CC BY
0QAZAQSTAN RE5PYBLIKASY
ULTTYQ MYZEIÍ
FTAMP 03.20
Тарих / History / История)
https://doi.org/10.47500/2023.v14.i2.01
Гиззатов С.М.1
хКазаксган Республикасы ¥лттык музейi Астана к-, Казакстан xe-mail: sayalbek@mail.ru
1921-1922 ЖЫЛДАРДАГЫ ОРАЛ ГУБЕРНИЯСЫНДАГЫ АШАРШЫЛЬЩ: СЕБЕПТЕР1, ЖУРУ БАРЫСЫ ЖвНЕ
ЗАРДАПТАРЫ
Ацдатпа: Макалада 1921-1922 жылдары Орал губерниясындагы ашаршылык мэселесi карастырылган. 0лкеде орын алган саяси, экономикалык, элеуметтiк жагдайлар сипатталып, аштыктыц ce6enTepi аныкталган. Зерттеу жумысында ашаршылыктыц зардаптары губерния уездерiндегi демографиялык eзгерiстердi бейнелейтiн статистикалык мэлiметтер аркылы толык керсет1лген. Сонымен катар ашаршылыкпен курестщ журу барысы, оныц нэтижелерi зерттелген. Макалада ашаршылыкпен куресу максатында ашылган асханалардыц жумысын керсетуге кещл бeлiнген. Эсiресе ашаршылык салдарын жою бойынша курылган губерниялык, уездiк комиссиялардыц кызметi жан-жакты зерделенген. Орал губерниясындагы ашаршылыкпен кYрестегi халыкаралык уйымдардыц, керш1лес республикалардыц кeмегiне катысты тыц мэлiметтер келтiрiлген.
Такырыпты зерттеу барысында архив корларындагы 19211922 жылдардагы Орал губерниясы бойынша аткару комитеттершщ ашаршылыкка катысты есептерi, ашаршылык салдарын жою бойынша губерниялык комитеттердщ (Губпоследкомгол) баяндамалары, отандык жэне шетелдiк галымдардыц монографиялары, кужаттар мен материалдар жинактары, мерзiмдi басылымдарда жарык керген макалалар жэне тагы баска кунды деректер пайдаланылган.
ЖYргiзiлген зерттеу жумысы тек Орал губерниясындагы ашаршылыктыц себептерiн, салдарын, оны шешудщ экiмшiлiк тэалдершщ нэтижел1лшн гана кeрсетiп коймай сол кезецдеп К,азакстанныц баска ещрлершдеп де аштык мэселесiн зерделеу бойынша эдiснамалык кемек керсетедг
Кiлт сездер: ашаршылык, Орал губерниясы, Ашыккандарга кемек беру бойынша губерниялык комиссия (Губкомпомгол), Ашаршылык салдарын жою бойынша губерниялык комитет (Губкомпоследгол), Америкалык кемек уйымы (ARA), Нансен комитет, демографиялык eзгерiстер.
Клркпе
Отандык тарих гылымындагы eзектi такырыптардын бiрi -ашаршыльщ мэселесi. Кенестж кезенде Казакстандагы ашаршылык тарихы жан-жакты зерттелмедi. Gйткенi Кенес Одагы бiрнеше рет орын алган нэубеттi коммунизмдi К¥РУ жолында кездескен киындыктардын, бiрi санап, онын шынайы себептерi мен зардаптарына YHiлудi жен кермедь
Казак елiнiн тэуелсiздiкке кол жеткiзуi ХХ гасырдын I жартысында орын алган ашаршылыктарды объективтi тYрFыдан зерттеуге мYмкiндiк бердi. Алайда бYгiнге дейiн негiзгi басымдыктын 1931-1933 жылдардагы ашаршылыкты зерделеуге берiлгендiгi анык байкалады. Ал, 1921-1922 жылдары ¥лы даланы шарпыган нэубеттiн себептерi, жYру барысы жэне онын зардаптары назардан тыс калып койды. Тарихи деректер осы кезенде орын алган ашаршылыктын казак халкынын элеуметтж-
экономикалык жагдайына,
демографиялык дамуына Yлкен соккы болгандыгын кeрсетiп отыр. Мысалы, Мэскеудегi Ашыккандарга кемек беру бойынша Орталык комитет 1922 жылы Казакстанда барлыгы 4 757 552 адамнын 2 653 300-шщ ашаршылыкка ушырагандыгы туралы мэлiмет бердi. Сонымен катар 1921 жылгы 1 караша -1922 жылгы 1 шiлде аралыгында тек Орынбор, Орал, Акмола, Актебе губернияларындагы ауруханаларда
аштыктан 37 657 адамнын кайтыс болгандыгын атап eттi (Итоги борьбы с голодом, 1922: 205). Бул тек ауруханаларда гана кез жумган тYрFындар едi. Ал, Ашыккандарга кемек керсету комиссиясынын терагасы М. Эуезов осы уакытта 1 700 000 адамнын аштыктан елгендт туралы айтты.
1921-1922 жылдардагы К,азакстандагы
МЭДЕНИ М¥РА
ашаршылыкка катысты деректердщ сан алуандыгы, KYHi 6YriHre дейiн олардыц 6ip i3re тYсiрiлмеуi такырыптыц eзектiлiгiн арттыра тYседi. Сондыктан мындаган адамдардыц eMipiH жалмаган осынау нэубеттi жYЙелi, api кешендi тYpде зерттеу Yшiн ap6ip ендрдеп ашаршылыкты зерделеу ете мацызды.
Материалдар мен эдктер
1921-1922 жылдары Орал
губерниясында орын алган
ашаршылыкты зерттеуде архив материалдарына басымдык берыдь Казакстан Республикасы Орталык мемлекеттiк аpхивi (КР ОМА), Казакстан Республикасы Президентшщ аpхивi (КР ПА), Батыс Казакстан облыстык мемлекеттiк аpхивiндегi (БКО МА) iзденiс жумыстары нэтижесiнде ашаршылыктыц себептерш, жYPу барысын, зардаптарын аныктауга мYмкiндiк беpетiн кунды кужаттар табылды.
Ашаршылык такырыбын жан-жакты ашып керсетуде 1922 жылы жарык керген «Итоги борьбы с голодом в 19211922 гг. Сборник статей и отчетов», «Бюллетень 3-го Всекиргизского съезда советов» сиякты материалдар жинагы мацызды релге ие болды. Бул ецбектерде Орал губерниясындагы бандалык топтардыц каракшылык шабуылдары, ауыл шаруашылыгындагы дагдарыстар, халыкаралык уйымдардыц ашаршылыкпен кYpестегi кeмектеpi туралы мэлiметтеp жYЙеленген.
Елiмiздiц егемендiкке кол жеткiзуi бурын купия болып келген тарихи кужаттарды жариялауга мYмкiндiк беpдi. Осы тургыдан алганда 2 томнан туратын «Казакстандагы ашаршылык. 1921-1923. Кужаттар мен материалдар жинагында» Орал губерниясындагы ашаршылыкка катысты кужаттар
QAZAQSTAN RESPfBLIKASY
ULTTYQ MYZEM
молынан шогырланган.
Такырыпты зерттеу барысында Казакстан Республикасынын Президентi К,.К. Токаевтын 2020 жылгы 24 караша-дагы №456 Жарлыгымен к¥PылFан Саяси куFын-сYргiн курбандарын толык актау женшдеп Мемлекеттiк комиссиянын материалдары пайда-ланылды. Эсiресе «Орал, Бекей губернияларындагы ашаршылык (архив кужаттарынын жинагы)» атты XXVIII томда Батыс Казакстан облысындагы азык-тYлiк салыгы («продразверстка»), ашаршылык, бандамен ^рес бойынша архив кужаттары берiлген.
Орал губерниясындагы ашар-шылыкты ашып керсетуде объективтiлiк пен тарихилык каFидалары басшылыкка алынды. Сонымен катар нэубеттщ себептерш, жYPу барысын жэне зардаптарын зерделеуде тарихи-жYЙелiлiк, тарихи-типологиялык, хронологиялык, статистикалык эдiстер пайдаланылды.
Талк;ылау
Казакстандагы ашаршылыкка
катысты алгашкы енбектер Кецес Yкiметi курылып жаткан кезенде жарык кере бастады. Мысалы, Н.И. Мардаровскийдiн 1922 жылы жарыкка шыккан «Голод в Киргизии и борьба недородами» атты енбепнде казак даласындагы ашаршылыктын басты себебi ретшде куаншылык керсетiлген. Автор «Ашаршылык пен кедейлж тек мэдениетi темен елдерге гана тэн» дей келе ендiрiс пен ауыл шаруашылыгын дамытуга Yлкен кенiл белу кажеттiгiн алга тартады (Мардаровский, 1922: 6).
