CC BY
5УДК 39 (476-22) (091)
ПАСЛЯВАЕННАЕ ЖАБРАЦТВА У ДЫСКУРСЕ ВУСНАЙ Г1СТОРЫ1 ВЩЕБШЧЫНЫ1
кандгст.навук, дац. А.В. СУМКО (Полацт дзяржауны утверстэт)
Разглядаецца пасляваеннае жабрацтва як адмысловая практыка у сктэме жыццезабеспячэння вяско-вага насельнцтва у складаных эканамiчных умовах. У якасц крытц выступт матэрыялы вуснай гсторьп, якя дазволiлi зразумець спецыфк абранай праблемы i ахарактарызаваць адметнасц рэ^эзентацып феномена паваеннага жабрацтва у калектыунай nамяцi вясковага насельнцтва Вщебшчыны.
Ключавыя словы: пасляваенная вёска, вусная гiсторыя, Вщебская вобласць, жабрацтва, старцы, голад, стратэгiя жыццезабеспячэння.
Уводзшы. Феномен жабрацтва узгадваецца у розных культурах. Пад гэтай соцыякультурнай з'явай разумеецца астэматычнае прашэнне мшасцшы у незнаёмых людзей, якая з'яуляецца для жабрака асноу-ным сродкам жыццезабеспячэння. У канцы Х1Х ст. з'яуляюцца даследаваннi, якiя аналiзуюць гэты спецы-фiчны промысел, яго прыроду i вылучаюць катэгорыi жабракоу. Найбольш яскрава дадзены феномен прадстаулены у этнаграфiчных працах, дзе прадметам даследавання выступаюць перш за усё рытуальна-сiмвалiчныя аспекты жабрацтва i дваюты сацыяльны статус жабракоу у традыцыйным беларускiм грамад-стве. Яшчэ у канцы Х1Х ст, аналiзуючы соцыякультурны ландшафт Беларускага Падзвiння, М.Я. Ншфа-роусю пазначау, што "старцы-жебраю" у народных уяуленнях выступалi пасрэднiкамi памiж светам жы-вых i памерлых, успрымалiся вяскоУцамi як "божыя людзГ'. Разам з тым ён адзначау, што жабракi знахо-дзiлiся па-за сацыяльнай структурай вёскi i у зносiнах з iмi захоУвалi дыстанцыю. "Да "старца" падыхо-дзяць на самы кароткi час, каб падаць мшасцшу, з iм гавораць толью у межах таго, за чыю "душаньку" творыцца падаянне" [1, с. 17]. Крыуда цi выпадкi падману жабракоу былi вельмi рэдкiмi, бо лiчылася, што гэта адбiвалася на памерлых продках чалавека, што схiбiу [2, с. 343].
Жабракоу (старцау) аб'ядноувала адзiная стратэгiя жыццезабеспячэння, але яны адрознiвалiся матывамi i практыкавалi розныя мадэлi паводзiн. М.Я. Ншфароусш падзяляу жабракоу на "выпадковых" i "прафесшных" i адзначау, што "чым цяжэй год у сельскагаспадарчым вымярэнш, тым большая колькасць "выпадковых старцау" блукае за мiласцю, то у адзiночку, то Удваiх, асаблiва браты i сёстры. У больш цяжшх абставiнах з малалет-камi выходзяць старыя. "Выпадковыя старцы" з'яуляюцца каля Фшповак, блукаюць да Раства....зшкаючы па меры наблiжэння палявых работ. ...тады застаюцца на вольным свеце прафесшныя "старцы""[1, с. 19-20]. Прымаючы падзел жабракоу на "выпадковых" i "прафесшных", даследчыш Х1Х - пачатку ХХ ст. на падставе эмтрычнага матэрыяла вылучал! тыповыя рысы перш за усё "прафесшных" старцау. Што датычыла "выпадковых", то адзначалася, што "часовыя жабраш нiчога тыповага з сябе не уяуляюць. Гэта тыя ж сяляне, яшя часова надзелi торбу. "Збярэ пагарэлец, што трэба для будаунiцтва ... абмше галеча у селянiна, пацярпелага ад няурода i ён здыме з сябе торбу, прымецца за гаспадарку" [3, с. 5-6].
Тэма жабрацтва, як промысла адмысловай сацыяльнай групы "старцау", гучыць i у матэрыялах вуснай псторыи, яюя адлюстроуваюць з'явы 1920-х - 1930-х гадоу. Што датычыць наратывау пра жыццё пасля вызвалення ад нацыстау i перыяд пасляваеннага аднаулення, то яны фшсуюць феномен "вымушнага жабрацтва", яш з аднаго боку дэманструе узнауленне практык "класiчнага жабрацтва" XIX - пачатку XX ст., а з другога боку - прафанацыю сакральнага статуса "старцау", бо на першы план выходзша Утылiтарная прагматыка жыццезабеспячэння, а рытуальныя i магiчныя практыкi альбо цалкам адсутнiчалi, альбо выяу-лялкя у рудыментарных, фармальных варыянтах.
Даследаванне феномена пасляваеннага жабрацтва мае адносна непрацяглую традыцыю. Найбольш поу-на яно прадстаулена у расiйскай пстарыяграфп, у межах якой даследуюцца заканадаучыя аспекты дзяржаунай палiтыкi у адносшах да жабракоу у другой палове ХХ ст. [4], а само жабрацтва разглядаецца як эффектыуная сацыяльная практыка (праява "сацыяльнага !мунггэту"), заснаваная на культурнай пераемнасцi базавых клайч-ных жабрацшх стратэгiй дарэвалюцыйнага перыяду [5]. Што датычыць айчыннай пстарыяграфп, то праблема пасляваеннага жабрацтва не стала прадметам асобнага даследавання. Яна ускосна разглядалася у рэчышчы пасляваеннага голада i стратэгiй выжывання насельнщтва у складаных умовах [6; 7].
