Научная статья на тему '1920–1930-СЫ ЙЫЛДАР БАШҠОРТ ӘҘӘБИӘТЕНДӘ ЗАМАН ГЕРОЙҘАРЫ ОБРАЗДАРЫНЫҢ ИЖТИМАҒИ-СОЦИАЛЬ ПЛАНДА ҺЫНЛАНЫШ ҮҘЕНСӘЛЕКТӘРЕ (ОСОБЕННОСТИ ОТРАЖЕНИЯ ОБРАЗОВ ГЕРОЕВ-СОВРЕМЕННИКОВ В ОБЩЕСТВЕННО-СОЦИАЛЬНОМ ПЛАНЕ В БАШКИРСКОЙ ЛИТЕРАТУРЕ 1920–1930-Х ГОДОВ)'

1920–1930-СЫ ЙЫЛДАР БАШҠОРТ ӘҘӘБИӘТЕНДӘ ЗАМАН ГЕРОЙҘАРЫ ОБРАЗДАРЫНЫҢ ИЖТИМАҒИ-СОЦИАЛЬ ПЛАНДА ҺЫНЛАНЫШ ҮҘЕНСӘЛЕКТӘРЕ (ОСОБЕННОСТИ ОТРАЖЕНИЯ ОБРАЗОВ ГЕРОЕВ-СОВРЕМЕННИКОВ В ОБЩЕСТВЕННО-СОЦИАЛЬНОМ ПЛАНЕ В БАШКИРСКОЙ ЛИТЕРАТУРЕ 1920–1930-Х ГОДОВ) Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
72
11
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
башкирская литература / принципы отражения действительности / творческие методы / образ современника / жанр / стиль / духовный мир героя / психология / Bashkir literature / principles of reflection of reality / creative methods / the image of a contemporary / genre / style / the spiritual world of the hero / psychology

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Гареева Гульфира Нигаматовна

В статье исследуются особенности художественного отражения действительности в начале ХХ в. и успехи и промахи в воссоздании образов современников. Если в 20-е гг. ХХ в. башкирская литература отличалась разнообразием литературных методов и стилей, творческими поисками, по сравнению с последующими этапами развития, произведения М. Гафури, Д. Юлтый, Ш. Фидаи, Ш. Бабич, Т. Янаби, И. Насыри, Г. Гумер и др., воссозданные в принципах просветительского и критического реализма, романтизма, широко использовавшие поэтику фольклора, в жанров-стилевом отношении свидетельствовали о многоцветной палитре художников, то в 30-е гг. башкирская литература, как и вся многонациональная советская литература, была втиснута в узкие рамки социалистического реализма, образ героя-современника, преобразователя общества, строителя нового общества освещался несколько однобоко.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по языкознанию и литературоведению , автор научной работы — Гареева Гульфира Нигаматовна

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

FEATURES OF THE REFLECTION OF THE IMAGES OF CONTEMPORARY HEROES IN THE SOCIAL PLAN IN BASHKIR LITERATURE OF THE 1920S-1930S

The article examines the features of the artistic reflection of reality at the beginning of the twentieth century and the reconstruction of the images of contemporaries. If in the 20s of the twentieth century Bashkir literature was distinguished by a variety of literary methods and styles, creative searches, compared with subsequent stages of development, the works of M. Gafuri, D.Yulty, Sh. Fidai, Sh. Babich, T. Yanаbi, I. Nasyri, G. Gumar, etc., recreated in the principles of educational and critical realism, romanticism, widely used the poetics of folklore, in genre-style terms testified to the multicolored palette of artists, then in In the thirties, Bashkir literature, like all multinational Soviet literature, was squeezed into the narrow framework of socialist realism, the image of a contemporary hero, a society transformer, a builder of a new society was covered somewhat one-sidedly, monotonously.

Текст научной работы на тему «1920–1930-СЫ ЙЫЛДАР БАШҠОРТ ӘҘӘБИӘТЕНДӘ ЗАМАН ГЕРОЙҘАРЫ ОБРАЗДАРЫНЫҢ ИЖТИМАҒИ-СОЦИАЛЬ ПЛАНДА ҺЫНЛАНЫШ ҮҘЕНСӘЛЕКТӘРЕ (ОСОБЕННОСТИ ОТРАЖЕНИЯ ОБРАЗОВ ГЕРОЕВ-СОВРЕМЕННИКОВ В ОБЩЕСТВЕННО-СОЦИАЛЬНОМ ПЛАНЕ В БАШКИРСКОЙ ЛИТЕРАТУРЕ 1920–1930-Х ГОДОВ)»

and satire. The development of the genre system of the Bashkir literary song and satirical poetry of the 19th - early 20th century], Ufa, 1999. 258 p. (in Russ.).

