Научная статья на тему 'БАШҠОРТ РЕСПУБЛИКАҺЫ ТӨҘӨЛӨҮЕНЕҢ ҠАТМАРЛЫ ОСОРОНДА ТЫУҒАН ӘҪӘР (Ш. ӘМИНЕВ-ТАМЪЯНИҘЫҢ ШИҒРИ МИРАҪЫНАН) (ПРОИЗВЕДЕНИЕ, РОЖДЕННОЕ В СЛОЖНЫЙ ПЕРИОД СТАНОВЛЕНИЯ БАШКИРСКОЙ РЕСПУБЛИКИ (ИЗ ПОЭТИЧЕСКОГО НАСЛЕДИЯ Ш. АМИНЕВА-ТАМЪЯНИ)'

БАШҠОРТ РЕСПУБЛИКАҺЫ ТӨҘӨЛӨҮЕНЕҢ ҠАТМАРЛЫ ОСОРОНДА ТЫУҒАН ӘҪӘР (Ш. ӘМИНЕВ-ТАМЪЯНИҘЫҢ ШИҒРИ МИРАҪЫНАН) (ПРОИЗВЕДЕНИЕ, РОЖДЕННОЕ В СЛОЖНЫЙ ПЕРИОД СТАНОВЛЕНИЯ БАШКИРСКОЙ РЕСПУБЛИКИ (ИЗ ПОЭТИЧЕСКОГО НАСЛЕДИЯ Ш. АМИНЕВА-ТАМЪЯНИ) Текст научной статьи по специальности «История и археология»

CC BY
41
20
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
государственность башкирского народа / сужение прав автономии / смятение в башкирском обществе / публицистичность стихотворения Ш. Аминева / state sovereignty of the Bashkir people / limiting the rights of the autonomy / confusion in the Bashkir society / publicism of the Shafik Aminev’s poem

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — Хусаинов Салават Мирсадырович

В самый начальный период становления молодой Башкирской республике пришлось пройти через ряд испытаний. Одним из самых серьезных для нее был кризис 1920 г. Основной причиной этого явилось то, что Центральное руководство страны всячески стремилось исказить содержание Соглашения от 20 марта 1919 г. о Советской Автономной Башкирии в сторону сужения ее полномочий и прав. В этот период руководство автономии в лице Башревкома, видя безвыходность в сложившейся ситуации, обратилось в Центральное правительство с ультимативным требованием – или Центр примет меры по исключению всяческого давления на молодую республику или пусть заново передаст территорию Башкортостана соседним губерниям с возвращением всей власти представителям лишь русского народа. Такая дилемма встревожила башкирский народ. Это привело к ухудшению общественно-политической ситуации в регионе, к вспыхиванию стихийных вооруженных мятежей и столкновений. Дело осложнялось тем, что это стало приобретать межнациональную окраску. Стихотворение Ш. Аминева-Тамъяни “Движение, возникшее в Башкортостане и на Урале в 1920 году”, рожденное в этот сложный период, когда в башкирском обществе стало распространяться смятение, угасать вера в будущее Республики Башкортостан, было призвано духовно и эмоционально поддержать народ. Это произведение до сих пор оставалось вне поля зрения литературоведов. Возможно потому, что оно, в отличие от других его стихов, сильно эмоционально заряжено, публицистически пафосно затрагивало такую тонкую сферу, как межнациональные отношения. Однако его появление было закономерно и обусловлено объективными историческими условиями того времени. Поэтому, несомненно, оно заслуживает особого внимания и всестороннего изучения.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по истории и археологии , автор научной работы — Хусаинов Салават Мирсадырович

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

WORK BORN IN THE DIFFICULT PERIOD OF THE BASHKIR REPUBLIC FORMATION (FROM THE POETICAL HERITAGE OF SHAFIK AMINEV-TAMYANI)