Геаграфiя даследавання - сучасная тэрыторыя Вщебшчыны, якая у пасляваенны час (з 1944 па 1954 год) была прадстаулена дзвюмя абласцямк Полацкай i Вiцебскай, сацыяльна-эканам!чныя адрозненнi пам!ж яюм! был! абумоулены уключэннем у склад першай раёнау (БраслаУскi, Вщзаусю, Глыбоцю, Дзiсненскi, Докшыцю, Дунiлавiцкi, Мiёрскi, Плюю i ШаркаУшчынскi), што да 1939 г. уваходзш у склад Польшчы, дзе пераважала прыватная уласнаць на зямлю i аднаасобная гаспадарка. У вышку рэпён меу у сваiм складзе раёны з розным! тыпам! сацыяльна-эканам!чнага укладу, розным узроунем дабрабыту насельнiцтва i неад-нолькавым! стартавым! умовам! пасляваенага аднаулення. Вывучэнне пасляваеннага жабрацтва з пазщый антрапалапчнага падыходу i этнаграф!чнага метаду збору шфармацьи на прыкладзе пэунага рэпену дае
1 Артыкул падрыхтаваны у рамках праекта БРФФД-РФФД "Субкультура детства в дискурсе устной истории, языке и фольклоре Витебско-Псковского пограничья ХХ - начала ХХ1 века", дамова № Г20Р-095.
магчымасць дэталёва прааналiзаваць праблему, вызначыць характэрныя рысы азначанага феномена. Хра-налапчныя межы пасляваеннага жабрацтва ахоплiваюць не толькi першыя гады пасля вызвалення, але 1946/47 год, калi засуха i няуроды актуалiзавалi праблему фiзiчнага выжывання.
Асноуная частка. Пасля вызвалення разглядаемы рэгiён знаходзiуся у цяжшм эканашчным становiшчы. Агульная колькасць сельскага насельнiцгва Вiцебскай вобласщ (14 раёнау) на 1 студзеня 1945 г. складала 433, 8 тыс. чалавек (61% ад даваеннай колькасщ), па усходшх раёнах (6 раёнау) Полацкай вобласцi - 123,5 (52,3%), па за-ходнiх раёнах (9 раёнау) Полацкай вобласщ - 241, 2 (75,5%) [8, с. 241-242]. У надзвычай экстрэмальных умовах апынулюя жыхары тых раёнау, дзе нацысты у барацьбе з паргызанамi праводзш палпыку "выпаленай зямлГ'. "Уся дзярэунязгарэушы.Напянёкстал1, пастаял1, пакруцтся, нчога не было..."2 (Расонск р-н); "А на вяснумы прыехал1. 23 апрэля мы прыехал1, так, а што ж мы прыехал1?! Стаяць комты I у сё" 3 (Пастауск р-н). Шэсць усходшх раёнау Полацкай вобласщ (Асвейсш, Ветрынсш, Дрысенсш, Полацш, Расонсш, Ушацш) i сем раёнау Вiцебскай (Гарадоцш, Дубровенсш, Сiроцiнскi, Суражскi, Чашнщш, Лёзненскi, Мехоусш) б^Iлi уключаны у лiк 36 найбольш пацярпелых ад нацыстау на тэрыторьп БССР [9, л. 10]. Паказальнай можа з'яуляцца спуацыя у вызва-леным Расонсшм раёне, дзе з 16 сельскх саветау у 10 быт цалкам зшшчаны усе грамадзсшя i жылыя забудовы, сельскагаспадарчы iнвенгар i дамашн1я жывёлы, а з 38 000 даваенага насельнщтва засталося 17 508 чалавек, якя ва умовах ваеных дзеянняу 1944 г. пасяуныя работы не праводзш [10, л. 13]. Частка насельнщтва Расонскага раёна амаль год хавалася у лясах, а частка была эва^равана у раёны Калiненградскай вобласщ. Пасля вяртання на вызваленую тэрыторыю людзi жылi у зямлянках, лазнях, непрыстасаваных для пражывання памяшканнях. Згодна з арх1уныш данымi без прытулку засгалiся 37, 3% сельскага насельнщтва Вщебскай вобласцi, 34% - Полацкай вобласщ [9, л. 35]. Частка насельнщтва, пасля вызвалення у 1944 г., паидала спустошаныя раёны i сыходзша у ацалелыя раёны Беларуси а таксама у Лiгву i Латвш. Напрыклад, у Ашмянсшм раёне, яш лАчыуся багатым i ураджайным краем, паводле партыйных даных, у жшуш 1945 г. пражывала 1700 сем'яу бежанцау з Вiцебскай i Мшскай абласцей [7, с. 102]. Тыя, хто заставауся, был вымушаныя змагацца за выжыванне, максiмальна выкары-стоуваючы усе наяуныя рэсурсы.
Успамшы вяскоуцау фiксуюць, што вельмi актуальнай была праблема фiзiчнага выжывання на спу-стошанай гэрыгорыi, калi пагроза гвалтоунай смерцi знiкла, а на першае месца выйшла пагроза смерщ ад голаду: "Пасля вайны шчога год не пахаушы... Нiчога не было" (Расонсш р-н) [11, с. 67]. У ежу шло усё, што можна было есщ: Страшны голад быу. Кот здахалг, людз1 падлу ел1" 4(Расонсш р-н); "Траву во ел1 эту. Шчавель расцёт так1... Сморгал1 I пякл1 эты ляпёшкг"5 (Полацш р-н). Неабходна адзначыць, што вусны дыскурс голаду i экстрэмальнай гастранамп фiксуецца пераважна ва усходшх раёнах рэпёну [11, с. 72]. Ад-ноуленыя у першы год пасля вызвалення калгасы знаходзшся у вельмi цяжшм стане, асаблiва у раёнах найбольш пацярпелых ад нацыстау, таму магчымасцi эканамiчнай дапамогi былi вельмi абмежаваныя. "Да вайны шчога было, I робт, I старал1ся, а пасля вайны галадавал1 крэпка, цяжка было жыць. Калок запшуць. ДавалI на яго якого хлеба. А як1 хлеб быу? Прса была. Трудадт.. ну, як валы робт " (Полацш р-н)6.