5. Kunafin, G.S. Prosvetitel i pisatel M. Umetbaev [Enlightener and writer M. Umetbaev]. Ufa, 1991. 256 p. (in Bashkir).

6. Nauchnaya biblioteka Instituta istorii, yazyka i literatury Ufimskogo federal'nogo issledovatel'skogo centra RAN [Scientific Library of the Institute of History, Language and Literature of the Ufa Federal Research Center of the Russian Academy of Sciences], rb-1493; 3741; fond 3, opis 30/1. (in Russ.).

7. Pesni i romansy russkih poetov [Songs and romances of Russian poets]. Moscow-Leningrad, 1963. 1119 p. (in Russ.).

8. Pesni russkih poetov [Songs of Russian poets]. Leningrad, 1950; 536 p. (in Russ.).

9. Pozdneev, A.V Rukopisnye pesenniki XVII-XVIII vv. (Iz istorii pesennoj sillabicheskoj poezii) [Handwritten songbooks of the 17th-18th centuries. (From the history of song syllabic poetry)]. In: Uchenye zapiski Moskovskogo gosudarstvennogo zaochnogo pedinstituta [Scientific notes of the Moscow State Correspondence Pedagogical Institute]. Vol. 1. Moscow, 1974. 196 p. (in Russ.).

10. Pokrovskij, I.P. Sbornik bashkirskix i tatarskix pesen [Collection of Bashkir and Tatar songs]. In: Zapiski Orenburgskogo otdela imperatorskogo Russkogo geogra-ficheskogo obshhestva [Notes of the Orenburg Department of the Imperial Russian Geographical Society]. Kazan, 1870. 300 p. (in Russ.).

11. Russkie pesni XIX veka [Russian songs of the 19th century], Moscow, 1944. 334 p. (in Russ.).

12. Slovar' literaturovedcheskih terminov [Dictionary of literary terms]. Moscow, 1974. 509 p. (in Russ.).

13. Umetbaev, M.I. Proizvedeniya. Trudy [Works. Proceedings], Ufa, 2016. 296 p. (in Bashkir).

14. Foht, U.R. Nekotorye voprosy teorii romantizma (Zamechaniya i gi-potezy) [Some questions of the theory of romanticism (Remarks and hypotheses)]. In: Problemy romantizma [Problems of Romanticism], Moscow, 1967. 358 p. (in Russ.).

15. Harisov, A.I. Literaturnoe nasledie bashkirskogo naroda. XVIII - XIX veka [Literary heritage of the Bashkir people. XVIII-XIX centuries], Ufa, 1973. 312 p. (in Bashkir).

16. Centralnyjgosudarstvennyj voenno-istoricheskij arhiv [Central State Military Historical Archive]. Fond 1754, opis 1, delo 67.

Б01 10.24412/2223-0564-2022-1-50-55 Г.Н. Гэрэева УДК 821.512.141.09

1920-1930-СЫ ЙЫЛДАР БАШХОРТ ЭЗЭБИЭТЕНДЭ ЗАМАН ГЕРОЙЗАРЫ ОБРАЗДАРЫНЬЩ ИЖТИМАГИ-СОЦИАЛБ ПЛАНДА ЬЫНЛАНЫШ УЗЕНСЭЛЕКТЭРЕ (ОСОБЕННОСТИ ОТРАЖЕНИЯ ОБРАЗОВ ГЕРОЕВ-СОВРЕМЕННИКОВ В ОБЩЕСТВЕННО-СОЦИАЛЬНОМ ПЛАНЕ В БАШКИРСКОЙ ЛИТЕРАТУРЕ 1920-1930-Х ГОДОВ)

Аннотация

В статье исследуются особенности художественного отражения действительности в начале XX в. и успехи и промахи в воссоздании образов современников. Если в 20-е гг. XX в. башкирская литература отличалась разнообразием литературных методов и стилей, творческими поисками, по сравнению с последующими этапами развития, произведения М. Гафури, Д. Юлтый, Ш. Фидаи, Ш. Бабич, Т. Янаби, И. Насыри, Г. Гумер и др., воссозданные в принципах просветительского и критического реализма, романтизма, широко использовавшие

Гареева Гульфира Нигаматовна, доктор филологических наук, профессор кафедры башкирской литературы, фольклора и культуры факультета башкирской филологии, востоковедения и журналистики Башкирского государственного университета (Уфа), e-mail: gareevagulfira@mail.ru

Gulfira N. Gareeva, Dr.Sci. (Philology), Professor of the Department of Bashkir Literature, Folklore and Culture, Faculty of Bashkir Philology, Oriental Studies and Journalism, Bashkir State University (Ufa), e-mail: gareevagulfira@mail.ru

© Гэрэева Г.Н., 2022

ПРОБЛЕМЫ ВОСТОКОВЕДЕНИЯ. 2022/1 (95)

поэтику фольклора, в жанрово-стилевом отношении свидетельствовали о многоцветной палитре художников, то в 30-е гг. башкирская литература, как и вся многонациональная советская литература, была втиснута в узкие рамки социалистического реализма, образ героя-современника, преобразователя общества, строителя нового общества освещался несколько однобоко.