At the very beginning of its formation the young Bashkir republic had to go through a lot of trials. The crisis of 1920 was one of the most serious in its life. The main reason for this was that the central leadership of the country tried in every possible way to distort the content of the Agreement of March 20, 1919, about the Soviet Autonomous Bashkiria by limiting the scope of its powers and rights. During this period, the authorities of the autonomy represented by the Bashkir Revolutionary Committee, seeing the hopelessness of the situation, appealed to the Central Government with an ultimatum: either the Centre will take measures to exclude all sorts of pressure on the young Republic or let it transfer the territory of Bashkortostan to neighbouring provinces with the return of all power to the Russian people. This dilemma alarmed the Bashkir people. This resulted in a deterioration of the socio-political situation in the region and outbreaks of spontaneous armed riots and clashes. The matter was complicated by the fact that it began to acquire an international connotation. A poem by Shafik Aminev-Tamyani «The Movement that Emerged in Bashkortostan and the Urals in 1920» written in this difficult period when the Bashkir society began to feel confused and lose faith in the future of the Republic of Bashkortostan was intended to support the people spiritually and emotionally. Until now, this poem has eluded literary critics. Perhaps, this is because, unlike his other poems, it is emotionally charged and touches upon such a delicate sphere as interethnic relations with publicistic pathos. However, its emergence was logically justified and based on objective historical conditions of the time. Therefore, it undoubtedly deserves special attention and a comprehensive study.

Текст научной работы на тему «БАШҠОРТ РЕСПУБЛИКАҺЫ ТӨҘӨЛӨҮЕНЕҢ ҠАТМАРЛЫ ОСОРОНДА ТЫУҒАН ӘҪӘР (Ш. ӘМИНЕВ-ТАМЪЯНИҘЫҢ ШИҒРИ МИРАҪЫНАН) (ПРОИЗВЕДЕНИЕ, РОЖДЕННОЕ В СЛОЖНЫЙ ПЕРИОД СТАНОВЛЕНИЯ БАШКИРСКОЙ РЕСПУБЛИКИ (ИЗ ПОЭТИЧЕСКОГО НАСЛЕДИЯ Ш. АМИНЕВА-ТАМЪЯНИ)»

табгыханэсе, 1878. 28 б. (Марджани Ш. Покров времени на истории Булгара и Казани. Казань: Университетская типография, 1878. 28 с.)

10. Cutter Ch.A. Rules for a Dictionary Catalogue. 3d ed. Washington: Government Printing Office, 1901. 140 p.

REFERENCES

1. Bashkirskoe yazykoznanie: ukazatel literatury [Bashkir linguistics: An index of literature]. N.V. Garipov, Z.G. Uraksin (eds). Ufa, 1980. 140 p. (in Russ.).

2. Istorya bashkirskoy literatury [History of Bashkir literature]. In 6 vols. Vol. 3. S.G. Safuanov (ed.). Bashkirskoe knizhnoe izdatelstvo, 1991. 544 p. (in Russ.).

3. Bibliograficheskiy ukazatel po istorii Bashkirskoy ASSR [Bibliographic index on the history of the Bashkir ASSR]. O.E. Beloborodova (ed.). Part 1. Ufa, 1988. P. 1-324; Part 2. Ufa, 1989. P. 325-649 (in Russ.).

4. GOST 7.60-2003 «Izdaniya. Osnovnye vidy, ter-miny i opredeleniya» [Editions. Major types, terms and definitions] (in Russ.).

5. Yanabi, T. Bashkirskaya periodicheskaya pechat:

1919-1929 (k 10-letiyu gazety «Bashkortostan») [Bashkir periodicals: 1919-1929 (on the 10th anniversary of the newspaper «Bashkortostan»)]. Ufa, 1929. 52 p. (in Bash.).

6. Karimov, K.K. Nauka Bashkirii v stroitelstve sotsializma [Science of Bashkiria in the construction of socialism]. Ufa: Bashkirskoe knizhnoe izdatelstvo, 1986.158 p. (in Russ.).

7. Kulturnoe stroitelstvo v Bashkirskoy ASSR; Do-kumenty i materialy. 1917-1941 [Cultural construction in the Bashkir ASSR: Documents and materials. 19171941]. Z.A. Nurgalin (ed.). Ufa: Bashkirskoe knizhnoe izdatelstvo, 1985. 352 p. (in Russ.).

8. Pervyy Vsesoyuznyy tyurkologicheskiy syezd: Stenographicheskiy otchet [First All-Union Turkological Congress: Verbatim records]. February 26 - March 5, 1926. Baku, 1926. 426, [4] p. (in Russ.).