Жыхары спаленых вёсак, каб элементарна выжыць, вымушаны былi займацца жабрацтвам i брацца за любую працу дзеля кавалка хлеба. Аб'ектыуна маршруты жабракоу i парабкау пралягалi у куды больш "сытыя" раёны Заходняй Беларусi: "А тады жабраваць мама хадзта у Храброва (на той старане, за Дзьвтой). Паехала, I адзт дзень нет, I друг1. А яна там у бабк1 была, трое рабятак, мужыка яе забт там, у западнай, там дзярэуня, ну I мама мая асталася. Папрасша тая бабка, каб дроу парэзаць I насочкау рабяткам навязаць, ну, мама мая гэта умела. Тольк у хату прыйшла: "Ну, садзгсь, кажа, я цябе пакарм-лю ". Налыа, кажа, мне капусты, а як ёсць мяса так I капуста разумная. А я ж хацела естачт, я схвацта, кажыць, а яна гарачая, абпалыа ва рту, есць хачу, а рот увесь падняуся. ...мама ёй там усё справша: I насочкау навязала, I у хаце прыбрала, I баньку вытатла, ну, яна можа якога чыну была, была багатай, з хлебам" (Верхнядзвшсш р-н)7.
У адносшах да людзей, якя прасш мшасщну, прымяняуся тэрмш "жабрак" щ "старац". Этнаграф1чныя крынщы сведчаць, што у Х1Х - першай трэщ ХХ ст. распаусюджанай назвай былi "старцы": "пад словам "старац" паусюдна у Вщебскай Беларуа разумеецца чалавек, даведзены жыццём да горкай неабходнасщ пра-сщь у чульлiвых людзей першай жыццёвай патрэбы - кавалка надзённага хлеба" [1, с. 17]. М.Я. Ншфароусш пазначау, што на Вщебшчыне такая назва адносшася да усiх, незалежна ад таго, хто прайу мiласцiну: старыя, людзi сярэдняга узросту щ дзещ. Гэта традыцыя захоуваецца i у матэрыялах вуснай гiсгорыi ХХ ст.: "А вот жабрак1 тут щ хадзш? Старцы щ жабраш? - ХадзШ, хадзШ, ой тады хадзт1. -Дык гэта ужо после вайны? А вот да вайны щ хадзш? - Ой, да вайны я не скажу вам. Не знаю етага. А после вайны хадзШ, хадзт1. Тады у нас стораж, ужо бежанка была зунучкай, хадзыа па вочарадзг, кармшася. - Дык, а вот як Ах называлi? Старцы щ шшчыя, жабрак1? Як звалi ташх людзей? - Старцы. - Старцы? - Старцы I усё. Па-нашаму, па-простаму.
2 Фальклорны арх1у Полацкага дзяржаунага ушвератэта (ФА ПДУ) : Зап. Сумко А. у 2019 г. ад Кандрацьевай Надзе1 Антонауны, 1928 г. , в. Янкав1чы Расонскага р-на.
3 Зап. Грэбень Я., Корсак А., Сумко А. у 2017 г. ад Галоука Анны 1гнатьевны, 1935 г.н., в. Мюью Пастаусю р-н.
4 ФА ПДУ : Зап. Сумко А.В. у 2019 ад Высоцкай Таюп 1ванауны, 1935 г.н, у в. Галоучыцы Расонскага р-н.
5 ФА ПДУ : Зап. Лобач. У., Сумко А. у 2018 г. ад Рудзёнка Фёдара Антонав1ча, 1937 г. н, в. Загацце Полацкага р-на.
6 ФА ПДУ: Зап. Лобач У., Сумко А. у 2018 г. ад Маюеенка Марып Фшшауны, 1931 г.н. у в. Мураушчына Полацкага р-на.
7 ФА ПДУ : Зап.Сумко А. у 2018 г. ад Гайбут Веры Юрылауны, 1941 г.н. у в. Жыгул1 Верхнядзвшскага р-на.
Старцы, I я старчоука была. - Старчоука? - Старчоука. - I дажэ есл дзещ хадзш, так называл^ да? - А як жа. Усё роуна, якая разнща ? " (Шумшнсш р-н)8. Вяскоуцы у сваiх успамшах пра перыяд пасляваеннага аднаулення пры iдэнтыфiкацыi феномена выкарыстоуваюць вызначэнне i "старац", i "жабрак": "Многа з голаду паумграла у Валатоуках, а мы не, мы не памёрл1, мы з сястрой хадзш, ну як...па жэбрах, па старцах." (Расонсш р-н)9.
Палявыя даследаванш фшсуюць успамшы пра жабрацкя практыкi ва уах раёнах Вiцебшчыны. Прычым аналiз матэрыялау вуснай псторып паказвае, што калi ва усходтх раёнах успамшы пра пасляваеннае жабрацтва -гэта успамшы пра уласны жыццёвы досвед, то у заходнiх пераважаюць успамшы сведкау гэтай з'явы: "- А щ хадзiлi жабраш? - Хадзш, асобенно, после вайны крэпка многа было жабракоу"10 (Глыбоцк р-н); "Кароча к нам, а мы самI пачц1 галадал1, I к нам каждый дзень па дзесяць чалавек прыхадт1: "Што-небудзь дайце ". Каму бульбту, каму дзве, каму ляпёшку, каму блточак, каму какой зац1рачк1 даш паесц1 - людз1 галодныя"11 (Мiёрскi р-н). Палявыя матэрыялы сведчаць, што прашэнне мшасщны давала магчымасць не тольк пазбегнуць галоднай сьмерщ, але i атрымаць рэсурсы для аднаулення асабiстай гаспадарш: "..бульбу мы як па старцах хадзт1, то людз1 давалI нам бульбу I мы тады неякразвялГ (Расонсш р-н)12.
