!?) - У Западную прадалi. Завязлi, з сястрой вазл на санках зтой i купШ кароуку. Тут жа гола-гола было. Мы там, дзе прадалi машынку, там i карову купт. (Так вы можа абмянял! на карову?) - Да, да". (Верхнядзвшсш р-н)46; "Вот, напрымер, драны! блшы знаще такн таустып? Дык там сол! ш было у нас. Дзе Зябш, насш прадаваць гэты бл1ны туды, а нам давал! узамен соль" (Глубоцкю р-н) [4, с. 261].
38 ФА ПДУ : Зап. Лобач У., Сумко А.у 2019 г. ад Сапунова Пятра Аляксандрав1ча, 1938 г.н., в. Сядлова Расонскага р-на.
39 ФА ПДУ : Зап. Лобач У., Сумко А. у 2018 г. ад Скачыхша Васшя М1хайлав1ча, 1936 г.н., Скачыхшай Ншы Ананьяуны, 1930 г.н, в. Мурау1 Полацкага р-на.
40 ФА ПДУ : Зап. Лобач У., Сумко А. у 2019 г. ад Сапунова Пятра Аляксандрав1ча, 1938 г.н., в. Сядлова Расонскага р-на.
41 ЗА у 2019 г. ад Таратутю Любов1 Ягорауны, 1927 г.н, в. Галоучыцы Расонскага р-на.
42 ЗА у 2016 г. ад Юсялёвай Чаславы Фшшауны, 1942 г.н., в. Кал1ты Пастаускага р-на.
43 ЗА у 2019 г. ад Снежын Сташславы Грыгор'еуны, 1923 г.н., в. Жыгул1 Верхнядзв1нскага р-на.
44 ЗА у 2019 г. ад Высоцкай Таюп 1ванауны, 1935 г.н., в. Галоучыцы Расонскага р-на.
45 ФА ПДУ : Зап. Сумко А. ад Кандрацьевай Надзе1 Антонауны, 1928 г. н., в. Янкав1чы Расонскага р-на.
46 ЗА 2018 г. ад Трапук Зшащы Васшьевны, 1932 г.н., у в. Азернш Верхнядзвшскага р-на.
Арх1уныя дакументы таксама падцвярджаюць спецыфiчны характар i рэпянальныя асаблiвасцi паваенных абменна-гандлёвых аперацый: "Всё население в исключительно тяжелых условиях. Стали восстанавливаться, приобретать скот в западных районах за последнюю одежду и другие предметы, на 3 - 5 хозяйств покупали корову, птицу" [10, л. 13].
Рэспандэнты узгадваюць, што сваеасаблiвай "валютай" пры тавараабменных аперацыях, як у вяс-ковым соцыуме, так i памiж горадам i вёскай мог выступаць самагон. З улшам таго, што самагонаварэнне было забаронена, абмен адбывауся таемна, прадауцы i пакупнiкi самагону загадзя удакладнялi i дамауля-лiся наконт часу i месца продажу. У першыя пасляваенныя гады самагонаварэнне насша пераважна ка-мерцыйны характар, паколью продаж самаробнага алкаголю давау неабходныя грашовыя сродкi для ад-наулення уласнай гаспадаркi, набыцця прадметау першай неабходнасщ, выплаты падаткау: "Трэба было жыць. Прадавалi (самагон) па-троху. Хлеба не за шта кутць, н мук1 кутць, тчога не было пасля вайны. Во як жылi. Дармаробiлi. Калок i калок не затшыць, трудадзень. Во як" (Расонсю р-н)47 Самагонаварэнне разглядалася як эфектыуны спосаб "канвертацып" сельскагаспадарчай прадукцый у "жывыя грошы", яюя атрымаць за працу у пасляваенным калгасе было практычна немагчыма [11, с. 62]. Пры гэтым, най-большы размах самагонаварэнне мела у заходнiх раёнах воблацi, дзе аднаасобныя гаспадаркi мелi рэсур-сы для вырабу хатняй гарэлкi.