9. Mardzani, Sh. Pokrov vremeni na istorii Bulgara i Kazani [Cover of time in the history of Bulgar and Kazan]. Kazan: Universitet, 1878. 28 p. (in Tatar).

10. Cutter C.A. Rules for a dictionary catalogue. Third edition. Washington: Government Printing Office, 1901. 140 p.

DOI 10.24412/2223-0564-2021-4-74-80 С.М. Хвсэйенов УДК: 821.512.141(470.57)-1

башкорт РЕСПУБЛИКАМ тeзeлeYЕНЕц КАТМАРЛЫЫ ОСОРОНДА ТЫГУГАН ЭСЭР (Ш. ЭМИНЕВ-ТАМЪЯНИЗЫЩ ШИГРИ МИРАСЫНАН) (ПРОИЗВЕДЕНИЕ, РОЖДЕННОЕ В СЛОЖНЫЙ ПЕРИОД СТАНОВЛЕНИЯ БАШКИРСКОЙ РЕСПУБЛИКИ (ИЗ ПОЭТИЧЕСКОГО НАСЛЕДИЯ Ш. АМИНЕВА-ТАМЪЯНИ)

Аннотация

В самый начальный период становления молодой Башкирской республике пришлось пройти через ряд испытаний. Одним из самых серьезных для нее был кризис 1920 г. Основной причиной этого явилось то, что Центральное руководство страны всячески стремилось исказить содержание Соглашения от 20 марта 1919 г. о Советской Автономной Башкирии в сторону сужения ее полномочий и прав. В этот период руководство автономии в лице Башревкома, видя безвыходность в сложившейся ситуации, обратилось в Центральное правительство с ультимативным требованием - или Центр примет меры по исключению всяческого давления на молодую республику или пусть заново передаст территорию Башкортостана соседним губерниям с возвращением всей власти представителям лишь русского народа. Такая дилемма встревожила башкирский народ. Это привело к ухудшению общественно-политической ситуации в регионе, к вспыхиванию стихийных вооруженных мятежей и столкновений. Дело осложнялось тем, что это стало приобретать межнациональную окраску. Стихотворение Ш. Аминева-Тамъяни "Движение, возникшее в Башкортостане и на Урале в 1920 году", рожденное

Хусаинов Салават Мирсадырович, научный сотрудник отдела литературоведения Ордена Знак Почета Института истории, языка и литературы Уфимского федерального исследовательского центра РАН (Уфа), e-mail: salavat.khusainov.56@mail.ru

Salavat M. Khusainov, Researcher at the Department of Literature Studies, Order of the Badge of Honour Institute of History, Language and Literature, Ufa Federal Research Centre, Russian Academy of Sciences (Ufa), e-mail: salavat.khusainov. 56@mail.ru

© Хесэйенов С.М., 2021

в этот сложный период, когда в башкирском обществе стало распространяться смятение, угасать вера в будущее Республики Башкортостан, было призвано духовно и эмоционально поддержать народ.

Это произведение до сих пор оставалось вне поля зрения литературоведов. Возможно потому, что оно, в отличие от других его стихов, сильно эмоционально заряжено, публицистически пафосно затрагивало такую тонкую сферу, как межнациональные отношения. Однако его появление было закономерно и обусловлено объективными историческими условиями того времени. Поэтому, несомненно, оно заслуживает особого внимания и всестороннего изучения.

Ключевые слова: государственность башкирского народа, сужение прав автономии, смятение в башкирском обществе, публицистичность стихотворения Ш. Аминева

Salavat M. Khusainov

WORK BORN IN THE DIFFICULT PERIOD OF THE BASHKIR REPUBLIC FORMATION (FROM THE POETICAL HERITAGE OF SHAFIK AMINEV-TAMYANI)