У галодны час, жабрацтва як адмысловая мадэль паводзшау i эфектыуная стратэгiя жыццезабеспячэння станавiлася узорам для пераймання: "-Хадш па старцах, хадш. Многа хадта I дец1 хадт1. Даже адт раз сама хадта. Думаю, ну все же ходят I я пайду. В адну хату зашла - пакармт, в другую хату зашла - дал1 два бурачка красненькх. Пашла, где бальшая семья, где многа детей было, 1х там I послеваенные I ваенные, всяте. Я захажу, а ан1 все с1дят за сталом. Цётка Марья раздвгнула децей, паставша мне м1ску I налажыла, как сейчас помню, картошка вареная была. Вот стала я адхадщь дамой, а ана гаварт, што падажд1, не уход1, а я ж не праста тчего, а от меня так прынял1, што я растерялась. Я не думала, я не знала, што от там живут, эта бальшая такая сем 'я. I ана мне с сабой, какой-то хлеба кусок дала, палажыла то лг скварку какую, то лг што. Я пр1шла дамой шчасл1вая, а мама плакала, так мама плакала. "Дачушка, не нада ткагда больше, не нада, не хадз1. Будзеце вы накормлены."- Вы пошли, просто, что все ходили? - Все хадш. Гаварт: "Ай, пашла па беднасщ ". Iя пашла па беднасц1. Нада ж праверть как это."13 (Полацш р-н).
Жабрацшя маршруты залежалi ад розных фактарау: геаграф1я пражывання, ф1з1чныя магчымасщ, узрост, сямейныя абставшы. Напрыклад, з Расонскага раёна, больш хадзш у Полацш, у тыя вёсш, якя не адсялялюя падчас вызвалення. "- Куды жабраваць хадзш? - Мы хадзт1...раз яны жыл1,1х не эваку1равау шхто, яны агароды пахалI. Мы I хадзт, Баравуха, ай, як1я дзярэуш был1 туды I хадзт1. Наберым што-небудзь, давалIлюдз1. Прынясем дамоу. Мама балела стьна. Мы прыйдзем з сястрой, а тады пойдзем у лес, жыл1 каля лесу бл1зенька, дроу нацягаем ей I апяць пашл1, так I выжыл1. Мы па аднаму месту цягал1ся. Нас ужо зналГи (Расонсю р-н). Старый i падлетш, збольшага хадзш радыяльна, на недалёшя адлегласщ, па адных i тых жа населеных пунктах. Аднак голад вымушау пераадольваць i большыя адлегласщ: "- А у Западную хадзш? - Гэта ж далёка было. Помню, сабрал1ся 1дц1, гэтаяшчэ 45 год быу, яшчэ вайна не кончыушыся была, мама Iяшчэ тры жэншчыны з Валатовак, ну I я папраалася. Вот мы ¡шлг на Боркав1чы, тады I прыйшл1 у Дз1сну, а ужо Дзвта была атышоушы ад берагу.. I дождж лгу. Мы пахадзтI, н1хто нам н1чога не давау. Мне з Кацей па сюбачке хлеба дал11 усе, а гэтым н1чога. Iмы апяць вярнул1ся у тыя Боркав1чы I ног1 распухлI, стольк1 прайшоушы. Гэта можа март быу."15 (Расонсш р-н); "Ой, ой, як ¡шлг з гэтага.. парщзанская зона была, ... Расоны, во, з Расон 1шл1.1ш1, пабярал1сь. Ну, прауда, папа н1кому не адказау, хоць нескалька бульбт ук1нець, хоць што-небудь "16 (Мёрсш р-н). 1ншы раз, каб дабрацца да заходшх раёнау, рызыкуючы жыццём, чаплялюя за таварняш, якя памяншалi хуткасць на пэуных участках чы-гунцы: "Ну, вот торбачку возьмеш I пойдзеш. А што, кал1 усе галодныя ?! Ездзт1 у эту самую, дальшэ туды, у Рыгу, у Латвю ездзт, у Западную сюды, там жа там лепей жыл1. I я ездзта з маткай. Зойдзеш у хату -пакормяць. Што-н1будь там: баначку мук1 усытць, хто круп, хто кусочак хлеба дасць. Хто што мог даць, то давал1. Ну I саберыцца торба. А тады як жа 1дц1'?Паязды ж хадзт, таварнт, ну I тады падойдзеш к этаму таварн1ку, прыцшыць ход трошачку, там у Палаце, I бывала мяне стнець матка, а тады I сама, пад аткос паляцгм, падым1мся I..."17 (Полацш р-н).
Жыхары пацярпелых раёнау, яшя знаходзшся недалёка ад былой польска-савецкай мяжы, хадзш пераважна у заходнюю частку Вщебшчыны, якая была у лепшай гаспадарчай сггуацьи, чым разбураныя усходшя раёны: 'Чшлг-гшлг-гшлг усе яны, жабрак1 гэты, сюды. Тутака багацей жыл1, сюды шл1, за Дзвту, цераз паром... "18 (Мiёрскi р-н); "У нас, у Западнай Беларус1 здесь было едгналгчество, людз1 жыл1 намного
8 ФА ПДУ : Зап. Аусейчык У., Лобач У. у 2018 г. ад Суханавай Кацярыны 1ванауны, 1932 г.н. у в. Ороцша Шумшнскага р-на.
9 ФА ПДУ : Зап. Сумко А. у 2019 г. ад Высоцкай Таюп 1ванауны, 1935 г.н. у в. Галоучыцы Расонскага р-н.
10 ФА ПДУ : Зап. Аусейчык У. у 2012 г. ад Вышадка Чаславы Пятроуны, 1937 г.н. у в. Хоцью Глыбоцкага раёна.
11 ФА ПДУ : Зап. Сумко А. у 2019 г. ад Яюменка Лшп Якаулены, 1931 г.н. у г. Дзюна Мтёрскага р-на.
12 ФА ПДУ : Зап. Сумко А. у 2019 ад Высоцкай Таюп 1ванауны, 1935 г.н. у в. Галоучыцы Расонскага р-н.
13 ФА ПДУ : Зап. Сумко А. у 2019 г. ад Станоука Ншы Брашславауны, 1937 г.н. в. Быстрыца Палацкага р-на.
14 ФА ПДУ : Зап. Сумко А. у 2019 ад Высоцкай Таюп 1ванауны, 1935 г.н. у в. Галоучыцы Расонскага р-н.
15 ФА ПДУ : Зап. Сумко А. у 2019 г. ад Высоцкай Таюп 1ванауны, 1935 г.н, у в. Галоучыцы Расонскага р-н.