XX гасырдьщ 20-30 жылдарындагы Казакстандагы элеуметпк-
экономикалык жагдайга катысты калам тербеген С.А. Нейштадт (Нейштадт, 1957), Г.Ф. Дахшлейгер (Дахшлейгер,
1965) сиякты галымдар ез енбектершде ашаршылыкка катысты кунды деректер кел^рген.
Елiмiздщ Тэуелсiздiкке кол жеткiзуi отандык тарих гылымыныц багыт-багдарын, ^агидаларын тYбегейлi езгерттi. Бурын зерттеуге тыйым салынган такырыптар улттык мYДДе тургысынан зерттеле бастады. Егер М.К. Крзыбаев, Ж.Б. Абылхожин, К.С. Алдажуманов (Козыбаев жэне т.б., 1992), К.А. Берденова, С.И. Иманбердиева (1994), Т. Омарбековтердщ (Омарбеков, 1997) енбектершде ашаршыльщтын, элеуметпк-экономикалык зардаптарына басымдык берiлсе, М.Х. Асылбеков, А.Б. Галиевтiн (Асылбеков, Галиев, 1991) монографиясында нэубеттiн элеуметпк-демографиялык салдары кенiнен зерделенген.
2000 жылдан бастап казак даласын жайлаган нэубетке байланысты тын енбектер жарыкка шыга бастады. Мэселен, Б.А. Мусаев (Мусаев, 2006) ХХ гасырдын 20-жылдарынын бiрiншi жартысындагы Казакстандагы
ашаршылыкка тарихи, элеуметпк-саяси талдау жасаса, М. Койгелдиев (Койгелдиев, 2009) ез енбегiнде 19201940 жылдары елiмiзде жYргiзiлген саяси куFын-сYргшнщ элеуметпк-экономикалык жагдайга эсерш керсеттi. Ал, тарихшы С. Смагулова (Смагулова, 2019) «Ашаршылык кааретЬ атты енбепнде аштыктын себептерiн, зардаптарын керсетумен катар Кенес Yкiметiнiн реформаларына, халыкаралык уйымдардын кемегiне катысты тын деректер келпрдь
Казакстандагы ашаршылыкка
байланысты шетелдж галымдар да калам тербеген болатын. ХХ гасырдын 80-жылдары американдык М.Б. Олкот (Олкот, 1981), англо-американдык Р. Конквест (Conquest, 1986) сиякты
тарихшылар ез зерттеулерiн жариялап, казак даласындагы ашаршылыктын ce6enTepiH И. Сталин бастаган кенестж билжтщ кешпендыердщ eMip салтын жете TYciH6eyiMeH байланыстырды. ХХ1 гасырдын басында шетелдiк галымдар тарапынан Казакстандагы нэубетке байланысты кызыгушылык пайда болып, жаца енбектер жарыкка шыга бастады. Франциялык Изабель Огайон (Ohayon, 2006), италиялык Никколо Пианчуола (Pianciola, 2009), германиялык Роберт Киндлер (Kindler, 2014), американдык Мэтью Пейн (Пэйн, URL: http://history. emory.edu/home/people/faculty/payne-matthew.html), Сара Камерон (Cameron, 2018) кунды архив кужаттарын пайдалану аркылы К,азакстандагы ашаршылыкты Кенестж билжтщ террористiк актМ деп багалады.
1921-1922 жылдардагы Казакстандагы ашаршылык мэселесi отандык жэне шетелдж галымдардыц енбектершде кeтерiлгенiмен, бул такырып
eзшщ eзектiлiгiн жоймай отыр. Эйресе елiмiзде Саяси куFын-сYрriн курбандарын толык актау жeнiндегi Мемлекеттiк комиссиянын курылуы, кeптеген купия архив кужаттарынын жариялануы ашаршылык такырыбын терещрек зерттеуге мYмкiндiк бередi.
Нэтижелер
Орал губерниясындагы 1921-1922 жылдардагы ашаршылыктын себептерi жылдар бойы eнiрде орын алган саяси окигалармен, кордаланган элеуметтж-экономикалык мэселелермен тыгыз байланысты болды. 1917 жылгы кос революция Орал губерниясындагы саяси жагдайдьщ кYрт eзгеруiне экелiп сокты. Бiр жагынан тэуелсiздiк алуга умтылган казак халкы 1917 жылы Орынбор каласында I жэне II Жалпыказак съездерш уйымдастырып жатырса, екiншi
МЭДЕНИ М¥РА
жагынан 1918 жылдын 15-16 кантарында еткен Жумысшы депутаттардын Орал облыстык съезi елкеде Кенес Yкiметiн орнату туралы шешiм кабылдады. Алайда, к жYзiнде билiк казак Эскери Yкiметшщ колында шогырланган болатын. Арага уакыт салып, 1918 жылы 18-24 наурыз кYндерi Орал каласында Жумысшы, солдат, шаруа жэне казак депутаттары Кенестершщ облыстык съезi уйымдастырылып, контрреволюциялык казак Эскери Yкiметi мен Алаш Орда Yкiметiн тарату жэне жергiлiктi билжт ез колдарына алу жeнiнде шешiм шыгарды. Губерниядагы мундай eзгерiстерге Орал казак эскерi онайлыкпен кене коймады. Нэтижесiнде казак Эскери Yкiметi 1918 жылгы 28 наурыз кYнi тенкерк жасап, билiктi басып алды (Гиззатов, 2019: 74-75).
Орал губерниясындагы саяси билжке талас барысында тараптар алма-кезек шабуыл жасаумен болды. 1919 жылы 11 шыдеде В.И. Чапаев бастаган жасактын Орал каласында коршауда калган эскермен косылуы кызылдардын губерния орталыгын азат етуiне мYмкiндiк бердi. Осы жылдын 4-26 казаны аралыгында актар Орал каласын кайтадан басып алуга умтылганымен М.В. Фрунзе баскарган карулы кYштерден женiлiс тапты. Ал 1920 жылдын кантар айында кызылдар Орал губерниясын толык бакылауга алды.
ХХ гасырдын I ширегiнде Орал губерниясынын экономикасы бiраз киындыктарга тап болды. Бастапкыда мал шаруашылыгы жогары денгейде дамыды. Мысалы, 1916 жылы губернияда 426 487 бас жылкы, 1 088 002 бас 1р1 кара, 3 450 000 бас кой-ешю, 184 449 бас тYЙе болтан. Осы кезеннен бастап Ресейлiк патша Yкiметi эскерге деп мэжбYрлi тYрде малдарды тартып экете бастады. 1918 жылы елкеде Азаматтык согыстын басталуына байланысты мал
QAZAQSTAN RESPfBLIKASY
ULTTYQ MYZEM
саны 6ipTiH4en азайды. 1919 жылы губернияньщ елеулi бeлiгi Кецестер билiгiне кешш, кызылдар мен актар алма-кезек тургындардьщ малдарын айдап экетш отырды. Кецес acKepi 1919 жылдын, аягында rypbeBTi шабуылдауы
салдарынан Орал казактары малдарын онтYстiк белжке карай айдады. Мындаган бас мал суыктан тонуы мен жем-шeптiн болмауы салдарынан кырылып калды. Ал аман калгандарынын бiр бeлiгi казактардын колына кeштi (КР ОМА Р-320-к., 1-т., 40-iс, 190-193 пп.).
Кесте №1. Орал губерниясындагы мал саны (1916,1920 жълдар).
¥лт атауы Кой Ipi MY^34i к,ара Жылк,ы ТYЙе Ешы Шошк,а Барлыгы
1. Казак,тар
1916 жылы 1 538 595 419 980 185 297 122 630 246 336 0 2 501 441
1920 жыл 1 караша 615 500 385 150 113 608 62 600 45 500 670 1 223 028
2. Казактар
1916 жылы 1 097 763 501 830 146 978 37 939 98 866 8 639 1 891 745
1920 жыл 1 караша 36 800 87 530 17 250 3 050 4 980 9 800 160 310
З.Крныста-нушылар
1916 жылы 24 123 51 944 27 044 914 2 464 13 797 130 281
1920 жыл 1 караша 35 300 52 250 18 107 2 050 1 100 15 700 124 507
Барлыгы
1916 жылы 2 670 848 966 754 359 319 161 483 343 266 22 166 4 523 472
1920 жыл 1 караша 687 600 524 930 148 965 68 600 51 580 26 170 1 507 845
Жогарыда келпрыген деректерден 1920 жылдын 1 карашасында Орал губерниясындагы мал санынын 1916 жылмен салыстырганда 4 523 472 бастан
1 507 845 баска, ягни 3 есеге азайгандыгын байкаймыз. Казак халкынын терт тYлiгi
2 есеге, казактардiкi 12 есеге азайса, коныстанушылардын малы eзгерiссiз калган.