Ключевые слова: башкирская литература, принципы отражения действительности, творческие методы, образ современника, жанр, стиль, духовный мир героя, психология

Gulfira N. Gareeva

FEATURES OF THE REFLECTION OF THE IMAGES OF CONTEMPORARY HEROES IN THE SOCIAL PLAN IN BASHKIR LITERATURE OF THE 1920S-1930S

Abstract

The article examines the features of the artistic reflection of reality at the beginning of the twentieth century and the reconstruction of the images of contemporaries. If in the 20s of the twentieth century Bashkir literature was distinguished by a variety of literary methods and styles, creative searches, compared with subsequent stages of development, the works of M. Gafuri, D.Yulty, Sh. Fidai, Sh. Babich, T. Yanabi, I. Nasyri, G. Gumar, etc., recreated in the principles of educational and critical realism, romanticism, widely used the poetics of folklore, in genre-style terms testified to the multicolored palette of artists, then in In the thirties, Bashkir literature, like all multinational Soviet literature, was squeezed into the narrow framework of socialist realism, the image of a contemporary hero, a society transformer, a builder of a new society was covered somewhat one-sidedly, monotonously.

Key words: Bashkir literature, principles of reflection of reality, creative methods, the image of a contemporary, genre, style, the spiritual world of the hero, psychology

XX быуаттьщ 20-се йылдар башторт эзэбиэте метод Ьэм стилдэр терлелеге, ижа-ди эзлэнеузэр йэЬэтенэн, унан Ьуцгы осорзар менэн сагыштырганда, купкэ байыратс булыуы менэн айырылып торзо. М. Еафури, Д. Юлтый, Ш. Фидаи, Ш. Бабич, Т. Иэнэби, И. Насыри, Г. Еумэр Ь.б. тэнкитле реализм, романтизм, мэгрифэтселек реализмы, яцы формалашып килгэи социалистах реализм методтарына таянып ижад ителгэн эдэрзэре жанр-стиль терлелеге менэн характер ланды. Ф. Селэймэнов, М. Буранголов, Г. Ниязбаев, X. Еэбитовтыц халытаыц ауыз-тел ижадына таянып язылган пьесалары революцияга тиклемге быуаттар Иузымынан килгэн эзэби традицияларзыц, ижад методтарыныц дауам ителеуен, 20-се йылдарза ла йэшэуен ра^лаусы куренеш итеи тсабул ителергэ тейеш.

30-сы йылдар эзэбиэте иЪэ атсрынлап социа-листик реализмдыц тар тсыдаларына ■кыуып ин-дерелде. Ижад ирке, ижад иринциитары, стилдэр терлелеге сиклэнде, уткэн мирадты инкар итеузэр кесэйзе, терле эзэби агымдар бетерелде, социалистик йэмгиэтте матстаусы, данлаусы э^эрзэргэ едтенлек бирелде. Заман геройы - революция Ьэм граждандар Ьугышы ^аЪарманы, беген яцы йэмгиэт тезеу есен арымай-талмай эшлэусе коммунист утэ бер ятаы - коммунистик

идеялар есен йэнен физа тсылырга эзер торган, хис-тойголарИыз, рухи ярлы, шэхси тормошо ютс кимэлендэ итеи кэузэлэндерелде.

Социалистик реализм методы хакимлытс иткэн осорза языусылар геройзарзы башлыса тик хезмэт ироцесында, социалистик керэш уртаЬында яныусылар итеи кенэ кэузэлэндер-Зелэр. Был осорза кеше шэхесен фэтсэт социаль иланда гына тсарау, кешенец социаль функиция-ларын гына идэпкэ алыу башланды: "Соцреали-стическая парадигма сводит личность к социальной функции, а горизонты эстетического идеала ограничивает миром сугубо социальных ценностей, возводя обезличивание человека в массе в степень героической самоотверженности" [7, 14-се б.].

Совет ысынбарлыгын сагылдырыу ихтыяжы тыузырган был методты утэ тар ацлау, ацлатыу артаЬында геройзарзы утэ социаллаштырыу, партия идеяларына сикЬез бирелгэн итеп курЬэтеу, эске кисерештэргэ бетенлэй игтибар итмэу кеуек куренештэр моронлай башлай.