16 ФА ПДУ : Зап. Лобач У. у 2019 г. ад ТэкльТэрэзы Патрымайла, 1929 г.н. у г. Дзюна Млёрскага р-на.
17 ФА ПДУ : Зап. У. Лобач, А. Сумко у 2016 г. ад Палавой Мш Паулауны, 1937 г.н. у в. Каз1м1рова Полацкага р-на.
18 ФА ПДУ : Зап. Мякшыла М. у 2019 г. ад Маняк Раюы Васшьеуны, 1939 г.н. г. Дзюна М1ёрскага р-на.
багаче. Был1 запасы I мяса, I сала I хлеба I усё. I паэтаму сразу после вайны хадзШ тшчыя. "19 (Мiёрскi р-н). "Прыйшла адна цётка I гаворыць: "Можа у вас хлеба кусочак ёсць? Дзесяць дзетак на пячы сядзяць I плачаць, есц1 хочуць ". Пау булк абрэзала I дала. Жабравал^ хадзШ асобенна з васточнай стараны. -А чаму асобенна з васточнай? - Таму, што там голад быу страшны, тут багацейшыя людз1 был1, былI палякГ20 (Мiёрскi р-н); "У мяне папа у 45-м вярнууся ранены. Тады гэтыя васточтк I хадзШ, гэтым1 гадамI. Да, да, з торбам1. Каму дзе што рабш, I служыл1, I жал1, I усё на свеце" (Глыбоцю р-н).
Адносная заможнасць жыхароу заходшх раёнау у параунанш з гаротным станам сялян з Усходу актуалАза-вала падзел на "заходшкау" ! "усходшкау" з шырошм спектрам узаемных сацыякультурных стэрэатыпау: "Был1 так1я две кл1чк1, былI "западнт " I "васточнт ". Гэта ужо большэ хадзт1 "васточнт ", патаму што у "запад-нжав ", в западзе ж как-нжак аднал1чна жыл11 у 1х была астаушысь I зерна большэ там, I кабана какова-тбудзь можа вырашчвал1. А у васточных - калхозы был1, там был1 болей бедные "21 (Млёрсш р-н). Паказальным з'яуля-ецца зашс, зроблены у 2019 г. падчас экспедыцш Цэнтра вуснай псторып А палявых даследаванняу Полацкага дзяржаунага утверспэта у Мёрсшм раёне, дзе падзел пам!ж "васточшкамГ А "западшкам" тлумачыуся розным адносшам! да рэлАги А маёмаснага стану: "- Ну и в чем отличия? - Во-первых, отличаются очень в религиозном плане. Восточные - это и полное неверие, это и никаких особых икон в доме, и там никаких исповедей. Все эти обряды, там исключены. - Ну, а по характеру, по отношению? - Я бы сказала, восточные они были более прогрессивные, т.е. цивилизованные, как бы вам сказать... - Восточные? - Да, восточные, более цивилизованные, чем западные. Тут ещё долго ходили в лаптях всяких: и лыковых, и верёвчетых, а вот там этого не было. - А как к «западникам» относились там? Ну, знаете, мне такое вот кажется было отношение пренебрежительное. Вот они как-то понимали, что это были более отсталые, может быть, может зажиточные. - Более богатые? -Да, более богатые, поэтому какая-то неприязнь была"22 (М1ёрск1 р-н). У сваю чаргу, "усходнш" магл атаясам-лАвацца з савецшм! парадкам^ з шшай сютэмай каштоунасцей А тады спрацоувау мехашзм непрыняцця: "Няхай вас Сталт кормщь"23 (Мёрсш р-н).
Неабходна адзначыць, што пасляваеннае жабрацтва было вышкам не толью катастрафАчнага стану насельнщтва ад разбуральных наступствау падчас Вялшай Айчыннай вайны, але А няуроду 1946 г. Напрыклад, у Вщебскай вобласщ на 14 красавка 1947 г. нал1чвал1 каля 5 тысяч знясшеных А хворых ад голаду [6, с. 249]. Вусны дыскурс голаду гучыць ва успамшах пра першыя пасляваенныя гады, прычым у заходшх раёнах ён тлумачыуся як кара за атэютычную палиыку савецкай улады: "- А як жылося пасля вайны? - После вайны, у нас в вайну яшчо хлеб быу, а после вайны, Бог дау, што не стала. У нас не хлеба, не бульбы нгчога, так даждём залшо. Зн1шчал1 цэркв1, касцёлы, каб н1чаго не было. А Бог наслау даждь так1, ну I гэтак, гэтак даждь л1у дзень I ноч. Жыта на згму не пасеял1, бульба згтла. Голод быу, траву ел1. 1946 год гэта голод быу"24 (М1ерсю р-н).
Параунальны аналАз успамшау пра выжыванне пасля вызвалення А этнаграфАчных крынщ Х1Х - пачатку ХХ ст. сведчыць пра наяунасць устойлАвых стратэгш А практык жабрацтва у часе А пераемнасць мадэляу паво-дзш, прынятых у субкультуры жабракоу. Мехашзмы падобнай пераемнасщ вышкаюць са спецыфш жыцця, кат сям'я аб'ядноувала некальш пакаленняу А старэйшыя, праз аповяды, яшя яны чул! ад сва!х бацькоу А уласнае назАранне, знаёмш з вопытам А пэуным! стратэпям1 жыццезабеспячэння мАнулага. У Х1Х - пачатку ХХ ст. на Вщебшчыне жыхары некаторых вёсак займалюя жабрацтвам, як дадатковым промыслам. Напрыклад, на По-лаччыне был! вядомы "Мах1роусшя старцы" - насельнщтва вёсю ("ад малага да вяикага"), якое займалася жабрацтвам А па клаафкацып М.Я. Ншфароускага адносшася да "шрмашовых старцау" [1, с. 29]. Матэрыялы вуснай псторып фксуюць вяртанне да гэтай практык! з боку навакольнага мясцовага насельнщтва у складаныя паваенныя гады: "...хадзШ часта - з'ядзём I пайшл1 апяць...1 саседзг хадзт1 з нам1, хадзж" (Полацш р-н)25. Таим чынам, экстрэмальныя жыццёвыя умовы актуалАзавал! у калектыунай памящ жыццёвы вопыт пра жабрацтва як пра магчымую стратэгш выжывання.