АсноУнымi кропкамi збыту сялянскай прадукцыi у рэпёне былi гарады, чыгуначныя станцыi, дзе на-сельнiцтва атрымлiвала заробак грашыма. Вяскоуцы насiлi прадаваць на ирмаш яйш, малако, рыбу: "Яйцо, сметану, масла збiвалi i усе на налогi. Вазш у Полацк i nрадавалi. У Варотчы трэба было занесц малако. Масла аддаа - грошы палучыш - налог заплацш. Калатуху варылi. Шчавельтк вялю кацёл варылi i елi, i га-лодныя хадзт." (Полацк! р-н)48. Напрыклад, на рынку у Дрысе асноУнымi прадауцамi збожжа i вытворных ад яго прадуктау был! жыхары заходнiх раёнау: "Яхадзта з мамай нарынаку Дрысу. Бальштство былi з Запад-най, бальшынство быш крэпкя. Нашых мала было. Нашы яшчэ не ташя быш, а тыя... Прадавалi масла, тва-рог, смятану, яйцо. Зберуць за нядзелю, ну i пруць тады. У каго конь свой быу, ён пасадзщь паню сваю, яна прадасць. Яны аднаасобтк былi. (А што яны куnлялi?). - Усё на свеце. Трапк куnлялi. Яны хлеб не куnлялi. Уiх хлеб свой быу" (Верхнядзвшсю р-н)49. Неабходна адзначыць, што адносная эканамiчная стабшьнасць заходшх раёнау пауночнай Беларуа на фоне татальнага спусташэння рэпёну, як! уваходзiу у зону тылу групы арми Цэнтр, прывёу да яшчэ больш выразнага унутрыэтшчнага падзелу на "заходшкау" ! "усходшкау" з шы-рошм спектрам узаемных сацыякультурных стэрэатыпау, артыкуляваных ва успамшах пра апошшя гады Вялкай Айчыннай вайны: "Ну, западонцы, ну хто прадаець, хто муку прывязе, хто хлеб прадаець. Вот iдзеш на базар, а яны едуць на калёсах там удваiх, утраiх, iдзеш i сам сабой гаворыш, во каб ты не вярнууся. Яны ж на калёсах ужо не пяшком хадзт, гэта мы калхознш дауней хадзiлi пяшком, як нас чорт вазiу нам нечым было, я сама у Бабытчы малако наста вось з Лесава аж у Бабытчы сем ктометрау, на каромысла па два чалавек i насш малако здавалi пакуль калхоз каня не зажыу. Хадзш у Западную мы после вайны, дык туда пойдзем дык яны нас ганялi там: "Тарбэшнш прыйтлГ'. Бо яны багацеi, немцы ж не чаnалi там. (Полацк! р-н)50; "Тады яны нас звал! тарбэчнт. За то, што мы хадзш туды, у !х паб1ралюя 51 (Полацк! р-н). Сацыяльныя бар'еры, узаемныя сацыякультурныя стэрэатыпы был! давол! важшм фактарам узаемадачынення гэтых рэпёнау, але гэта праблема асобнага артыкула.
Заключэнне. Таим чынам, характар ! змест успамшау сялян Пауночнай Беларуа пра "выжыванне пасля вызвалення" мае ютотную геаграф!чную дэтэрмшаванасць. Значная рознща ва успрыняцщ падзей абу-моулена неаднолькавым сацыяльна-эканам!чным укладам ! стартавым! умовам! пасляваенага аднаулення, бо заходн1я рэпёны з большага знаходзшся у лепшай гаспадарчай спуацып, чым усходшя, дзе нацысты у бараць-бе з партызанам! праводзш палпыку "выпаленай зямлГ'. Адносная заможнасць жыхароу заходшх раёнау у параунанш з гаротным станам сялян з усходу актуал!завала падзел на "заходшкау" ! "усходшкау" з шырошм спектрам узаемных сацыякультурных стэрэатыпау. У складаных эканам!чных умовах ваеннага часу на вызва-леных ад нацыстау тэрыторыях вялкае значэнне у жыццезабеспячэнш мел! ташя фактары, як ступень разбу-ранасш мясцовасщ, наяунасць працаздольных членау сям'! ! магчымасць апрацоуваць зямлю, сацыяльна-эканам!чны уклад, месца у грамадскай сютэме каардынат, сацыяльны кл!мат у вясковай грамадзе. Цэнтраль-нае месца ва успамшах вясковага насельнщтва аб 1944 - 1945 гг. займаюць праблемы элементарнага жыцце-забеспячэння, щ, прасцей кажучы, ф1з1чнага выжывання.