Элкеде мал шаруашылыгынан кейiнгi манызды орынды егiн шаруашылыгы иелендi. Кунарлы алкапта кара бидай, бидай, тары, сулы, арпа сиякты дэндi-дакылдар
еартдь Тарихи деректерден 1915 жылы Орал губерниясындагы барлык егiстiк кeлемiнiн 559 073 десятинаны курагандыгын кeремiз. Онын iшiнде казактар 299 137 десятина, казактар 129 142 десятина, коныстанушылар 149 828 десятина алкапка егiн еккен. 1918 жылдан бастап губерниядагы егiстiк кeлемi азая бастады. Ал, 1919 жылы Азаматтык согыс кызып турган кезенде егiстiк алкабынын кыскаргандыгы сонша, онын кeлемi 150 000 десятинадан аспаган (КР ОМА, Р-320-к., 1-т., 40-iс, 193-195 пп.).
&
МЭДЕНИ МУРА
Кесте №2. Орал губерниясындагы егктЫ квлем1 (1914, 1920, 1921 жылдар).
№ Уезд атауы 1914 жыл 1920 жыл 1921 жыл жоспары
1 Орал 409 402,3 37 621, 61 52 099, 2
2 Елек 111 408, 59 89 600
3 Жымпиты 94 876, 4 16 460, 3 24 518
4 Калмыков 1 373, 26 5 000
5 Гурьев 1014, 3 - 2 000
6 Совхоз жэне колхоздар - - 19 750, 5
Барлыгы 505 293 166 858, 76 192 967, 7
Архив деректершен 1914 жылмен салыстырганда 1920 жылы Орал жэне Елек уездершде егiстiк алкабынын 3 есеге, Жымпиты жэне Калмыков уездершде 5 есеге азайгандыгын байкаймыз. Сонымен катар 1920 жылы кектем мен жазда жауын-шашын болмагандыктан кургакшылык орын алды. Бул ез кезегiнде епн енiмiнiн темен болуына экелiп сокты. Карастырылып отырган кезенде Орал губерниясында орташа есеппен алганда 1 десятинадан небэрi 1015 пут астык алынды.
1920 жылдын ^зшде елкеде астык коры саркыла бастады. Тiптi егiн жаксы шыккан 1917, 1918 жылдардан калган енiм де таусылып бiткен болатын. Осы уакытта калыптаскан киын жагдайды ескермеген Азык-тYлiк бойынша Халык комитетi (Наркомпрод) Орал губерниясына 2 000 000 пут астык салгыртын салды. Осыган байланысты азык-тYлiк агенттерi шаруалардын колындагы сонгы астыктарын тартып алды (КР ОМА, Р-320-к., 1-т., 40-iс, 199-п.).
Казакстаннын батыс енiрiндегi элеуметтiк-экономикалык жагдай кYн санап киындай бердi. Нэтижесiнде 1921 жылгы 2 кантарда курамында Гурьев, Калмыков аудандары, Орал, Жымпиты, Елек уездерi бар Орал губерниясы мен Калмак, Торгын, Нарын, 1-11 Тенiз округтерi кiретiн Бекей губерниясы
ашаршылыкка урынган губерниялар тiзiмiне енгiзiлдi (КР ОМА, Р-320 коры, 1 тiзбе, 29 к, 9 п.). Орал губерниялык аткару комитетi 1921 жылы 19 акпан кYнi «Красный Урал» газет аркылы жариялаган «Шаруаларга, казактар мен кыргыздарга!» деген Yндеуiнде: «Шаруалар мен жумысшылар Yш жылга созылган азаматтык, революциялык согыстын зардабын тартуда. Егшнщ шыкпауына байланысты Оралда нан жок. Балалар, мYгедектер, кедейлер, кызылэскер отбасылары ашаршылыкка тап болды. Барлык болыстар мен ауылдардагы азык-тYлiгi бар шаруалар артык астыгын шыгарып, аш отырган ауылдарга тамак беруi кажет. Барлык кембеш ашуымыз керек», - деп ашык жазды (Рабочим, казакам и киргизам, 1921: 2).
Уакыт ете келе Орал губерниясындагы ахуал аскына бердi. 1921 жылы кектемде губерния тургындарынын жартысы ашыкса, калган % белш егiн егуге кажет тукымсыз калды. Губерниялык азык-тYлiк комитет (Губпродком) егiстiкке деп 420 000 пут дэндьдакыл тукымын халыкка таратканымен алдын ала курылган жоспар орындалмады. Gйткенi 1921 жылдын кектемi мен жазында еткен жылгы керсеткiштен асып тYCкен кургакшылык орын алды. Жауын-шашыннын болмауына
QAZAQSTAN RESP*BLIKASY
ULTTYQ MYZEM
байланысты 1921 жылы маусым айынын басында егiстiк ^нге кYЙiп кеттi. Калган бeлiгiн шамадан тыс кeбейiп кеткен тышкан, шепрткелер жеп койды (КР ОМА, Р-320-к., 1-т., 40-iс, 200-п.).
Орал губерниясындагы ашаршылык-тын кYшеюiне Кенес Yкiметiне карсылык бiлдiрген бандалык топтардын бас кeтерулерi эсер еттi. 1921 жылы сэуiрде Гурьев уезiнде жергiлiктi милиция мен эскердщ катысуымен бYлiк жасалып, бiрнеше станицалардагы коммунистер туткындалды. Кенес билт тез арада бYлiктi басып-жаншыганымен Сафонов бастаган 500 адамнан туратын жасак елдi-мекендерге шабуыл жасай бастады. Мундай бандалык топтар кeбейiп, ауылдарга, темiржол станцияларына, пароходтарга, керуендерге жасалган шабуылдардын саны артты.
Кeтерiлiсшiлер 1921 жылы 1 маусымда Орал уезiне карасты Бударин ауылын, бiрнеше кYннен сон Шипово, Лбшш жэне Жымпиты елдi-мекендерiн басып алды. Тек осы жылдын тамыз айынын сонына карай кeтерiлiсшiлер басып алган ауылдар кайтадан азат етiлдi.
Мэселенi халыктан кYштеп салык жинау аркылы шешудi ойластырган орталык жэне жергiлiктi аткарушы билiк ашаршылыкпен кYресуге дайын болмай шыкты. Тек, 1921 жылы 8 шыдеде гана БYкiлресейлiк Орталык Аткару комитетiнiн (БОАК) декретi бойынша ашыккан адамдарга жэрдем беру бойынша арнайы комиссия курылды. Арага он ^н салып, ягни 18 шыдеде Казакстанда да дэл осындай комиссия жасакталды. Елдегi пошталык жэне телеграфтык байланыстын нашар болуына, уйымдастыру-тYсiндiру
жумыстарынын тиiстi денгейде жYргiзiлмеуiне байланысты ещрлердеп Ашыккандарга кемек беру бойынша арнайы комиссиялар (Губкомпомгол)
да эртYрлi уакытта курылды. Архив деректерiнен мундай комиссиялардын Актебе губерниясында 1921 жылгы 20 шыдеде, Бекей губерниясында 4 тамызда, Орал губерниясында 8 тамызда, Орынбор жэне Семей губернияларында 10 тамызда, Костанай губерниясында 30 тамызда, Акмола губерниясында 15 кыр^йекте, Адай уезiнде 23 казанда жасакталгандыгын кeремiз (КР ОМА, Р-320-к., 1-т., 334с, 42-п.).