Успамшы пра пасляваеннае жабрацтва дэманструюць запатрабаванне ушверсальных схем прашэння мь ласщны (спецыфАчнасць знешняга выгляду, паводзш ! маулення), а таксама ! тое, што уласны досвед ! абмен вопытам раб!у !х больш эфектыуным1 Разам з тым, трэба адзначыць, што як ! у Х1Х ст., так ! у ХХ ст. жабрацтва для адных б^1ло вымушанай часовай практыкай, для друпх - адмысловай канцэпц^1яй жыцця, для трэщх -эфект^1унай стратэпяй жыццезабеспячэння, якая у параунанн! з працай у пасляваенным калгасе, прыносша га-рантаваны прыбытак у сямейны бюджэт пры менш^1х працоун^1х выдатках. УспамАны вяскоуцау пра выпадк!, кал! жабрацтва станавшася пр^1ярытэтным заняткам у пращвагу працы у калгасе, падцвярджаюцца архАуным!
19 ФА ПДУ : Зап. Аусейчык У. у 2019 г. ад Шымуюотча Фадзея Лаурэнцьев1ча, 1935 г.н., г. Дз1сна М1ёрскага р-на.
20 ФА ПДУ : Зап. Жукау Д, Мякшыла М. у 2019 г. ад Грыдзюшка Веры Фадзееуны, 1933 г.н., в. 1ст Мйёрскага р-ну.
21 ФА ПДУ : Зап. Сумко А., Наркеусю А., Саланев1ч А., Якубёнак I. ад Глаф1ры Ц1мафееуны Бабаю, 1927 г.н. у г. Дзюне М1ёрскага р-на.
22 ФА ПДУ : Зап. Лобач У. у 2019 г. ад Пшчулёнак Марыя Сцяпанауна, 1936 г.н. у г. Дзюна М1ёрскага р-на.
23 ФА ПДУ : Зап. Лобач У. у 2019 г. ад ТэкльТэрэзы Патрымайла, 1929 г.н. у г. Дзюна М1ёрскага р-на.
24 ФА ПДУ : Зап. Жукау Д, Мякшыла М. у 2019 г. ад Фурс Яугешя 1ос1фав1ча, 1930 г.н., в. 1ст М1ёрскага р-ну. Неабходна адзначыць, што у прыведзенай цытаце, вын1каючы з-за спецы1фк1 шдывщуальнай памяц1, хутчэй за усё супал1 два перыяда няуроду: 1946 г. (засуха) ! пачатак 1950-х гг., кал1 даждж^1 зн1шчыл1 ураджай у рэпёне.
25 ФА ПДУ : Зап. у 2019 г. ад Гураучанка Валянцшы Грыгор'еуны, 1928 г.н. у в. Мах1рова (нар.у в. Асяродю) Полацкага р-на.
дакументаш. Напрыклад, у сакрэтным люце ад 23.01.1945 г. на iмя старшынi Расонскага сельскага савета ад аднаго з падраздзяленняу дзяржаунай бяспек утрымлАвалася выпiска з прыватнага лiставання пра гаротнае становАшча сямЧ, члены якой некалькi разоу хадзш жабраваць у Латвiю: "Дорогой брат Пётр я буду просить, чтобы ты помогал нам в жизни. На сегодняшний день имеем три пуда муки и с этим запасом придется жить весь год. Видимо придётся умирать с голода! Мама вместе с Ваней уже пошли третий раз в Латвию собирать по-миру и оттуда приносят куски хлеба. Тяжелое время." [12, л. 36]. У вышку праверш было выяулена, што працаздольныя члены сямЧ амаль не прымалi удзелу у палявых работах, а замест працы у калгасе хадзш у Латвiю: "мы пражывем i без вашага калгасу" [12, л. 38].
Матэрыялы вуснай псторш Вщебшчыны сведчаць пра тое, што мадда паводзiн выбiралiся жабракамi з улшам асаблiвасцей успрымання тых, да каго яны звярталiся. Напрыклад, можна зауважыць выбарчую практыку выкарыстання рэлшйных смвалау. Ва усходнх раёнах, дзе ваяушчны атэiзм, iнспiраваны дзяржавай, панавау больш працяглы перыяд, дэманстрацыя набожнасщ амаль не практыкавалася: "А вот пасля вайны щ хадзiлi старцы, жабрам? Ц такя, што вот яны памалшца умелА? - Нет, гэта так не было, што прыхадзт1 малткь - не, а так, бедныя. Праст, бедныя прыхадзт"26 (Полацш р-н). Што датычыла заходтх раёнау, то апеляцыя да рэлiгiйнай свядомасцi гаспадароу была надзвычай актуальная: "Мы не хадзт, а да нас пасля вайны з васточнай Беларуа прыхадзт. Яны ж там папаленыя был1, бедна жыл1, так Iшл1 да нас. Прыйдуць, паглядяць ёсць ц1 абраз, перакрэсцяцца I "Падайце рад1Хрыста" ...I так 1шл1, ¡шлг, /шж..."(Глыбоцю р-н)27; "Пасля вайны ж многа хадзт, мая мамка шкому не адказвала. Дажа паследняе бывала I хлябок аддасць, не магла адказаць. Хадзт1, кармта I супам, што ёсць, тым I кармла. - Дык гавораць, што божыя людз1, вот хоць што ды трэба даць. - Ну яны ж I прыхадзт усягда I праст1 падарыце радз1 Хрыста. I хадзМ ж пасля вайны, многа хадзта, очень многа'28 (Глыбоцш р-н); "Прыйдзець, пере-хрэсцщца у парозе стая I кажаць: "памтуйце мяне, дайце мшыстыню ", ну I усе, што яны скажуць, перахрэсцюцца I усе, сама сабой пашэпчыць, I кажаць дайце паесць, нада сям'ю кармщь "29(Млерск1 р-н).