Революция осоро Ьэм 20-30-сы йй. эзэбиэтенэ бер шэхесте генэ герой итеп тсарау хас булманы [3, 23-се б.]. Эзэбиэттэ заман геройы булып хальгк массаЬы торзо, шэхес узе, уныц эске доньяЬы, интим тормошо кумэк кеше массаЪы араЬында югалып ^алды. "Прочь пси-

хологию героев, первопланные, значительные, многоговорящие и многоиграющие фигуры. Пусть течет масса, а в ней - отдельными социальными ориентирами - некие типы солдат, крестьянин, рабочий, офицер... Пусть личное тонет в потоке значительных событий. Мелькают люди - тысячи - и кому какое дело до "глубин". Нам важны они только как единицы из массы, устремленные к той или иной социально-классовой цели!" [6, 248-се б.]. Вуль-гар социологизмга ауыштан языусыларзыц кубеЬе был осорза ошо принцип менэн ижад итте. Бетэ кешелэр тигез, бер береЬенэн бер нэмэ менэн дэ айырылмаган рэуештэ дейем Ьы^аттар аша Иурэтлэнде. Мэеэлэн, И. Насыри "Кузэй" романында узэк геройзарзыц береЬе булган Еимай Басировта ошондай тсылытс-Ьырлама бирэ: "Ул, миллиондар Иыматс, ябай бер революция Ьалдаты. Бары агитатор. Яцы тезелеп яттан Кузэй кантонындагы хэрби комиссарлытста ебэрелгэн эшсе. Э бит уныц кеуектэр менэн ил тулы. Улар, тайза тарама шунда, едтэлгэ ба^ып Иейлэйзэр. Базар лавкала-ры башына бадып, бетэ тирэ-ятсты яцгыраталар. Уларзыц бармаган ауылы, Ьейлэмэгэн Иузе ютс. Уларзы пулялар за, тифтар за, тар буран-дары ла ■кур'кыта алмай. Беззец йэш егет тэ шуларзыц береЬе". Бында автор Еимайга шэхси ■кылы'кЪырлама бирЬэ лэ, уныц узенэ генэ хас булган индивидуаль характер Ьызаттарын Ьурэтлэузе кэрэк тапмай. Эдэрзэ айырым кеше шэхесе массанан айырылгыИыз итеп кэузэлэндерелэ [5, 123-се б.].

Социалистик реализм методын тар ацлау ху-дожестволы ысынбарлытаы сагылдырыуза бер ятаьгкта, нормативлылы'кка алып килде: "Программа соцреализма возвращала художественное сознание к нормативизму. Нормативность, заданность художественной структуры этого метода деформируют сам "механизм" саморазвития художественного мира, сковывают творческую индивидуальность писателя, приводя к унылому однообразию, к окостенению" [7, 14-се б.].

Бик куп языусылар был осорза художе-стволылытста, геройзыц рухи донъяЬын психологик тэрэнлектэ асыуга эллэ ни игтибар бир-мэй башланылар. Байтам э^эрзэр бер ятслы итеп, бер схема буйынса язылды, натурализм Ьэм формализм элементтарына торолдо [4, 25-се б.].

'Коро риторикага торолган тезмэлэр шэхестец уй-кисерештэрен сагылдырган шигриэтте кумеп китте. Айырыуса интим ли-

рика нигезендэ йэшэу мэгэнэЬе, кеше гумере хатсында уйланыузар ятган фэлсэфэуи лирика ■кыдырытаанды. Лирик шигырзар ижад иткэн шагирзарзы "илатс шагирзар" тип атанылар. "Лирика - ул шэхси категория, Ьэм шуныц есен дэ уныц социаль эЬэмиэте ютс", тип тарау башлан-ды, Ьэм был кире тенденция башторт лирикаЪы удешенэ тоттарлы'к яЬаны.

Интим хистэр, "булмэ лирикаЪы" тип нарьгкланган йунэлеш ятаы тайЪы бер шагирзарзыц поэзияЬына таршы Д. Юлтый узенец "Бегенге поэма" шигырында яцы герой проблемаЬын ■куйзы:

Бвгвн поэманъщ геройы Киц сахрала Ygкэн кы§ mYгeл, Бвгвн йырламайбы$ аилы твндвц Ивнд⧧арга сумган мвц куген. Бвгвн пвэманыц гервйы -Шундай заттар,

Шундай кешелэр:

металл,

мазут,

ку.мер,

азвт,

гигант заввд, удар эшселэр...

Ысынлап та, был йылдар поэзияЬыныц узэгендэ шэхестец хис-тойголары тугел, э удар хезмэт процесы, эшселэр коллективы, кумэк масса образы, заводтар, фабрикалар шауы торзо [9, 49-сы б.].