Аймактарда Ашыккандарга
кемек беру бойынша комиссиялар курылганымен, алгашында жергiлiктi eкiлдер накты шешiмдер кабылдауга дэрменсiз болды. Бул туралы 1921 жылгы тамыз айында Орал губерниялык Ашыккандарга кемек беру комиссиясы терагасынын орынбасары Ширявцев ез баяндамасында: «Орталыктан тапсырма тYскен бойда шугыл арада Ашыккандарга кемек беру комиссиясы курылды. Накты нускаулыктын болмауына байланысты алгашкы кYндерi жергiлiктi жерлерде уездiк жэне болыстык Ашыккандарга кемек беру комиссияларын куру жeнiнде eкiм шыгарумен гана шектелдж», -деп жазды (КР ОМА, Р-320-к., 1-т., 40-к, 157-158-пп.). Одан кейiн ашыккан адамдардын санын аныктау максатында халык санагын жYргiзу, «Ашыккандарга кемек апталыгын» уйымдастыру Yшiн арнайы Yштiк уйымдарын куру секiлдi кадамдар жасалды (БКО МА. 312-к., 1-т., 62-iс, 82-п.).
ЖергШкт билiк ашаршылыкпен кYресу максатында каржылай жэне азык-тYлiк кYЙiнде кор жасактау жумыстарын уйымдастырды. 1921 жылгы тамыз-кыр^йек айларында аткарылган жумыстардын нэтижесiнде 19 901 679 сом каражат жэне эртYрлi эскери бeлiмдер мен мекемелерден 201 510 пут азык-тYлiк жиналды (БКО МА. 19-к., 1-т., 34с, 23-п.).
МЭДЕНИ МУРА
Уакыт еткен сайын ашаршылык та губерниясындагы 524 824 тургыннын
кYшейе бердi. Ашыккандарга кемек 227 000-ы, ягни халыктын 43,2%-ы
беру комиссиясынын 1921 жылгы казан ашаршылыкка ушыраган (КР ОМА,
айында берген мэлiметi бойынша Орал Р-320-к., 1-т., 35-iс, 186-п.).
Кесте №3. Орал губерниясындагы ашыщщандар туралы мэл1мет (1921 жыл, щазан)
№ Уезд атауы Барлык, Ашыгу Ашыккандар Оньщ шшде
тургындар пайызы Ересектер Балалар
1 Орал 124 037 30% 38 000 20 000 18 000
2 Елек 128 623 70% 90 000 46 500 43 500
3 Калмыков 59 216 70% 42 000 24 000 18 000
4 Жымпиты 92 948 35,5% 33 000 19 000 14 000
5 Гурьев 120 000 20% 24 000 14 000 10 000
Барлыгы 524 824 43,2% 227 000 123 500 103 500
Жогарыдагы деректен Орал губерниясындагы Елек жэне Калмыков уездерi халкынын 70%-ынын
ашыккандыгы анык керiнедi.
Алапат ашаршылык губерниядагы жетiм балалар санынын кебеюiне экелiп сокты. Тiптi ашыккан ата-аналар балаларын аман сактау максатында оларды базарлар манына, кешелерге тастайтын болды. Gйткенi олар губерниялык Халыкка бiлiм беру белiмiнiн (Губотнароб) караусыз калган балаларды куткарып калатындыгына сендi. Ал, ез кезегiнде губерниялык Халыкка бШм беру белiмi далада калган бYлдiршiндердi балалар Yйiне экелш, бiр белiгiн кершiлес губернияларга женелте бастады. Мысалы, 1921 жылы 29-30 кыр^йек кYндерi 1100 бала Смоленск губерниясына жiберiлген. Осы уакытта Халыкка бШм беру белiмi Орал губерниясы бойынша барлыгы 6 450 баланы аштыктан куткару максатында жумыстар жYргiзiп жаткан едi. Атап айтканда, Орал каласында 2 500 баланы, Гурьев уезшде 600, Елек уезiнде 750, Калмыков уезшде 450, Жымпиты уезшде 350, Орал уезшде 1 800 баланы есепке алган (БКО МА. 19-к., 1-т., 9-iс, 26-п.).
Губерниялык аткару комитетi тарапынан балаларды ашаршылыктан куткаруга ерекше кенiл белiнгенiмен азык-тYлiк коры жеткiлiктi денгейде болмады. 1921 жылгы 1 казандагы жагдай бойынша бiр балага айлык норма ретшде У фунт нан, У фунт балык, У фунт сек жэне У фунт кант белгiленген. Сонымен катар арасында Yсiген картоп пен орамжапырак берiлген. Азык-тYлiктiн осындай жупыны тYрi ашыккан балалардын санынын ^н санап артуына экелiп сокты. Мысалы, Елек жэне Жымпиты уездершдеп ауруханаларга тэулiгiне ашыккан 20-30 баладан тYсiп отырган. Елек уезiнде 1921 жылгы жаздын езiнде 150 бала аштыктан каза тапкан (БКО МА. 19-к., 1-т., 94с, 26-27 пп.).
Ен киын жагдай 1921-1922 жылдары кыста орнады. Губерния аумагында Кенес Yкiметiне карсылык танытушы топтардын шабуылы толастамады. В. Серов бастаган бандалык отряд 1921 жылы 21 карашада Калмыковка, 17-20 желтоксанда Гурьевке жорык уйымдастырды. Карулы кактыгыс кезiнде кызылдар жещске жетiп, кетерiлiсшiлердi казак даласына
QAZAQSTAN RESPfBLIKASY
ULTTYQ MYZEM
шегiнуге мэжбYP еттi. 1922 жылы кантар-сэуiр аралыгында В. Серов жасактарына карсы Елек, Красноярск, Деркел, Шипов елдi мекендерi бойында кесюлескен шайкастар eтiп, бандалык топ мYшелерiнiн женiлiсiмен аякталды. Элкедегi карулы кактыгыстар кара-пайым тургындарды эбден титыктатты. Казак КСР Ашыккандарга кемек беру комиссиясы Мэскеуге осы кезенде Орал губерниясы бойынша бандалык топтардын 100-шакты YЙдi ертеп, 1 000 астам шаныракты тонап, 2 500 бас малды, 100 000 данадай тасымалдаушы курал-жабдыктарды (арба, шана жэне т.б.) тартып экеткендiгi жeнiнде мэлiмет берген (Итоги борьбы с голодом, 1922: 209). Ал, 1922 жылы 8 казандагы жагдай бойынша бандитизм салдарынан 3 360 шаруашылык ойрандалган (Бюллетень, 1922: 13).
Карастырылып отырган кезенде Орал губерниясында адам етiн жеу фактiлерi пркелдь Мысалы, 1921 жылы желтоксан айында Калмыков уезi Бударин ауылында бiр отбасы кызы мен немересiн ел^рш, олардын етiн жеген. Ал Елек аудандык Ашыккандарга
кемек беру комиссиясы 1922 жылгы 14 кантардагы есебшде: «Кешкурым кешеге шыгу ете каушть Эйткенi осы уакытта адамдарды аулау эрекеттерi басталады. Эсiресе жагдайы келкт^ дене бiтiмi iрiлеу адамдарга шабуыл жасалады... Ашыккандар оларды eлтiрiп, кешн жеп кояды...», - деп керсеткен (Казакстандагы ашаршылык. 2 т., 2021:161). Кузырлы органдардын мэлiметiнше, тек 1922 жылгы 1 сэуiрден бастап адам жеу Yрдiсi азая бастаган (Отчет Уральского губернского экономического совещания, 1922: 205).
Орал губерниясындагы ашаршылык-ка ушыраган адамдардын саны кYн санап арта бердь 1921 жылы казанда елкеде ресми тYрде 227 000 адам ашыккандар ретшде тiркелсе, 1922 жылы 10 мамырда олардын саны 378 766 адамга жеттi. Олардын шшде 204 377-сi ересектер болса, 174 389-ын балалар курады. Карастырылып отырган кезенде Орал губерниясында барлыгы 524 779 адам болгандыгын ескерсек, онда жерплжт халыктын 71,3%-ынын ашаршылыкка тап болгандыгын кeремiз (БКО МА. 19-к., 1-т., 33-iс, 11, 33-п.).
Кесте №4. Орал губерниясындагы ашыккандар туралы мзл1мет (1922 жыл, 10 мамыр).
№ Уезд атауы Барлык, тургындар Ашыгу пайызы Ашыккандар Оньщ шшде
Ересектер Балалар
1 Орал 91 853 89% 81 749 43 330 38 419
2 Елек 127 204 89% 113 212 58 497 54 715
3 Калмыков 55 947 79% 44 198 25 256 18 942
4 Жымпиты 91 770 81% 72 498 41 744 30 754
5 Гурьев 118 440 40% 47 376 27 636 19 740
6 Орал к,аласы 39 565 50 % 19 733 7 914 11 819
Барлыгы 524 779 71,3% 378 766 204 377 174 389
Жогарыдагы кестеден губерния курамындагы Орал (89%), Елек (89%), Жымпиты (81%) уездершщ ашаршылыктан катты зардап шеккендт байкалады.