Неабходна адзначыць, што успамшы пра "класчных старцау", яюя лячылА щ выконвалi мапчныя практыю, насш адзшкавы характар: "Мяне фугасная бомбачка была ранеушы. Ой, як доуга мучалася, а тады ж хадзтI бедныя: Iрабяты I старыя, паб1рал1ся, гэта не з нашай стараны, а з той, там жа фронт прайшоу. А тады к нам прыйшла старэнькая бабка: "пройдзець можа тры дн1, я прыйду я вылечу". Пры-йшла I прыносщь такI пучок травы, такая с1вая трава, як цяпер гляжу, гаворыць: "дай мне дзетка якой не будзь чарапочак, адбты там што не будзь ". Яна спалта гэту траву, тады гаворыць: "У цябе кароука ёсць? Дай мне салодкай сметанк1 троху, каб салодкай, самый вяршок". Размяшалаяна гэта, ну гаворыць, дай нагу. Бажачт, як яна мне памазала нагу, я думала, што я кончуся. Балела, як жа ж балела, бта пена.... I вот тольш яна мяне выл1чыла. Яна доуга у нас жыла, а тады пайшла I бол1 не прыйшла."30 (Мiёрскi р-н). Улiчваючы спецыфшу крынщ, можна дапусцщь, што рэспандэнты узгадвалА з'яву, якая штодня юдалася у вочы, аднак, па сутнасщ палявыя матэрыялы фшсуюць, што размова ужо не вядзецца пра жабракоу, як пра нейкую адмысловую сацыяльную групу, а пераважна пра жабрацтва вымушанае.
Праз уласны досвед щ абмен вопытам выпрацоувауся пэуны алгарытм, яю забяспечвау эфектыунасць жа-брацкай практыю А пэуную прафанацыю сакральнага статуса "клаачных старцау". Выкарыстоуваючы веру людзей у тое, што жабрацкая памшальная щ "заздрауная" малтва дойдзе да Бога хутчэй, пасляваенныя жабраи хадзш у хрысщянсшя святы А памшальныя дш, збАралюя перад касцеламА щ цэрквамк "Я помню после вайны I к нам прыхадзт, там Дзедзта ёсць дзярэуня, дык мамта сестра жыла там, дваюрадная. I там яе знакомая, дык яна после вайны хадзта, як цяпер сказаць, жабраваць хадзта. У яе бъто трое дзяцей, Дзедзта - гэта было дзярэуня спалена, яна была бедней, яна хадзта далёка жабраваць, за Парфенава туды, а тады Iдзець, тольк як перавалщца цераз парог хаты: "Ай, Зоська, ай умарылася", I палезщь к бабул1 на печ. - А вот гэтыя людзА, каторыя хадзш, яны ж А памшал1 памерлых? - Пам1нал1. Дык во гэтая самая з Дзедзта, дык сама ужо знала нас... раней было, вот гэта I мама казала I свякроу, што нада на Каляды, як первы дзень, у цэрквг, дык там многа сядзщь этых н1шчых, I нада тады узяць па кусочку сала па невялкаму, каб уст даць "31 (Докшыцю р-н). Трэба адзначыць, што узаемаадносшы з навакольным светам быт абумоулены юнуючай сстэмай культурных кодау, якя глыбока фшсавалюя у свядомасщ кожнага чалавека, цесна перапляталюя з жыццёвым абставшам1 А афармлялюя у ментальныя схемы, што уплывалА на будзённныя практыю. Так, традыцыйная карщна свету вяскоуцау не дазваляла адмауляць жабракам, бо лАчылася, што жабрак - гэта "божы чалавек": "Прыходзш жабрак1, да. 1м нада тожа даваць. Што б абязацельна Ах не упускаць А даваць Ам, што палучшэ, што сам яс - то А даваць. Эта Бог жабракоу прыс^1лаець"(ВАцебск1 р-н ) [13, с. 271]; "Дауна Бог хадз1у па свеце, выпрабоувау людзей, ён хадзгу у в1дзе жабрака. Бубуля наша расказывала, ён у в1дзе жабрака быу. Ён прыйдзщь I як бы начаваць просщца, хто пусцгць, хто падасць яму паесц1, а некаторыя 1дз1-1дз1, там хоць I можна I ёсць, дзе яму I паначаваць I палажыць дзе, а н1 хацел1 гэтшх прын1маць старых, як ёнув1дзе жабрака там
26ФА ПДУ : Зап. Лобач У. у 2019 г. ад Нжалаевай Надзе1 Афанасьеуны 1932 г.н. у в. Шпакоушчына Полацкага р-на.
27 ФА ПДУ : Зап. Мяхов1ч П. ад Рабкоускага Вктара Н1калаев1ча 1933 г.н. у в. Кавалеушчына Глыбоцкага р-на.
28 ФА ПДУ : Зап. Лобач У., Сумко А. у 2018 г. файл 180923_003, в. Чарнев1чы Глыбоцкага р-на.
29 ФА ПДУ : Зап. Аусейчык У., Цыганкова А., Апанасёнак А. у 2019 г. ад Кукуць Марын Леатдауны 1932 г.н. у в. Перабродзе М1ёрскага р-на.
30 ФА ПДУ : Зап. Сумко А., Якубёнак 1.,Саланев1ч А. у 2019 г. ад Стомы Яугенп Мкалаеуны 1931 г.н. у в. Клмяты М1ёрскага р-на.
31 ФА ПДУ : Зап. Аусейчык У. у 2011 г. ад Малюжанец Марын Уладз1м1рауны 1933 г.н. у в. Таргуны Докшыц-кага р-на.
тады ужо брэзгавалi гэткш1 людзъмг, не пускалi i вот, гэта ужо шчытаюцца неблагачысщвы чалавек"32 (Докшыцю р-н). Уплыу ментальных схем на будзённыя практьш фксуецца не толью у заходах раёнах: " - Ну, а вот м абязацельна даць хоць што? -Да, абязацелъна doecrni. Хоцъ што, там гаворыш, што у нас самiх тчога, аусё роуна должны дацъ. Далжны дацъ, даеал^аеалГ3 (Полацш р-н).