Быуаттар буйына ярым-феодал тормош шарт-тарында йэшэгэн Башкортостан 30-сы йылдарза индустриаль республикага эйлэнде. Милли эшсе синыфы формалашты Ьэм удеште. Эшселэр синыфыныц тыуыуын Ьэм удеуен художество-лы образдарза курЬэтеу бурысы башторт совет эзэбиэте алдына бетэ тулылыгы менэн килеп бадты. Социалистик индустрияныц киц то лас алыуы языусыларзыц сэнэгэт темаЪына тафта боролош яЬауына килтерзе Ьэм эзиптэр эдэр-Зэрендэ производство процестарын йырларга то-тондолар. "Производство мотивтары" айырыуса С. Кулибайзыц "Эш тацында", "Суйындар Ьулышы", "Цехтарза", М. Тажизыц "Беззец ил", Э. Ихсандыц "Элеватор" тигэн шигри китапта-рында зур урын алды. Шигырзарзыц исемдэре-нэн ук куренеуенсэ, был йылдарза сэнэгэт йылдам удешэ. Шул ук ва^ытта был шигыр ата-малары элеге темага бик едтэн, тыштсы я^тан

гына ятсын килеузе курЬэтеп тора. Шагирзар производство темаЪына арналган шигырзарын шау риторикага, "тимер-томорзар" романтикаЪына эйлэндерзелэр. Был осорза дэррэу йырланган шау-шыулы тимерзэр Ьэм суйындар Ьулышы эзэбиэттец теп Ьурэтлэу предметы булган кеше-не ^аплап, кулэгэлэп торзо. Бетэ игтибар илдэ барган узгэрештэрзец дейем Ьынын, коллектив образды, производство мотивтарыи ятстыртыуга ■кайтып ■калды [2, 275-284-се бб.].

30-сы йылдар поэзияЬыиа социаль башлан-гыска гына акцент яЬау, шау терминдарзан, цифрзарзан, факттарзан тезелгэн, "тимер, кумер, металл" хатсында йырлаган шигырзарзы шэхестец уй-тойголарын ятстыртыуга торолган шигриэттец матур елгелэренэн едтен тсуйыу хас булды. Социалистик тезелеш осоронда язылган шигырзарза лирик герой тик социаль объект буларатс тсына кэузэлэндерелде, ул ниндэй зэ булЬа хис-тойголарзан мэхрум тсалдырылды.

Станоктар,

Магнит Иымак тартып алдылар.

Барлык мохэббэтем мартендар§ыц

ЛаваЬына твшвп яндылар.

Иыр§арымдыц кереш Ьу$$эре

Станоктар квйвнэн алынды, -

Рэшит Нигмэтизец был шигыры производство темаЪын ятстыртИа ла, бында уныц эшселэр тормошон самалы белеуе Ьэм "мартен поэзияЬы" шаукымына бирелеуе куренеп тора. Шагир эшселэрзец эске донъяЬына, психологияЬына утеп инмэй, быны ул узенэ матссат итеп тэ ■куймай.

Был йылдарза тимер-томорзар романтикаЪы менэн айырыуса Сэлэх Кулибай мауытсты. Иэш шагир "индустрия" шигырзарыныц теп объекты итеп завод корпустарын, шахталарзы, терле машиналарзы - гемумэн, техниканы Ьайланы. С. Кулибай узенец э^эрзэрендэ йэнЪез нэмэлэрзе йэнлэндерэ, тимер-томорзарзы эзэм ■киэфэтенэ индереп хэрэкэткэ килтерэ:

Бына кинзт шунда Мартен мейес

Кы^ыл яулык болгай башланы. митингыла торган Иэр тимер§эр

Башланылар квслв шатланыу.

Бындай осратстарза йэнлэндереу метафорик картинага эуерелеп китэ. "Эзэбиэт-мартен", "Совет-кумер, совет-тимер, совет-нефть",

"куззэр ампер, Ьуззэр-рупор", 'Ъулышы кесле генератор" бына шул типтагы метафоралар -С. Кулибай шигырзарыныц поэтикаЪындагы троптарзыц иц характерлыларынан.

Социалистик индустрияныц бейек тезелеш-тэре менэн бэйле яцы темаларзы яцы поэтик формаларза сагылдырыу кэрэклеген едгэнерэк ацлаган шагирзар производство проце стары ритмын Ьэм динамикаЬын механик рэуештэ поэзияга кусерергэ ынтылдылар. Нэ'к ошо йылдарза киц билдэлелек алган Г. Сэлэмдец "Республика иртэЬе" шигыры ла хис-тойгога, республиканыц матур тэбигэтен, ысытаы иртэЬен тасуирлауга гына торолмаган. Шагир эдэрендэ тэбигэт уяныуы тураЪында языузан бигерэк, завод-фабрикаларзыц эш башлауы, ■капала эштец герлэуе, ауылдарзы электрлашты-рыу тураЪында тасуир итэ:

... Фонтан аткан нефть еышкалары, Корос заеодтары... Борон-борондан

Тик курай Иы§гырган сахра буйлап Кутэрелгэн яцы калалар... ...А$мы колхоз, тэ§рэлэргэ

электролампа куйыла,

Каща гYмepeц данлы йыр шикелле,

Бзхетец йзшлек кeYeк тойола...