Abstract

At the very beginning of its formation the young Bashkir republic had to go through a lot of trials. The crisis of 1920 was one of the most serious in its life. The main reason for this was that the central leadership of the country tried in every possible way to distort the content of the Agreement of March 20, 1919, about the Soviet Autonomous Bashkiria by limiting the scope of its powers and rights. During this period, the authorities of the autonomy represented by the Bashkir Revolutionary Committee, seeing the hopelessness of the situation, appealed to the Central Government with an ultimatum: either the Centre will take measures to exclude all sorts of pressure on the young Republic or let it transfer the territory of Bashkortostan to neighbouring provinces with the return of all power to the Russian people. This dilemma alarmed the Bashkir people. This resulted in a deterioration of the socio-political situation in the region and outbreaks of spontaneous armed riots and clashes. The matter was complicated by the fact that it began to acquire an international connotation. A poem by Shafik Aminev-Tamyani «The Movement that Emerged in Bashkortostan and the Urals in 1920» written in this difficult period when the Bashkir society began to feel confused and lose faith in the future of the Republic of Bashkortostan was intended to support the people spiritually and emotionally.

Until now, this poem has eluded literary critics. Perhaps, this is because, unlike his other poems, it is emotionally charged and touches upon such a delicate sphere as interethnic relations with publicistic pathos. However, its emergence was logically justified and based on objective historical conditions of the time. Therefore, it undoubtedly deserves special attention and a comprehensive study.

Key words: state sovereignty of the Bashkir people, limiting the rights of the autonomy, confusion in the Bashkir society, publicism of the Shafik Aminev's poem

Йез йыл элек, 1920-1921 йылдарза эле ныгынып елгермэгэн йэш Башкортостан республика^шыц язмышы тсыл едтендэ талыуга дусар була. Быга терле тарихи, ижтимаги-сэйэси, милли, итстисади факторзар килтерэ. Ошо тсатмарлы осорза танылган баштсорт шагир-импровизаторы Шафитс Эминев-Тамъянизыц (1858-1936) "1920-нсе йылда Башкортостан hэм Уралда сытстсан кес" [5, 10-11-се бб.] тигэн шигыры ижад ителэ.

Шагирзыц ижадын ейрэнеYсе академик Е.Б. Хесэйенов "Уныц э^эрзэре - ауыз-тел hэм язма эзэбиэт традицияларын, сэсэнлек менэн шагирлытс сэнгэтен бергэлэштергэн Y3енсэлекле ижад куренеше" [4, 29-сы б.] - тип яза. Кызганыска тсаршы, Y3е идэн сатста уныц бер шигыры ла

бадылып сытсмай. Шуныц есен дэ уныц ижа-ди мирабы элегэсэ тейешенсэ ейрэнелмэгэн hэм баhаланмаFан.

F. Хесэйенов Y3енец "Шафитс Эминев э^эрзэрен текстологик барлау" [4, 29-55-се бб.] тигэн мэтсэлэhендэ уныц ижади мирадын тикшереY тарихын бэйэн итэ. Шунда утс шаFирзыц ^п кенэ шотырзарыныц текстарын да килтерэ. Эммэ улар араЬында урзэ атаман шотыр кYрhэтелмэгэн. 1990 йылда нэшер ителгэн "Баштсорт эзэбиэте тарихы"ныц 2-се томында ла был эдэр телгэ алынмай. С. Фэйзуллин hэм Э. Селэймэнов тарафынан тезелеп, 2018 йылда бадылып сытстсан Ш. Аминевтыц "Эйтер hY3ем бар" [1, 80 б.] тигэн поэтик йыйышъ^ында ла элеге шотыр ютс. Бындай аFымдаFы ватсиFаларFа

арналган, кенузэк мэсьэлэлэрзе уз ватсытында утс сагылдырган эдэрзэр баштсорт эзэбиэтендэ кYп тYгел. Уньщ эстэлеге, айырыуса узенсэлекле теде ул ижад ителгэн осорзоц тсатмарлы ватсигалары менэн генэ ацлатыла.

Yз дэулэтселеген тезеу хыялы баштсорт халтсыныц куп быуаттар аша дауам иткэн керэш нэтижэhе булып 1919 йылдыц мартында тормоштса аша. 1917 йылдыц азагында утс милли хэрэкэт лидерзары тарафынан Баштсортостан йемhYриэте тезелеуе иглан ителhэ лэ, тик 1919 йылдыц 20 мартында В.И. Ленин рэйеслегендэ РСФСР-зыц Халытс комиссарзары советы ултыры-шында Баштсорт республикаЬыныц автономияhы тураЬында Килешеузе радлау hэм Yзэк баштсарма комитетка ебэреу тсарары сыгарыла. Шунда утс В .И. Ленин Халытс комиссарзары советы исеменэн Yзэк Совет власыныц Баштсорт хекумэте менэн Баштсортостан Совет автономия^1 тураЬындагы Килешеугэ тсул тсуя.