1922 жылдын маусым айына карай Орал губерниясындагы ашыккандардын саны 481 963 адамды курап, 92%-дык межеге жеттi (БКО МА. 19-к., 1-т., 27-iс, 26-30-п.). Ал республика денгешндеп есептерде елке тургындарынын 99%-ынын ашыккандыгы туралы деректер бершген.
Уакыт ете келе ашаршылыкпен ^ресу максатында азык-тYлiк белiнiп, когамдык тамактандыру шаралары уйымдастырыла бастады. Мысалы, 1921 жылы тамызда Орал каласынын езiнде 6 000 адамды тамактандыруга каукарлы 5 асхана жумыс жасап турды (КР ОМА, Р-320-к.,1-т., 40-iс, 157-158-пп.). Алгашында ашыккан адамдарды тамактандыру YPДiсi баяу жYргенiмен кейiн косымша каражат белiнiп, ашаршылыкпен ^рес науканы кYшейе тYCтi. Мысалы, 1922 жылы наурыз айында Орал каласында 52 жабык, 8 ашык асхана жумыс жасап, онда 12 мын ашкурсак бала тамактанган. Сондай-ак, бiр гана Орал уезiндегi 92 асханада 12 441 бала тамак шу мYмкiндiгiне ие болды. Жерплжт билiк бiр балага кYндiк норма ретшде % фунт нан белдi (Борьба с голодом,1922:2).
Орал губерниясындагы аштыктын кYшеюiне тYрлi эпидемиянын таралуы да эсер еттi. Адамдардын жарытып тамак iшпеуiне жэне жеуге жарамсыз заттарды талгажау кылуына байланысты жаппай эпидемия басталды. Орал жэне Калмыков уездершде iш CYзегi, Жымпиты уезшде тырыскак аурулары белен алды. Мысалы, 1922 жылы 22 сэуiр Усов ауылдык фельдшерлiк пунктiнiн менгерушМ Анакин Орал губерниялык денсаулык сактау белiмiне жазган
МЭДЕНИ М¥РА
хатында: «Маган сенiп тапсырылган дэрiгерлiк пунктке карасты тургындар ашаршылыктын кесiрiнен пайда болтан ш сYзегiмен ауыруда. Бул кесел адамдардын арам елген мал етш жеуiмен жэне олардын CYЙектерiн кайнату аркылы жасаган тамактарды талгажау кылуымен тiкелей байланысты. Ауылда адам елiмi кYн сайын артып келедь Екi ай iшiнде жYз адамдай елiм кушты. Калгандары азык-тYлiктiн жоктыгына байланысты эбден титыктады. Егер тез арада азыкпен камтылмаса калгандары да емiрден етедi», - деп жазды (БКО МА. 40-к., 1-т., 144с, 122 п.). Бул тек бiр ауылда калыптаскан жагдай едi. Калган елдi мекендерде де ашаршылык ауыр зардаптар экелдi.
Орал губерниясындагы ашаршылыкпен тресте бiркатар халыкаралык уйымдар кемек керсеттi. Мундай халыкаралык кауымдастыктардын кемегiнiн аркасында аштыкка душар болган адамдарга берiлетiн азык-тYлiктiн келемi де артты. Тек 1922 жылгы тамыздын езiнде шетелдiк кайырымдылык мекемелерi Орал губерниясындагы 314 307 адамга эртYрлi кемек керсеткен.
Халыкаралык уйымдардын iшiнде Америкалык кемек уйымы (АRА) аскан белсендштмен кезге TYCтi. Аталмыш уйым мен Орал губерниялык аткару комитетi арасында келiсiм жасалып, тараптар 1921 жылгы 22 карашада накты iске юркть Эйгiлi мекеме балаларды аштыктан куткару максатында 214 асхана ашты. Мысалы, Орал уезшде 12 433 адамга арналган 94 асхана, Елек уезшде 4 720 адамга 55 асхана, Жымпиты уезшде 481 адамга есептелген 15 асхана жумыс жасады (Саяси.., Т.28, 2022: 6). Сондай-ак, 1922 жылдын сэуiр-мамыр айларында ересектерге арналган 180 000 дана азык белдь
QAZAQSTAN RESPfBLIKASY
ULTTYQ MYZEM
Орал губерниясындагы ашаршылык-пен кYресте халыкаралык «Нансен миссиясы» немесе «Нансен комитет» уйымы да кемек керсетт. Белгiлi норвег галымы, мемлекет жэне котам кайраткерi Фритьоф Нансен (1861-1930) Кенес Одатындаты нэубетке бей-жай карамай элем елдерiн, халыкаралык уйымдарды кемек беруге шакырды. Нэтижесiнде 1921 жылы 27 тамызда Мэскеу каласында Женева конференциясынын атынан дэрiгер Ф. Нансен мен РСФКР атынан Сырткы iстер бойынша Халык комиссары Г. Чичерин ашыккан туртындарта кемек беру бойынша келiсiмге кол койды (Казакстандаты ашаршылык. 1 т., 2021: 77-78). «Нансен комитет» кайырымдылык мекемей Орал губерниясына 1922 жылты наурыз айында 4 565 жэшж азык-тYлiк пен 14 пут 13 фунт дэрьдэрмек, мамырда 21 пут 38 фунт дэрьдэрмек, 1922 жылты караша -1923 жылты кантар аралытында 1 500 дана косымша тамак TYрiндегi азык-TYлiк, 1923 жылты акпан-тамыз аралытында 500 дана балаларта арналтан азык-тYлiк бердi (КР ОМА, Р-1215 к., 1-т., 21-1с, 58-п.). Осылайша Нансен комитетi елкедеп ашаршылыкпен кYресте белсендiлiк танытты.
Казакстаннын батыс айматындаты ашыккан адамдарта кол ушын созтан халыкаралык уйымдардын бiрi Кызыл Крест болды. РСФКР Халык комиссарлары кенесiнiн тератасы В.И. Ленин 1918 жылы 7 тамызда халыкаралык Кызыл Крестщ Ресейлiк котамы туралы декретке кол койтан едi. Кейiн бул мекеме елдеп саяси езгерiстерге байланысты Кенестiк Кызыл Крест уйымы деп аталды. Кенестiк билiк бул уйымды да ашаршылыкпен кYреске тартута тырысты. Мэселен, 1922 жылы осы Кызыл Крест котамы аркылы Орынбор, Акмола, Костанай жэне
Бекей губернияларындаты 13 703 адам тамактандырылып отырды (Бюллетень, 1922:5).
Орал губерниясында орын алтан ашаршылыкпен кYреске езге кенестк республикалар да жумылдырылды. 1921 жылы 31 тамызда БYкiлресейлiк Орталык Аткару комитетiнiн Ашыккандарта кемек беру бойынша Орталык комиссиясы (ЦК Помгол ВЦИК) арнайы ашаршылыкка душар болтан аймактарта жэрдемдесу максатында езара кемек беру жоспарын бекiттi. Бул жоспарта сэйкес Орал губерниясына кемектесетш аймак ретiнде Украина мен Кырым бекiтiлдi. Кейiн Большевиктер партиясы губерниялык комитетiнiн бiрнеше кызметкерлерi астык тасымалын жеделдету бойынша келiссездер жYргiзу максатында Украината iссапарFа жiберiлдi (БКО МА. 19-к., 1-т., 9-iс, 3 п.).
1921 жылFы 8 желтоксандаFы жаFдай бойынша Орал губерниясына Киевтегi «Пищазиков» одаFынан 301 пут 9 фунт бидай уны, 617 пут кара бидай уны, 13 фунт ун коспалары, 1 002 пут 10 фунт кептрыген нан, 4 пут 16 фунт карамель кэмпиттер^ Украиналык АшыккандарFа кемек беру бойынша комиссиясынан 3 954 пут бидай, 1927 пут кара бидай,
3 609 пут арпа, 3 994 пут сулы, 20 511 пут 26 фунт азык-тYлiк, 93 банка консерв^ 487 дана заттар, 31 088 723 сом акша келдi (КР ОМА, Р-320-к., 1-т., 2-iс, 60-п.). Сонымен катар Украина мен Кырымнын Эскери комиссиясы жiберген 2 дэрнерлж-тамактандыру отряды ез есептершен
4 000 адамды, Харьков дэрнерлж-тамактандыру отряды 2 000 адамды туракты TYрде тамактандыруды уйымдастырды (КР ОМА, Р-1215 к., 1-т., 214с, 56-п.).