Шулай итеп, 30-сы йылдарзагы поэтик эдэрзэрзэ лирик герой куберэк социаль планда гына, хезмэт едтендэ генэ Ьурэтлэнде. Шигыр-зарза заман темаЪы бер я^лы ятстыртылды. Илдец кендэлек тормошонда булып торган ватсигаларзы Ьурэтлэгэн шигырзарза республиканыц гел генэ уцыштарга ирешеусе, ал да гел ялтырауытаы образы куз алдына бадтырылды. Был шигыр-зарза теп Ьурэтлэу объекты булып кеше тугел, э производство процестары торзо.

Эзэбиэттец вульгар социологизм йунэле-шенэ йез тотоуында тэнкиттец дэ йогонтоЬо Зур булды. X. Наум, Ш. ШэЬэр, А. Эмин кеуек шул замандыц танылган тэнкитселэре уЗЗэренец хезмэттэрендэ техника шауын, завод-фабрика гудогын, торбаларзан сьгккан тетенде, мартен мейестэренэн атстсан суйын лаваЪын, динамолар менэн тын алыузы, паро-воздар менэн атлаузы, йерэктэрзец мец вольтлы булыуын йырлаган "удар техника Ьалынган, ук етезлеге менэн барып, эйтэсэк нэмэнец узэгенэ ■казалган фразаларзан торган... матур образлы" шигыр, поэмаларзы, сэсмэ Ьэм сэхнэ э^эрзэрен

куккэ кутэреп мактанылар, башта эзиптэрзе бындай югары елге эеэрзэрзэн ейрэнергэ сатсырзылар [10].

Утызынсы йылдар башторт эзэбиэтендэ кен темаЪын ятстыртыуза С. 'Кудаштыц '"Куштайын" шигри романы узенсэлекле бер художество куренеше булды. Был роман - коллективлаш-тырыу темаЬын ятстырткан зур кулэмле поэтик эдэрзэрзец тэугелэренец береЬе. Замандыц тайнар эззэре буйынса язылган романында Сэйфи ТСудаш дэуерзец татмарлы керэш ватсига-ларын Ьэм унда татнашыусы социаль типтарзы киц планда сагылдырыузы матссат итеп ■куйзы. Колхоздар ойоштороу, хужалытс ягынан ныгытыу есен керэш процесында коммунистарзыц, комсомолецтарзыц Ьэм ярлы крэдтиэндэрзец тоткан роле, урта хэллелэрзец колхозга ылыга барыуы, синфи дошман талдытстарыньщ адтыртын этлектэре Ьэм уларга таршы керэш -романдьщ идея-тематик йекмэткеЬен билдэлэй, синфи кестэрзец сая керэше эдэрзец конфликтын тэшкил итэ. Роман узенец сюжеты ягынан эллэ ни татмарлы булмаЬа ла, ул укыусыны колхоздарзы ныгытыу есен керэштец тэуге йылдарындагы кесергэнешле хэл-ватсигалар эсенэ алып инэ.

Романда ятстыртылган 'Куштайын ауы-лында колхозлашыузыц шаулы йылдары инде артта калган, кулактар синыф булыу ягынан бетерелгэн, купселек крэ^тиэндэр колхозга берлэшкэндэр. Хэзер инде иркен Ьэм мул йэшэу есен бетэ шарттар асылган, лэкин, нишлэптер, '"Куштайын" колхозы Ьаман мантый алмай. Унда эле тэртипЬезлектэр зэ, етешЬезлектэр зэ ту-лып ята. Дисциплина бик тубэн: куп кеше уттай ■кызыу эш мэлендэ лэ эшкэ сьгкмай, сытстандары ла илке-Ьал^ы гына йерейзэр, сенки тир тугеп эшлэгэн Саттар бабай кеуек намыдлы эшсэн кешелэр купме ашлытс алЬалар, Шэрэфи кеуек тел бидтэЬе ялтау колхозсылар за шунса алалар: иген хезмэткэ тарап тугел, йэн башына таран буленэ. Социалистик хезмэт принциптарын бозоп йереуселэрзе эштэренэн алгас та, хужалытс рэтлэнеп китэ алмай, сенки терле урындарга урлэп алган кулак тсалдыктары Ьэм уларзыц ■куштандары эстэн тартагыузы дауам итэлэр тип курЬэтелэ. Ошо эске тартылытстарзы Иындырыу Ьэм ■короткослокто бетереу керэшендэ Афзал Бикташев, Гузэл, Саттар бабай кеуек намыдлы колхозсылар сыныгалар.