Автономияны юридик рэуештэ таныу баштсорт халтсы тарафынан зур тсэнэгэтлек менэн тсаршы алына. Был ысынлап та халытстыц тор-мошонда бик оло ватсига була. Уныц милли консолидация^^ мэзэниэте удеше hэм социаль-иктисади мэсьэлэлэрзе сисеу есен уцышлы шарт-тар барлытстса килэ. Республиканыц идара органы итеп Башревком тезелэ. 1919 йылдыц 26 авгусындагы узенец беренсе hанлы фарманын-да Башревком Бэлэкэй Баштсортостан сиктэрендэ ойошторолган йемhYриэт менэн идара итэ баш-лауы тураЬында белдерэ [2, 158-се б.]. Эммэ дэулэтселектец тэуге йылдары бик куп кэртэлэр, тсаршылытстар hэм hынаузар аша утэ.

Килешеугэ тсул тсуйгандан утс Башревкомга, Баштсортостанга тсаршы курше губерналарзыц партия hэм совет эшмэкэрзэре тарафынан идео-логик бадым яhау башлана. Килешеузе тормоштса ашырыузы Колчактыц язгы hежYме лэ тоткарлай.

Yзэк власть органдары Башревкомды миллэтселектэ гэйеплэп, терле ятслап уныц эшмэкэрлегенэ контроль урынлаштырырга телэй. Шул матссаттан Баштсортостан йемhYрэтенэ РКП(б)-ныц Yзэк комитеты аFзаhы Ф.Н. Самойлов Башревком агза^1 итеп ебэрелэ [2, 159-сы б.]. Yзэктец икенсе вэкиле С. Диманштейн былай ти: "Советтар Рэсэйе Баштсортостанды килэсэктэ миллэтселэр тсулында тсалдыра алмай. Шуныц есен уныц (Башревкомдыц - С.Х.) хотсутстарын тарайтырFа hэм фактик власты уполномоченныйзар тсулында тупларFа тура килде. Быны революция

ихтыяждары талап итэ" [2, 159-сы б.].

Шулай итеп, революция ихтыяждары менэн барыЛы ла атслана. Шул утс Диманштейндыц таныуынса, "был ерлектэ Yзэк вэкилдэренец Баштсортостан менэн куп кенэн тсапма-тсаршылытстары барлытстса килэ. Улар (баштсорттар) беззе шовинистар, бадып алыу-сылар, империалистар, тип hанай hэм Мэскэу сэйэсэтенэ тсэнэFэтhезлек белдерэ" [2, 159-сы б.]. Быны Башревком аFзаларыныц бер хаты радлай. Унда улар "без Yзэк вэкилдэре яFынан тик беззец хотсутстарзы тарайтыуFа йунэлтелгэн адтыртын ниэттэрзе генэ курзек", [2, 159-сы б.] - ти. Был ниэттэрзец тормоштса ашыуы Баштсортостан йемhYриэтенец булмышын буш формаллек кимэленэ тешерер ине.

1920 йылдыц Fинуарында Баштсортостанда сэйэси хэлдэр сиктэн тыш кесэйэ. Милли-территориаль автономияны бойомFа ашырыу hэм федерализм тсагизэлэре, етэкселек, республика менэн идара итеу мэсьэлэhе тирэhендэ Башревком hэм РКП(б) обкомы араЬында Fына тугел, хатта урындаFы кантревком hэм партия канткомдары араЬында ла тсыртсыу керэш башлана [2, 164-се б.]. Яцы барлытстса килгэн Баштсортостандыц сиктэрен билдэлэу бик куп тсаршылытстарFа осрай. Yзэктец автономияFа тсаршы эшмэкэрзэргэ ыцFай тсарашы уларзыц активлашыуына hэм уз фекерзэрен тсыйыу белдереузэренэ hэм таратыузарына килтерэ. Был куренеш Ырымбур губернаЬыныц партия hэм совет эшмэкэрзэренец ысын телэктэрен аса. Ырымбур РКП(б) губкомыныц РКП(б) Yзэк комите-тына шовинистик рухта тезелеп тапшырылFан докладында Баштсортостан автономия^ш бетереу буйынса тэтсдимдэр килтерелэ. Йэнэhе, Баштсортостан автономияhы тормош имтиханын утэ алмаFан hэм терле итстисади, сэйэси, милли-мэзэни шарттар сэбэбенэ курэ утэ алмаясатс та [2, 165-се б.]. Шулай итеп, регионда сэйэси атмосфера тсы^андан-тсыза.