Украинанын езiнде ашаршылыктын басталуына байланысты 1922 жылы 16 наурызда Рязанск губерниясы
Орал жэне Орынбор губернияларына кемек берушi аймак ретiнде бектлдь Аталмыш губерния тарапынан 1922 жылдын 10 тамызына дейiн 29 745 пут астык (Орал губерниясына 4 870 пут, Орынбор губерниясына 24 875 пут), 1 382 аршын мануфактура, 2 279 775 сом акшалай кемек уйымдастырылды (КР ОМА, Р-320-к., 1-т., 33-iс, 74-п.).
Кeрсетiлген кемектерге карамастан Орал губерниясынын тургындары киын жагдайда кала бердi. 1922 жылы 8 казанда Орынборда еткен Кенестердщ 3 Жалпыказак съезiнiн 5-шi мэжiлiсiнде Орал губерниясы Аткару комитетшщ терагасы Киселев: «Орал губерниясында ашыккандар саны 400 000 адамдай болды. Орталыктан жоспарлы тYрде кемек ала алмагандыктан бiз ете-мете киын жагдайда калып, бiр-бiрiмiздi жеп коюга дайын болдык», - деп ашык тYрде айтты. Одан эрi eнiр басшысы 39 000 адамнын аштыктан елгендтн, ашыккандардын 350 адамды тiрiлей, 437 адамды eлi кYЙiнде жеп койгандыгын, булардын барлыгын ресми кужаттармен растай алатындыгын ерекше атап eттi.
Карастырылып отырган кезенде Орал губерниясында барлыгы 438 000 бас мал калды. Кургакшылык пен зиянкестердiн салдарынан егш шаруашылыгы да терен дагдарысты басынан eткерiп жатты. Губерниялык билiк 1922 жылгы астыкка деген кажеттiлiк нормасын 5 172 678 пут деп белплегешмен iс жYзiнде 1 044 000 пут ешм гана алды. Осы жылдын казан айындагы мэлiмет бойынша Орал губерниясында ешкандай малы жэне егiстiк алкабы жок 60 000 адам ашаршылыкка тап болган (Бюллетень, 1922: 12-13).
1922 жылы 1 карашадан бастап Ашаршылык салдарын жою
бойынша губерниялык комитеттер (Губпоследкомгол) ез жумыстарын
МЭДЕНИ М¥РА
бастады. Олардын мiндеттерiне халыкты азык-тYлiкпен камтамасыз ету, терт тYлiк малга жем-шеп дайындау сиякты жумыстарды уйымдастыру кiрдi (БКО МА, 312-к., 1-т., 784с, 18 п.). Губернияга карасты уездерде ашаршылык салдарын жою бойынша уездж комитеттер (Упоследкомгол) курылса, болыс, ауылдарда езара кемек жeнiндегi комитеттер жасакталды. Бiр кызыгы, уездердегi ашаршылыкпен кYрес жумыстарын YЙлестiру Уездiк Yштiк деп аталатын курылымга тапсырылды. Мысалы, 1922 жылы караша айында Орал губерниясына карасты Калмыков уездж Yштiгiнiн курамына Бисенов, Тiнэлиев, Пальгов есiмдi жергiлiктi билiк eкiлдерi кiрген (БКО МА, 1704-к., 1-т., 1-iс. 1-п.).
1921-1922 жылдардагы ашаршылык Орал губерниясындагы халык санынын едэуiр азаюына экелш сокты. Егер губерниядагы тургындар саны 1917 жылы 655 097 адамды, 1920 жылы 513 840 адамды кураса, 1923 жылы ещрде 360 058 адам гана калды (К итогам переписи, 1923:78). Деректерден Орал губерниясындагы халыктын 1923 жылы 1917 жылмен салыстырганда 295 039 адамга, ягни 45%-га кыскаргандыгын кeремiз. Ал 1920-1923 жылдар аралыгында губерния тургындары 153 782 адамга кемiген. Бул Yлкен кeрсеткiш болып табылады.
Элкедеп ашаршылык ауыл шаруашылыгын дагдарыска ушыраткан болатын. Адамдардын аштыктан каза табуы, бас саугалап езге аймактарга кeшуi салдарынан егiн егiлмей калды. Дегенмен 1922 жылдын ортасына карай боскындардын бiр бeлiгi туган жерлерiне кайтып орала бастады. Орталык билiк оларды карсылап, елдi мекендерге орналастыруды жерплж^ кенестерге жYктедi. Ал, 1922 жылдын 1 тамызынан бастап боскындар салыктын барлык тYрiнен босатылды.
QAZAQSTAN RESPfBLIKASY
ULTTYQ MYZEIÍ
Ашаршылыкпен кYресу максатында карапайым шаруаларга да тYрлi женiлдiктер жасала бастады. Азын-аулак тукым коры бар тургындар азык-тYлiк салыгынын 50%-ын гана тeлейтiн болды. Сонымен катар 1921-1922 жылдары берiлген кредиттердi телеу мерзiмi узартылып, бiрынFай салыкты телеу бойынша женiлдiктер жасалды. Осылайша, 1922 жылы караша айында жерплжт билiк тарапынан Орал губерниялык жер бeлiмi (ГубЗО) мен Азык-тYлiк комитетше (Губпродком) егiн шаруашылыгы науканын жогары денгейде уйымдастыру максатында кар токтату, егiстiк тукымдарын дайындау жeнiнде тапсырма берiлдi (БКО МА, 623-к., 1-т., 12-iс, 2-п.).
Ашаршылык салдарын жою бойынша Орал губерниялык комитет ауыл шаруашылыгын кетеруден баска да кешендi шараларды колга алды. Олардын катарында каржылай кемек жинау, тургындарды жумыспен камту, кираган шаруашылыкты калпына келтiру мэселелерi бар едi. Эаресе аштыкка ушыраган адамдарды тамактандыру ю eзектi болып кала бердi.
Корыта айтк;анда, 1921-1922 жылдардагы ашаршылык Орал губерниясынын тургындары Yшiн орны толмас зардаптар экелдь Бул гуманитарлык апатка елдегi азаматтык согыс, табиги куаншылык, кенестiк билiктiн эмiршiл-экiмшiл саясаты себеп болтан едi. Колындагы бар мал-мYлкiнен айырылган тургындардын
тYрлi жэнджтерд^ еймджтерд^ TinTi жеуге жарамсыз заттарды корек кылуы, ец соракысы ез кандастарын жеуi салдарынан эпидемиялык аурулар пайда болды. Ал, бул аурулар ез кезегшде ашаршылыктыц одан эрi кYшеюiне экелiп сокты.
Орал губерниясындагы ашаршылыктыц eршуiне eлкедегi бандитизм де эсер етл. Кецеслк билжке карсы шы^^ан наразы топтар жолшыбай кезiккен ауылдарды шауып, тонап кетш отырды. К,олындагы бар азык-TYлiriнен, мал-мYлкiнен айырылган кара халык шерге ас, киерге киiм таппай зар жылады.
Орал губерниясындагы ашаршылыкпен тресте Ашыккандарга кемек беру бойынша комиссияныц, одан кейiн курылган Ашаршылык, салдарын жою бойынша губерниялык комитеттщ рeлi зор болды. Осы орайда, елкедеп нэубетке карсы туруда Америкалык кемек уйымы (АRА), Нансен комитет^ К,ызыл Крест сиякты халыкаралык кайырымдылык мекемелерi, сондай-ак Украина, Ресейдщ Рязанск облысыныц кол ушын созгандыгын атап еткен жен.
Ец ауыры 1921-1922 жылдардагы ашаршылык Орал губерниясындагы демографиялык ахуалга эсер етiп, тургындар саныныц едэуiр азаюына экелдi. Ал бул ез кезегшде елкедеп элеуметлк-экономикалык жагдайды киындатып, тiптi рухани тургыдан алганда адамдардыц дYниетанымы мен eмiрлiк устанымдарын кайта карауга мэжбYрледi.
МЭДЕНИ МУРА
Дереккездер
БК,О МА - Батыс Казакстан облыстык мемлекеттiк архивi. КР ОМА - Казакстан Республикасы Орталык мемлекеттiк архивь КР ПА - Казакстан Республикасы Президентшщ архивi.
Sources
AP RK - Archive of the President of the Republic of Kazakhstan. CSA RK - Central State Archive of the Republic of Kazakhstan. WKRSA - West Kazakhstan Regional State Archive.