Э^эрзэ Афзал "Куштайын" колхозын алга ебэреу есен кене-тене тырышып эшлэгэн, социалистик йэмгиэт тезеу уйы менэн янган тынгыИыз

партия эшмэкэре, уз заманыныц алдынгы тараш-лы кешеЬе итеп кэузэлэндерелэ [8, 174-се б.]. Афзал романда бетэ ятстан да килгэн ыцгай образ буларатс курЬэтелЪэ лэ, уныц шэхси тор-мошо укыусыга тарацгы тала. Языусы геройын Ьэр ватсыт хезмэт процесында гына курЬэтеп, уныц эске донъяЬына, кисерештэренэ утеп инмэй. Был хэл Афзал образын ярлыландыра, рухи портретын тоноклата.

Гузэл образы алдынгы совет йэштэренец, комсомолецтарзыц иц куркэм сифаттарын узендэ туплаган ыцгай геройзарзыц береЬе. Гузэл Афзалды езелеп ярата, Афзал да уга битараф тугел кеуек. Афзал С. Мифтаховтыц "Иатсмар" драмаЪындагы Юлай Иыматс ук, Гузэлде окшатИа ла, уга эллэ ни игтибар бирмэй, колхоз эштэре менэн янып йереуен белэ. Эдэрзэ был ике йэш йерэктец бер-береЬенэ булган менэсэбэттэре ятстыртылмай тиерлек. Афзал эле гаилэ тороу тураЪында уйлап та бирмэй, ул бетенлэй башта хыялдар менэн йэшэй:

Э Афзалдыц кэлэш алыу уйы, Башына ла килмэй тиерлек. Уныц хыялдары башкасарак, Шаршау эсенэ mYгeл Ъыйырлык. Уныц башын Ьырыган ячейкалар, Орлок, cэceY, колхоз, яцгъщар. Уныц гишкын эле семья mYгeл, Тарта Y§eнэрабфак, комеуздар...

Автор Афзал образын саманан тыш нытс эшкэ бирелгэн итеп Ьурэтлэй. Колхоз эше, партия эшмэкэрлеге уныц бетэ булмышын билэп алган. Уныц шэхси тормошон уйлау тугел, хатта узен тарарга ла ватсыты ютс:

Афзал йвнтэд битен Иыйпаны ла Кырынырга булып йыйынды... ... Ун биш кон буйынса кырынмайынса Нисек итеп былай йврвгэнмен? -тип Y§-Y§eиэ аптырап куя Афзал. Касмад эле кырыныу -Был шатлыкты Ьакал гына йэшереп калалмад -ун биш кен буйына ■кырынмай, узен тарарга ватсыт тапмаган Афзал, эле лэ узенец тыштсы ■киэфэтенэ битараф тала. Эш, элбиттэ, уныц ■кырыныу-'кырынмауында гына тугел. Саманан тыш эшкэ бирелеп, ул узенец ■киэфэтенэ генэ тугел, шэхси тормошона - хис-тойголарына ла битараф тарай тигэн фекерен языусы утемле яцгыратыу матссатынан узенец геройын ана шун-дай бер ятаы итеп Ьурэтлэй.

Утызынсы йылдар башкорт прозаИыныц тор-мош, заман менэн бэйлэнеше косэйзе. Прозала ла ике тема - илде индустриаллаштырыу Ьэм ауыл хужалыгын коллективлаштырыу яктыртылды [1, 78-се б.]. Эеэрзэр узэгендэ куберэк кеше узе тугел, э уныц йэмгиэт есен башкарган ижтимаги эшмэкэрлеге торзо. Сэсмэ э^эрзэрзэ илдэ барган бейек социалистик узгэрештэр бетэ тулылыгы менэн яктыртылИа ла, кеше шэхесе игтибарзан снттэ калдь1, геройзар башлыса соцналь индивидуум буларак кына хэрэкэт итте. Уларзыц шэхси тормошо, рухи донъяЬы яктыртылмай, тонок каллы. Был йылдар башкорт прозаЬында рус языусыИы Н. Островскийзыц '"Корос нисек сыныкты" романына ауаздаш э^эрзэр куплэп тыузырылды. Был эдэрзэрзэге ыцгай геройзар -партияга тогро хезмэт иткэн алдынгы карашлы большевиктар. Улар, Павел Корчагин кеуек, революция эше, керэш хакына уззэренец шэхси тормоштарын, интим хистэрен инкар итэлэр.