1920 йылдыц 12 мартында Башревком ВЦИК-тса, РКП(б)^а, шэхсэн В. Ленина, Л. ТроцкиЙFа hэм И. СталинFа мерэжэFЭт итэ. Партия документ-тарында был мерэжэFЭт "Вэлидов ультиматумы" тип атала. Был документта "баштсорттарзыц азатлытс хэрэкэте Совет Баштсортостаныныц барлытстса килеуенец беренсе кендэренэн ук Кеньятс Уралдыц великорус халтсы тарафы-нан тсаршылытстса осраны", [2, 168-се б.] тиелэ. Унда партия органдарыныц автономияныц ад-министратив эштэренэ тсыдылмауы талап ителэ.

Был талаптар угэлмэгэн осракта Башревком автономияныц йэшэу мэFЭнэhе юк, тип идэплэй hэм Башкортостан территорияhын курше губерналарFа биреп, бетэ власты урыgтарFа кире кайтарыузы ^рай. Эммэ партияныц Узэк комитеты Кеньяк УралдаFы былай за катмарлы ситу-ацияны кесэйтергэ телэмэгэнлектэн, был доку-ментты акламай, уны "ультиматум" тип атай.

Яцы тыуFан республиканьщ язмышында был беренсе утэ катмарлы осор була. Кетмэгэндэ терле тебэктэрзэ стихиялы рэуештэ кораллы хэрэкэттэр башлана. Куп осракта улар миллэт-ара бэрелештэр теден ала бара.

Регионда килеп ты^ан кесергэнешле хэл 1920 йылдыц мартында ефелэ кэцэшмэ узFарылыуына этэрзе. Был кэцэшмэ 1920 йылдыц 14 мартында асыла. Унда Совет республикаЬыныц ул вакыггаFы етэкселэренец береhе Л. Троцкий катнаша. Уныц карарзары Башревком есен бик эhэмиэтле була. Л. Троцкий кэцэшмэлэ Ф. Самой-ловты кэтFи тэнкитлэй. Ф. Самойлов ^э Башрев-комды Башкортостан коммунистар партия^шыц ойошмаларын кыдырыклауза Fэйеплэй. Кэцэшмэ "партия ойошмаларыныц етэкселэре... бер осракта ла совет мэркэздэренец практик хакимлык эшенэ кыgылырFа тейеш тугел, э хезмэтсэн массаларзыц етэксе ойошмалары булып калырFа тейеш", [2, 168-се б.] тигэн карар сыгара. Шулай ук уныц карарзары буйынса, Башревком З. Вэлиди етэкселеге адтында элекке составында hакланып калына. Кэцэшмэлэ Башревкомды "контррево-люцион мэркэз" тип баИалау урынhыз, тип атала, уныц эшсэнлеген тик "дэлилле тэнкит менэн генэ сиклэнеу" кэрэклеге билдэлэнэ.

Эммэ Узэк узенец БашревкомFа карата карашын узгэртергэ уйламай. 20 апрелдэ И. Сталин Стэрлетамакка Ф. Самойлов менэн З. Вэлидизе Мэскэугэ сакыртыу тураЬында телеграмма ебэрэ. Иэнэhе, уларзыц килеуе "Бэлэкэй Башкортостанда"Fы конфликтлы ситуация-ны сисеу сараларын табыу есен кэрэк. Был уны Башревкомдан hэм башкорт халкынан айырыу есен эшлэнэ. УFа Украинала мосолман кораллы частэрен тезеу менэн шегеллэнеузе, э Мэскэузэ совет мосолман республикаларыныц конститу-цияларын эзерлэузэ катнашыузы йекмэтэлэр. Ысынбарлыкта был Узэктец адтыртын планы уны тотконлокта тотоузы ацлата ине. Валидизе hэм ИомаFOловты ситлэштергэн килеш Башкортостандыц хокуктарын тарайтыу буйынса hэм БашревкомFа каршы терле карарзар сыFарыла. 1920 йылдыц 19 майында Бетэ Рэсэй ХКС-ыныц