Эдебиеттер
1. Асылбеков М.Х., Галиев А.Б., 1991. Социально-демографические процессы в Казахстане (1917-1980 гг.). Алма-Ата: Гылым. 192 с.
2. Берденова К.А., Иманбердиева С.И., 1994. Аграрная политика тоталитарного государства как фактор кризисного состояния сельского хозяйства Казахстана. Алматы: Гылым. 144 с.
3. Борьба с голодом. // Красный Урал. 1922. 15 марта (№49). С. 2.
4. Бюллетень 3-го Всекиргизского съезда советов. 1922. №5. 33 с.
5. Гиззатов С.М., 2019. Жацабулак, тарихы. Орал: «Полиграфсервис». 400 б.
6. Дахшлейгер Г.Ф., 1965. Социально-экономические преобразования в ауле и деревне Казахстана (1921-1929 гг.). Алма-Ата: Наука. 345 с.
7. Итоги борьбы с голодом в 1921-1922 гг. Сборник статей и отчетов. 1922. Москва, Кремль. Изд. ЦК Помгол. 499 с.
8. К итогам сельскохозяйственной переписи 1923 г. в КССР. 1925. Оренбург. 181 с.
9. Козыбаев М.К., Абылхожин Ж.Б., Алдажуманов К.С., 1992. Коллективизация в Казахстане: трагедия крестьянства. Алма-Ата: Институт истории и этнологии им. Ч.Ч. Валиханова. 35 с.
10. Койгелдиев М.К., 2009. Сталинизм и репрессии в Казахстане 1920-1940 гг. Алматы: Искандер. 448 с.
11. К,азакстандагы ашаршыльщ. Голод в Казахстане. 1921-1923. Сборник документов и материалов. 2021. Сост.: С.К. Шилдебай (отв.), З.М. Толенова, Г.М. Каратаева, Р.Е. Оразов, Б.Н. Орынбасар. Алматы: «Алматы-Болашак». Т. 1. 652 с.
12. Казакстандагы ашаршылык. Голод в Казахстане. 1921-1923. Сборник документов и материалов. 2021. Сост.: С.К. Шилдебай (отв.), З.М. Толенова, Г.М. Каратаева, Р.Е. Оразов, Б.Н. Орынбасар. Алматы: «Алматы-Болашак», Т. 2. 752 с.
13. Мардаровский Н.И., 1922. Голод в Киргизии и борьба недородами. Оренбург: Кирглавполитпросвет. 28 с.
14. Мусаев Б.А., 2006. Голод в 1921-1922 гг. в Казахстане и ликвидация его последствий. Актобе: Актюб. гос. педагог. ин-т. 173 с.
15. Нейштадт С.А., 1957. Социалистическое преобразование экономики Казахской ССР 1917-1937 годах (от докапиталистических отношений к социализму, минуя капитализм). Алма-Ата: Казгосиздат. 378 с.
16. Олкот М.Б. Процесс коллективизации в Казахстане. // Русское ревю. 1981. № 40. С 122-142.
17. Отчет Уральского губернского экономического совещания за период с 1 октября 1921 года по 1 октября 1922 года, 1923. Уральск. 308 с.
.Ä, w
QAZAQSTAN RESPfBLIKASY
ULTTYQ MYZEIÎ
18. Омарбеков Т., 1997. 20-30-шы жылдардагы Казакстан касiретi. Алматы: Санат. 284 б.
19. Пэйн М. Советские степи: модернизация и геноцид в Казахстане 1916-1941 гг. // [Электронды ресурс]. URL: http://history.emory.edu/home/people/faculty/payne-matthew.html (каралган куш: 20.06.2023)
20. Рабочим, казакам и киргизам // Красный Урал. 1921. 19 февраля. С. 2.
21. Саяси кугын-сургш курбандарын толык актау жешндеп Мемлекетлк комиссияньщ материалдары (ХХ гасырдыц 20-50 жылдары) / Материалы Государственной комиссии по полной реабилитации жертв политических репрессий (20-50 годы ХХ века). Т. 28. Орал, Бекей губернияларындагы ашаршылык (архив кужаттарыныц жинагы). Жалпы редакциясын баскарган Е.Т. Карин. Астана, 2022. 352 б.
22. Смагулова С., 2019. Ашаршылык каареть 1-кiтап. Алматы: Елтаным. 272 б.
23. Cameron S., 2018. The Hungry Steppe: Famine, Violence, and the Making of Soviet Kazakhstan. Ithaca and London: Cornell University Press. 277 p.
24. Conquest R., 1986. The Harvest of Sorrow: Soviet Collectivization and the Terror Famine. Edmonton: The University of Alberta Press in Association with the Canadian Institute of Ukrainian Studies. 412 p.
25. Kindler R., 2014. Stalins Nomaden. Herrschaft und Hunger in Kasachstan. Hamburg. 381 p.
26. Ohayon I., 2006. La sédentarisation des Kazakhs dans l'URSS de Staline. Collectivisation et changement social (1928-1945). Paris: Maisonneuve & Larose-Institut Français d'Études sur l'Asie Centrale. 426 p.
27. Pianciola N., 2009. Stalinismo di frontiera: colonizzazione agricola, sterminio dei nomadi e costruzione statale in Asia centrale, 1905-1936. Viella. 548 p.
References
1. Asylbekov M.H., Galiev A.B., 1991. Social'no-demograficheskie processy v Kazahstane (1917-1980 gg.) [Socio-demographic processes in Kazakhstan (1917-1980)]. Alma-Ata: Gylym. 192 p. [in Russian].
2. Berdenova K.A., Imanberdieva S.I., 1994. Agrarnaya politika totalitarnogo gosudarstva kak faktor krizisnogo sostoyaniya sel'skogo hozyajstva Kazahstana [Agrarian policy of the totalitarian state as a factor of the crisis state of agriculture in Kazakhstan]. Almaty: Gylym. 144 p. [in Russian].
3. Bor'ba s golodom [Fighting hunger] // Krasnuy Ural. 1922. 15 march (№49) [in Russian].
4. Bjulleten' 3-go Vsekirgizskogo siezda sovetov [Bulletin of the 3rd All-Kyrgyz Congress of Soviets]. 1922. №5. 33 p. [in Russian].
5. Gizzatov S.M., 2019. Zhanabulak tarihy [History of Zhanabulak]. Oral: «Poligrafservis». 400 p. [In Kazakh].
6. Dakhshleyger G.F., 1965. SotsiaFno-ekonomycheskiye preobrazovaniya v aule I derevne Kazakhstana (1921-1929 gg.) [Socio-economic transformations in the aul and the village of Kazakhstan (1921-1929)]. Alma-Аtа: Nauka. 345 p. [in Russian].
7. Itogi bor'by s golodom v 1921-1922 gg. Sbornik statej i otchetov [Results of the fight against hunger in 1921-1922 Collection of articles and reports]. 1922. Moskva, Kreml'. Izd. CK Pomgol. 499 p.
8. K itogam sel'skohozjajstvennoj perepisi 1923 g. v KSSR [To the results of the agricultural census of 1923 in KSSR]. 1925. Orenburg. 181 p. [in Russian].
9. Kozybayev M.K., Abylkhozhin Zh.B., Aldazhumanov K.S., 1992. Kollektivizatsiya v Kazakhstane: tragediya krest'yanstva [Collectivization in Kazakhstan: the tragedy of the peasantry]. Alma-Ata: Institute of History and Ethnology named after Ch.Ch. Valikhanov. 35 p. [in Russian].
10. Koygeldiyev M.K. 2009. Stalinizm I represii v Kazakhstane 1920-1940 gg. [Stalinism and repression in Kazakhstan 1920-1940]. Almaty: Iskander. 448 p. [in Russian].
M8flEHM M¥PA
11. Qazaqstandagy asharshylyq. Golod v Kazahstane. 1921-1923. Sbornik dokumentov i materialov [Famine in Kazakhstan. 1921-1923. Collection of documents and materials]. 2021. Sost.: S.K. SHildebaj (otv.), Z.M. Tolenova, G.M. Karataeva, R.E. Orazov, B.N. Orynbasar. Almaty: «Almaty-Bolashaq». Vol.1. 652 p. [In Kazakh].
12. Qazaqstandagy asharshylyq. Golod v Kazahstane. 1921-1923. Sbornik dokumentov i materialov [Famine in Kazakhstan. 1921-1923. Collection of documents and materials]. 2021. Sost.: S.K. SHildebaj (otv.), Z.M. Tolenova, G.M. Karataeva, R.E. Orazov, B.N. Orynbasar. Almaty: «Almaty-Bolashaq». Vol. 2. 752 p. [In Kazakh].