Совет власын курэ алмаусы дошман об-раздарына капма-каршы социалистик йэмгиэт тезеу идеялары менэн янып йэшэгэн патриот-тар, тормоштоц бар рэхэтлектэрен партия эшенэ алмаштырган, уга йэне-тэне менэн бирелгэн ыцгай геройзар образы кэузэлэндерелде. Был эдэрзэрзец сюжеты бер терло тиерлек, унда ялкынлы большевиктарзыц синфи дошмандарга каршы керэше курЬэтелэ Ьэм, Ьис шикЬез, финал партия яклыларзыц был керэштэ ецеуе менэн та-мамлана.

Э?ЭБИЭТ

1. Баимое Р.Н. Судьба жанра. Уфа: Башкнигоиз-дат, 1984. 320 с.

2. Башкорт эзэбиэте тарихы. 7 томда. Т. 3. 9фе: Башкортостан китап нэшриэте, 1990. 543 б. (История башкирской литературы. В 7 т. Т. 3. Уфа: Башкирское книжное издательство, 1990. 543 е.).

3. Вахитов А.Х. Жанр и стиль в башкирской прозе. Уфа: Башкнигоиздат, 1984. 348 с.

4. Вахитов Э.Х. Башкорт прозаЬыньщ жанр-стиль канундары. 9фе: Китап, 2007. 464 б. (Вахитов А.Х. Каноны жанра и стиля башкирской прозы. Уфа: Китап, 2007. 464 е.).

5. Зарипов Н.Т. Тэуге гвардеецтарзьщ береЬе. 9фе: Башкортостан китап нэшриэте, 1968. 160 б. (Зарипов Н.Т. Один из первых гвардейцев. Уфа: Башкирское книжное издательство, 1968. 160 е.).

6. История русской советской литературы. Т. 2. М.: Наука,1967. С. 248.

7. Современная русская литература / Под ред. Лейдермана. Кн. 1. М.: УРСС, 2011. С. 14.

8. Хвсэйеное F.E. Сэйфи Худаш ижады. Эфе: Башкортостан китап нэшриэте, 1959. 228 б. (Хусаи-нов Г.Б. Творчество Сайфи Кудаша. Уфа: Башкирское книжное издательство, 1959. 228 е.).

9. Хвсэйеное Г.Б. Дауыт Юлтый. Тормошо Ьэм ижады. Эфе: Башкортостан китап нэшриэте, 1963. 222 б. (Хусаинов Г.Б. Даут Юлтый. Жизнь и творчество. Уфа: Башкирское книжное издательство, 1963. 222 е.).

10. Шэкэр Ш. Башкортостан языусылары тура-Ьында. Беренсе кидэк. 9фе, 1933. 96-сы б. (Шагар Ш. О башкирских писателях. Ч. 1. Уфа, 1933. С. 96).

REFERENCES

1. Baimov, R.N. Sudbajanra [The Fate of the genre]. Ufa: Bashkir book publishing house, 1984. 320 p. (in Russ.).

2. Istoriya bashkirskoj literatury [History of Bashkir literature]. In 7 vol. Vol. 3. Ufa: Bashkir book publishing house, 1993. 543 p. (in Bashkir).

3. Vakhitov, A.H. Janr i stil v bashkirskoj prozi [Genre and style in Bashkir prose]. Ufa: Bashkir book publishing house, 1982. 348 p. (in Russ.).

4. Vahitov, A.H. Kanony zhanra i stilya bashkirskoj prozy [Genre and style in Bashkir prose]. Ufa: Kitap, 2007. 463 p. (in Bashkir).

5. Zaripov, N.T. Odin iz pervyh gvardejeev [One of the first guards]. Ufa: Bashkir book publishing house, 1968. 160 p. (in Bashkir).

6. Istoriya russkoi sovetskoi literature [History of Russian Soviet literature]. Vol. 2. Moscow: Nauka, 1967. P. 248. (in Russ.).

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

7. Sovremennaya russkaya literatura [Modern Russian literature]. Ed. Leiderman. Book 1. Moscow, 2011. 14 p. (in Russ.).

8. Husainov, G.B. Tvorchestvo Sajfi Kudasha [Creativity Saifi Kudash], Ufa: Bashkir book publishing house, 1968. 228 p. (in Bashkir).

9. Husainov, G.B. Daut Yultyj. Zhizn'i tvorchestvo [Daut Yulty. Life and art]. Ufa: Bashkir book publishing house, 1963. 222 p. (in Bashkir).

10. Shagar, Sh. O bashkirskih pisatelyah [About Bashkir writers]. Part 1. Ufa, 1933. P 96. (in Bashkir).

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.