УБК-ы (ЦИК СНК) декреты кабул ителэ. Сират-та элекке Башревкомды юкка сыиарыу максаты тора ине. Быны ацлап, З. Вэлиди 1920 йылдыц 15 июнендэ Мэскэузэн хат ебэрэ. Был хатта Башревком тарафынан Узэккэ карата бер нисэ та-лап куйыу кэрэклеге ацлатыла. Улар утэлмэгэн осракта Башревком аFзаларын Кенсыгеышка, Урта АзияFа таралыузы сакыра. Башревком агзалары шовинистик кестэрзец hежYменэ каршылык кYрhэтеYзе файзаЬыз тип hанап hэм халыкты кан койолошона сакырыузан тыйылып, Y3 вазифа-ларын ташлап Стэрлетамактан китэлэр. Башревком аFзаларыныц Y3 вазифаларын ташлап китеYе айканлы 1920 йылдыц 21 июнендэ партия елкэ комитетыныц кицэйтелгэн Fэзэггэн тыш ултыры-шы узFарыла. 23 июндэ РКП(б)-ныц Башкортостан елкэ комитетыныц сиратпаы ултырышында яцы Ревком тезеY мэсьэлэhе тикшерелэ. 26 июндэ "Бэлэкэй Башкортостанда" Советтарзыц Бетэ Башкортостан съезы сакырылыуына саклы тулы власты яцы ойошторолFан Ревком Y3 кулына ала. Был яцы Ревкомда бер генэ лэ билдэле башкорт вэкиле булмай. Шуныц есен башкорт халкы уны Y3енеке тип hанамай. Муса Мортазин был тура-ла "идке хекYмэггец касыуы hэм яцы Ревкомдыц барлыкка килеYе урыдтар hэм башкорттарзыц кY3 алдында... бер миллэттец ецелеYе 1юм икенсеhенец ецеYе кеYек тойолдо. Милли антогонизмдыц кесэйеYе - шунан" [3, 170-се б.] - ти. Шулай итеп, 1920 йылдыц икенсе яртыЛында hэм 1921 йыл дауамында Башкортостанда ауыр сэйэси кризис кузэтелэ. Ул кораллы кYтэрелеш рэYешен hэм йыш кыш урыд халкына каршы тебэлгэн тед ала. БыFа, имеш, "вэлидовсыларзы" тыйыуFа ЙYнэлтелгэн терле каратель отрядтарыныц башкорт халкы вэкилдэрен ка^ыз язалауы hэм YлтереYе килтерэ.

Ш. Эминев-Тамъянизыц "1920-нсе йыл-да Башкортостан hэм Уралда сыккан кес" тигэн шшыры тап ошо вакытта барлыкка килэ. Урзэ эйтелгэнсэ, эле бер Fилми хезмэттэрзэ hэм бадмаларза телгэ алынмаFан был эдэрзец кYсермэhе РФА еФТУ Тарих, тел hэм эзэбиэт институтыныц акад. Г.Б. Хесэйенов исемендэге Кулъязмалар фондында №18 А 43 шифры адтында hаклана. Был ^сермэлэ Ш. Эминевтыц "Урал", "Башкорт бабаларыныц тарихы", "Килендэргэ", "Сабыйлык хэле" 1юм башка кайhы бер шиFырзары туплашан. Уларзыц эстэлегендэ шаFирзыц 2018 йылда бадылып сыккан "Эйтер hY3ем бар" тигэн йыйынтыFындаFынан айыр-ма бар. Кулъязманыц адкы мейештэре тузFан.