Заключэнне. Матэрыялы палявых даследаванняу фшсуюць, што большасць успамшау пра пасляваеннае жабрацтва на тврыторып Вiцебшчыны - гэта сведчаннi пра жабрацтва вымушанага характару, якое дапамагала выжыць у складаных эканамiчных умовах. Што датычыла прафесiйнага жабрацтва, то успамшы пра "клаачных старцау", яшя выконвалi рытуальныя цi мапчныя практыш, маюць адзiнкавы характар i па сутнасщ размова ужо не вядзецца пра нейкую адмысловую сацыяльную групу. Палявыя матэрыялы сведчаць пра пераемнасць мадэляу паводзiн, прынятых у субкультуры дарэвалюцыйных жабракоу i узнауленне традыцый этнiчнага вопыту выживания у неспрыяльных умовах. Для жыхароу зшшчаных вёсак жабрацтва было адной з эфектыуных пасляваенных стратэгiй жыццезабеспячэння. Прашэнне мiласцiиы давала магчымасць не только пазбегнуць галоднай сьмерцi, але i атрымаць рэсурсы для аднаулення асабютай гаспадарш. Жабрацшя маршруты залежалi ад розных фактарау: геаграфii пражывання, ф1з1чных магчымасцей, узросту, сямейных абставiн. Жабраваць хадзiлi у раёны, якя най-больш ацалелi пасля вайны - пераважна у заходнюю частку Вщебшчыны, якая была у параунальна лепшай гаспа-дарчай сiтуацыi, чым разбураныя усходнiя раёны. Гэта, у сваю чаргу, актуалiзавала падзел на "заходшкау" i "усходшкау" з шырошм спектрам узаемных сацыякультурных стэрэатыпау.
Матэрыялы вуснай псторып Вiцебшчыны сведчаць пра тое, што жабрацюя мадэлi паводзiн вы^ра-лiся з улiкам асаблiвасцей успрымання тых, да каго жабракi звярталюя. Дэманстрацыя набожнасцi жабра-камi з мэтаю больш эфектыунага збору мшасцшы найбольш практыкавалася у заходнiх раёнах рэпену, насельнiцтва якiх вылучалася высошм узроунем рэлiгiйнасцi. Аднак, незалежна ад геаграфiчнага складнiка, трывалыя традыцыйныя ментальныя схемы Уплывалi на будзённныя практым у адносiнах да тых, хто пра-сiу мiласцiну, i не дазвалялi адмауляць "старцам".
Л1ТАРАТУРА
1. Никифоровский, Н.Я. Очерки Витебской Белоруссии / Н.Я. Никифоровский ; предисл. и сост. А.П. Ащенко. -Минск : Беларусь, 2019. - 271 с.
2. Лобач, У.А. М1ф. Прастора. Чалавек: беларусю традыцыйны ландшафт у сем1ятычнай перспектыве / У.А. Лобач. -Мшск : Тэхналопя, 2013. - 511 с.
3. Рыбкин, М. Деревенское нищенство / М. Рыбкин. - СПб. : Паровая Скоропечатня Я. И. Либермана, 1895.
4. Зубкова, Е. «Бедные» и «чужие»: нормы и практики борьбы с нищенством в Советском Союзе. 1940 - 1960-е годы / Е. Зубкова // Труды Института российской истории РАН. - 2013. - Вып. 11. - С. 285-310.
5. Кометчиков, И. Традиция якутальства как грань "социального иммунитета" калужской деревни и борьба с ней в 1930-е - начале 1960-х гг. / И. Кометчиков // Антропологический форум. - 2014. - № 20. - С. 240-340.
6. Кашталян, I. Голад у БССР 1946-1947 гг. ва успамшах сведкау часу / I. Кашталян // Восень 1939 года у пстарычнай традыцый i вуснай псторыи / Пад рэд. д-ра пст. н. А. Смаленчука. - Мшск : Змщер Колас, 2015. - С. 244-249.
7. Шумсю, Ян. Саветызацыя Заходняй Беларус (1944 - 1953 гг.) / Ян Шумсю. - Беласток : Беларускае пстарычнае таварыства, 2012. - 362 с.
8. Витебщина освобожденная: октябрь 1943 - декабрь 1945 : док. и материалы / сост. Н.В. Воронова [и др.]. -Витебск : Витеб. обл. тип., 2009. - 584 с.
9. Нацыянальны арх1у Рэспублш Беларусь. - Ф. 4-п. Воп. 29. Спр. 267.
10. Занальны дзяржауны арх1у горада Полацка (ЗГА г. Полоцка). - Ф. 1093. Воп. 1. Спр. 9.
11. Сумко, А.В. Выжыванне пасля вызвалення: вёска Пауночнай БеларуЫ у дыскурсе вуснай псторыи / А.В. Сумко // Вестник Полоцоцкого государственного университета. Сер. А, Гуманитарные науки.- 2019. - № 9. - С. 65-72.
12. ЗГА г. Полоцка. - Ф. 1093. Воп. 1. Спр. 16.
13. Полацю этнаграф1чны зборшк. - Вып. 2. Народная проза беларусау Падзвшня : у 2 ч. / Уклад., прадм. i паказ. У.А. Ло-бача. - Наваполацк : ПДУ, 2011. - Ч. 2. - 368 с.
Пастуту 14.05.2020
THE POST-WAR BEGGARY IN THE DISCOURSE OF THE ORAL HISTORY OF VITEBSK REGION
A. SUMKO
The post-war beggary is considered a special practice in the life support system of the village population in difficult economic conditions. The sources were oral history materials, which allowed to understand the specifics of the chosen problem and to characterize the peculiarities of representation of the phenomenon of the postwar extreme poverty in the collective memory of the village population of Vitebsk region.
Keywords: post-war village, oral history, Vitebsk region, beggary, elders, hunger, life support system.
32 ФА ПДУ : Зап. Аусейчык У. у 2011 г. ад Малюжанец Марып Уладз1м1рауны 1933 г.н. у в. Таргуны Докшыцкага р-на.
33 ФА ПДУ : Зап. Лобач У. у 2019 г. ад Нкалаевай Надзе1 Афанасьеуны 1932 г.н. у в. Шпакоушчына Полацкага р-на.