Матэрыялы вуснай псторып сведчаць, што ваенная рэчакнасць пасля вызвалення ад нацысцкай акупа-цып захавала сваю злабадзённасць. Гэта магла быць непасрэдная пагроза для жыцця: як ад незл!чонай коль-касц боепрыпасау, што засталюя пасля баёу на палетках ! лясах краю, так ! ад шматлшх узброеных груп, яшя
47 ФА ПДУ: Зап. Лобач У., Сумко А. у 2016 г. ад Селезнёвай Лщзп Аляксандрауны, 1929 г.н.,в. Кульнева Расонскага р-на
48 ФА ПДУ: Зап. Лобач У., Сумко А. у 2018 г. ад Маюеенка Марыи Фшпауны, 1931 г.н. у в. Мураушчына Полацкага р-на.
49 Зап. у 2018 г. ад Гайбут Веры Юрылауны, 1941 г.н. у в. Жыгул1 Верхнядзвшскага р-на.
50 ФА ПДУ : Зап. Лобач У., Сумко А. у 2018 г. ад Скачыхша Васшя М1хайлав1ча, 1936 г.н., Скачыхшай Ншы Ананьяуны, 1930 г.н, в. Мурау1 Полацкага р-на.
51 ФА ПДУ: Зап. у 2018 г. ад Мароз (Бакан) Надзе1 1ванауны, 1924 г.н., в. Быстрыца Полацкого р-на.
змагалюя з савецкай уладай (пераважна у Заходня Беларусi) щ папрост займалiся рабаунщтвам. Аднак най-больш востра стаяла праблема фiзiчнага выжывання на спустошанай тэрыторып, калi пагроза гвалтоунай смерщ ад нацыстау щ палщаяу знiкла, а на першае месца выйшла пагроза смерщ ад недаядання. Вусны дыс-курс голаду i экстрэмальнай гастpаномii фксуецца пераважна ва усходшх раёнах рэпёну. Аднак i у заходнiх раёнах уключэнне у паусядзённы рацыён раслшных прадуктау - сурагатау - было значна пашырана. У гэты час актуалiзуюцца этнабаташчныя веды пра раслшы, ix харчовыя i лекавыя уласщвасщ; актыуна выкарыстоу-ваюцца традыцыйныя метады лячэння. Важнымi дадатковымi кpынiцамi жыццезабеспячэння сталi разнастай-ныя промыслы, што мелi як легальны (збipальнiцтва, рыбалоуства), так i крымшальныя (самагонаварэнне, крадзёж калгснай маёмасцi) характар.
У разглядаемы перыяд для савецкага урада адной з першачарговых задач з'яулялася забеспечэнне неаб-ходнага узроуню вытвоpчасцi сельскагаспадарчай прадукцш для дапамогi фронту i мабшзацыя насельнiцтва на выкананне абавязковых паставак, што был з большага непад'ёмным для жыхароу зшшчаных вёсак. Менавгга сведчанш вяскоуцау даюць уяленне, як людзi выжывалi у гэты складаны час, выкарыстоуваючы розныя стратэги (жабрацтва, зыход з калгасау на "заробш" i г.д.). Матэрыялы вуснай псторьп сведчаць пра тое, што у разглядаемы перыяд для сельскага насельнiцтва "пасляваеннае аднауленне" азначала перш за усё аднауленне асабютай гаспадарш, разбуранай вайной, якая з'яулялася асноунай кpынiцай жыццезабеспячэння сялянскай сямЧ (як для "заxоднiкаУ", так i для "усходшкау"). Пpысядзiбная гаспадарка, ва умовах крытычна недастатковых матэрыяль-ных рэсурсау, атрыманых калгаснiкамi за працу на дзяржаву, гарантавала пэуны узровень дабрабыту, таму сяляне-калгаснiкi iмкнулiся па магчымасщ мiнiмiзаваць працоуны удзел у калгасе i выпpацоУвалi розныя стратэги выжывання. Матэрыялы вуснай псторып фiксуюць, што жоpсткiя умовы пасляваеннага аднаулення выкль кал да жыцця альбо актуалiзавалi нетыповыя формы эканамчнай i гандлёвай актыунасщ сялян, дзе сярод тра-дыцыйных заняткау паусттат i нелегальным формы гандлёвага прадпрымальнщтва i у першую чаргу - выраб i збыт нелегальнага алкаголю.