13. Mardorovskij N.I., 1922. Golod v Kirgizii i bor'ba s nedorodami [Famine in Kyrgyzya and the struggle with non-breeds]. Orenburg: KirGlavpolitprosvet. 28 p. [in Russian].
14. Musaev B.A., 2006. Golod v 1921-1922 gg. v Kazahstane i likvidaciya ego posledstvij [Famine in 1921-1922 in Kazakhstan and elimination of its consequences]. Aktobe: Aktyub. gos. pedagog. int. 173 p. [in Russian].
15. Nejshtadt S.A., 1957. Socialisticheskoe preobrazovanie ekonomiki Kazahskoj SSR 1917-1937 godah (ot dokapitalisticheskih otnoshenij k socializmu, minuya kapitalizm) [Socialist transformation of the economy of the Kazakh SSR in 1917-1937 (from pre-capitalist relations to socialism, bypassing capitalism)]. Alma-Ata: Kazgosizdat. 378 p. [in Russian].
16. Olkott M.B. Protsess kollektivizatsii v Kazakhstane [The process of collectivization in Kazakhstan] // Russkoye revyu. 1981. №40. P. 122-142. [in Russian].
17. Otchet Uralskogo gubernskogo ekonomicheskogo soveshaniya za period s 1 oktyabrya 1921 goda po 1 oktyabrya 1922 goda [Report of the Ural Provincial Economic Meeting for the period from October 1, 1921 to October 1, 1922]. 1923. Uralsk. 308 p. [in Russian].
18. Omarbekov T., 1997. 20-30 zhyldardagy Kazakhstan qasireti [The tragedy of Kazakhstan in 20-30 years]. Almaty: Sanat. 284 p. [In Kazakh].
19. Payne M. Sovetskie stepi: modernizaciya i genocid v Kazahstane 1916-1941 gg [Soviet Steppes: Modernization and Genocide in Kazakhstan 1916-1941]. // [e-source]. URL: http://history. emory.edu/home/people/faculty/payne-matthew.html (Accessed: 20.06.2023). [in Russian].
20. Rabochym, kazakam i kirgizam [Workers, Kazaks and Kyrgyz] // Krasnuy Ural. 1921. February 19. P. 2. [in Russian].
21. Sayasi qugyn-surgin kurbandaryn tolyq aqtau zhonindegi Memlekettik komissiyanyn materialdary (XX gasyrdyn 20-50 zhyldary) / Materialy Gosudarstvennoj komissii po polnoj reabilitacii zhertv politicheskih repressij (20-50 gody XX veka). T. 28. Oral, Bokej guberniyalaryndagy asharshylyq (arhiv kuzhattarynyn zhinagy) [Materials of the State Commission for the Complete Rehabilitation of Victims of Political Repression (20-50 years of the twentieth century). Vol. 28. Famine in the Ural and Bukeev provinces (collection of archival documents)]. Under the general editorship of E.T Karin. Astana, 2022. 352 p. [In Kazakh].
22. Smagulova S., 2019. Asharshylyq qasireti [The tragedy of hunger]. 1-kitap. Almaty: Eltanym. 272 p. [In Kazakh].
23. Cameron S., 2018. The Hungry Steppe: Famine, Violence, and the Making of Soviet Kazakhstan. Ithaca and London: Cornell University Press. 277 p.
24. Conquest R., 1986. The Harvest of Sorrow: Soviet Collectivization and the Terror Famine. Edmonton: The University of Alberta Press in Association with the Canadian Institute of Ukrainian Studies. 412 p.
25. Kindler R., 2014. Stalins Nomaden. Herrschaft und Hunger in Kasachstan. Hamburg. 381 p.
26. Ohayon I., 2006. La sédentarisation des Kazakhs dans l'URSS de Staline. Collectivisation et changement social (1928-1945). Paris: Maisonneuve & Larose-Institut Français d'Études sur l'Asie Centrale. 426 p.
27. Pianciola N., 2009. Stalinismo di frontiera: colonizzazione agricola, sterminio dei nomadi e costruzione statale in Asia centrale, 1905-1936. Viella. 548 p.
¿¡¡k w
QAZAQSTAN RE5PYBLIKASY
ULTTYQ MYZEM
Гиззатов С.М.1
Национальный музей Республики Казахстан, г. Астана, Республика Казахстан
e-mail: sayalbek@mail.ru
ГОЛОД В УРАЛЬСКОЙ ГУБЕРНИИ 1921-1922 ГГ.: ПРИЧИНЫ, СТАДИИ И
ПОСЛЕДСТВИЯ
Аннотация: В статье рассматривается проблема голода в Уральской губернии в 1921-1922 годах. Описаны политические, экономические, социальные проблемы края, определены причины голода. В исследовательской работе последствия голода подробно проиллюстрированы статистическими данными, отражающими демографические изменения в уездах губернии. Показан ход борьбы с голодом, его последствиями. Основное внимание уделено работе пунктов питания, открытых в целях борьбы с голодом. Всесторонне изучена деятельность губернских, уездных комиссий по ликвидации последствий голода. Приведены новые данные о помощи международных организаций, соседних республик в борьбе с голодом в Уральской губернии.
В ходе исследования были использованы отчеты исполнительных комитетов по Уральской губернии за 1921-1922 годы из архивных фондов, доклады губернских комитетов по ликвидации последствий голода (Губпоследкомгол), монографии отечественных и зарубежных ученых, статьи, сборники документов и материалов, опубликованные в периодических изданиях и другие историографические данные.
Проведенная исследовательская работа по данной тематике окажет методологическую помощь по изучению причин, последствий голода, а также результативности административных способов решения проблемы голода не только в Уральской губернии, но и в других регионах Казахстана того времени.
Ключевые слова: голод, Уральская губерния, Губернская комиссия по оказанию помощи голодающим (Губкомпомгол), Губернский комитет по ликвидации последствий голода (Губкомпоследгол), Американская администрация помощи (ARA), Комитет Нансена, демографические изменения.
IRSTI 03.20
Gizzatov S.M.i
1National Museum of the Republic of Kazakhstan, Astana, Republic of Kazakhstan
^-mail: sayalbek@mail.ru
FAMINE IN THE URAL PROVINCE OF 1921-1922: CAUSES, STAGES AND
CONSEQUENCES
Abstract: The article deals with the problem of famine in the Ural province in 1921-1922. The political, economic, social problems of the region are described, the causes of hunger are determined. In the research paper, the consequences of famine are illustrated in detail by statistical data reflecting demographic changes in provinces, counties and villages. The course of the fight against hunger and its consequences is shown. The main attention is paid to the work of food outlets opened in order to combat hunger. The activities of provincial and county commissions for the elimination of the consequences of famine have been comprehensively studied. New data on the assistance of international organizations and neighboring republics in the fight against hunger in the Ural province are presented.
МЭДЕНИ МУРА
In the course of the study, reports of the executive committees for the Ural province for 1921-1922 from archival funds, reports of the provincial committees for the elimination of the consequences of famine (Gubposledkomgol), monographs of domestic and foreign scientists, articles, collections of documents and materials published in periodicals and other historiographical data were used.
The research work carried out on this topic will provide methodological assistance in studying the causes, consequences of hunger, as well as the effectiveness of administrative ways to solve the problem of hunger not only in the Ural province, but also in other regions of Kazakhstan at that time.
Keywords: famine, Ural province, the Provincial Commission for Famine Relief (Gubkompomgol), the Provincial Committee for the Elimination of the Consequences of Famine (Gubkomposledgol), the American Relief Administration (ARA), the Nansen Committee, demographic changes.
Автор туралы мэлiмет:
Гиззатов Саялбек Махамбетулы, тарих гылымдарыныц кандидаты, гылыми хатшы, Казакстан Республикасы ¥лттык музей,
Тэуелаздш дацг. 54, Астана, Казакстан Республикасы ORCID: 0000-0002-9784-1812
Сведения об авторе:
Гиззатов Саялбек Махамбетович, кандидат исторических наук, ученый секретарь, Национальный музей Республики Казахстан,
Пр. Тауелсиздик 54. Астана, Республика Казахстан ORCID: 0000-0002-9784-1812
Information about the author:
Gizzatov Sayalbek Makhambetovich, Candidate of Historical Sciences, Scientific Secretary, National Museum of the Republic of Kazakhstan,
Tauelsizdyk Ave. 54, Astana, Republic of Kazakhstan ORCID: 0000-0002-9784-1812