Л1ТАРАТУРА
1. Лобачевская, О. Ритуал в повседневности войны (об архаической ритуальной практике в годы Второй мировой войны в Беларуси) / О. Лобачевская // Homo historicus 2009. Гадавк антрапалапчнай псторып ; пад. рэд. А. Ф. Сма-ленчука - Вшьня : ЕГУ, 2010. - С. 38 - 53.
2. 1ванова, В. Прамоуленая псторыя: ХХ ст. у памящ жыхароу беларускай вёскi / В. 1ванова. - Мiнск : Змщер Колас, 2018. - 448 с.
3. Витебщина освобожденная : октябрь 1943 - декабрь 1945 : док. и материалы / сост.: Н. В. Воронова [и др.]. -Витебск : Витеб. обл. тип., 2009. - 584 с.
4. Полацю этнагра(^чны зборшк. Вып. 2. Народная проза беларусау Падзвшня : у 2 ч. / Уклад., прадм. i паказ. У. А. Лобача. - Наваполацк : ПДУ, 2011. - Ч. 2. - 368 с.
5. Народная медыцына беларусау Падзвшня // Полацю этнагра(^чны зборшк : у 2 ч. / Аут.-склад. У. А. Лобач, У. С. Фь лшенка. - Ч. 2. - Наваполацк : ПДУ, 2006. - 148 с.
6. Великая Отечественная война в зеркале народной речи и фольклора : Тексты. Исследования. Аудиоприложение / Под общ. ред. Н. В. Большаковой. - Псков: ЛОГОС, 2016. - 332 с.
7. Kashtalian, Iryna. The Repressive Factors of the USSR's Internal Policy and Everyday Life of the Belarusian Society (1944-1953) / Iryna Kashtalian. - Harrassowitz Verlag Wiesbaden, 2016.
8. Послевоенное развитие Глубокского района: 1944 - 1950 гг. : док. и материалы / Сост. Н. А. Боровик [и др]. -Минск : Медисонт, 2010. - 424 с.
9. Смяxовiч, М. У. Аплата працы у калгасах i саугасах БССР (1944 - 1985 гг) / М. У. Смяxовiч // Весщ Нац. Акад. навук Беларусь - 2015. - № 3. - С. 50 - 60.
10. Занальны дзяржауны аpxiy горада Полацка. - Ф. 1093. Воп. 1. Спр. 9.
11. Сумко, А. В. Легальныя i крымшальныя спосабы жыццязбеспячэння беларускай вёсю у перыяд пасляваеннага аднаулення (на прыкладзе Полацкай вобласщ) / А. В. Сумко // Вестн. Полоц. гос.ун-та. - 2019. - № 1. - С. 55 - 62.
Пастуту 26.07.2019
SURVIVAL AFTER RELEASE: THE VILLAGE IS NORTH OF BELARUS IN THE DISCOURSE OF ORAL HISTORY 1944-1945
A. SUMKO
The specificity of life support of the Belarusian village in the conditions of the destroyed economy in wartime in the territories liberated from the Nazis is considered. The sources were the materials of oral history, allowing to understand the dynamics of the problem and to fix a certain picture created by the collective memory of the population of Northern Belarus. The text presents the results of field expeditions of the 2000s.
Keywords: post-war reconstruction, extreme gastronomy, hunger, village, agriculture, exchange and trade.