Шуныц есен тексты утсыу за тсатмарлана. Fэзелшин да заманында был шиFырзы тартсалFан биттэрзэн кусереп алFанFа отсшай. Был шотыр тел яFынан да узенсэлекле. Баштсорт эзэби теле тсанунлаштырылмаFан осорза ижад ителгэн был шотырза баштсорт, урындаFы баштсорт диалекты, татар hэм идке терки телдэренец элементта-ры куп осрай.

Шотырзы кусереп языусы кусереу датаЬын 1937 йылдыц 30 Fинуары тип латин графикаЬында теркэгэн, э узенец фамилия^ш кириллица менэн "Гадылшин" тип язып тсуЙFан. Элбиттэ, кусергэндэ ул узе лэ тса^ы бер хаталар ебэреуе мемкин. Кы^аныстса тсаршы, шиFырзыц теп несхэhе hатсланмаFан. ШуFа ла без уны, тсайhы бер тезэтмэлэр генэ индереп, хэзерге баштсорт эзэби теленэ аузарып бирергэ булдытс.

1920-нсе йылда Баштсортостан hэм Урал[да] сытстсан кес.

Терле тсоштар hайраша -Йэмле Урал урманы, Куп егеттэр Урал есен Булдылар ил тсорбаны. Бисаралар тсулFа алFас, Донъяла куп торманы, Баштсорт халтсы ят миллэткэ КYрhэттелэр термэне. Алда йер(е)гэн ар(ы)длан ирзэр Курзе Урал михнэтен. Бисаралар тсулFа алFас, Курмэнелэр рэхмэтен. Варид булып без курэйек Был Уралдан рэхмэтен, ТаFы йэштэргэ телэйек Килэсэктэ бэхетен. Бирмэнелэр баштсорт халтсы Ят миллэткэ тейэген -Урал есен фида тсылды Тэн итен hэм hейэген. Кан тугешеп тсулFа алFас, Алды баштсорт телэген, [Инд]е хэзер нытс тотайытс Шул ерзэрзец иреген. [Кора]л алып, куп егеттэр Китте илен ятслашып, [Патрон]ташын билгэ алып, Аттса менеп атланып. [ТуFандарз]ан ай(ы)рылдылар Зарлап илап - ^гкташып [Ьэм кереп] яетан утка Китте ирзэр тсатнашып. [Куп ирзэр иле] есен Харап булды, бисара, [Ут эсенэ улар ке]рэ, Уттса кермэй ютс сара. Хэсрэтен уйла н^эц -Хэсрэттэ йерэк яна, Инде тсайтмад ергэ киткэс, ИлаЬац да ютс сара. Yкенергэ, эрэм була, тип, Был Уралдыц булеуен, Кызыл сэскэ аттсан ирзэр Урал есен hулыуын. Ошо кендэ булhа ирзэр, Алдай, гелдэй була инде. Ьы^а hалFан

(hыу hелеге ? - С.Х.) кеуек ирзэр Ьуц бэйел булды инде... Корал алып, сытсты Fэскэр Гвардия, тип аталып, Баштсорт халтсы из(е)леп тсалды,

йй

лас

¡¡¿¿¿а

ш

й ч % Ч А* С; -

Тузан булып тапталып. Тапталманы, алFа сытсты Аттсан утстай атылып, Инде бына ултырабыз Баштсортостан аталып. ЫшанаЬыц, иgерэhец, Гуйэ, аткан гел кеуек... Ьис узендэ форсат булмад -Тик йерейhец тсол кеуек, Гуйэ, шунда бэйлэнэhец Оло тсара юл кеуек. Инде бына ултырабыз Сэскэ аткан гел кеуек. Инде Fэскэр килмэhен, тип, ТораЬыц тсан бизерэп, Fэзиз ерендэн туцелеп, ТораЬыц тик тетерэп. БэFзеhен яфалайзар, БэFзеhен тик ултереп. Инде хэзер ултыр ейзэ Бына рэхэт кен [куреп]. Кулда мылтытс, билдэ тсылыс Килеп инэ шалтырап. Ни, тип эйАэ, шым булып, Тик йере^ец аптырап, Инде ни хэлдэр була, тип, ТораЬыц тсат тсалтырап. Инде хэзер ултырабыз Сын кемештэй ялтырап.

Тэзкирэ (шагир идтэлеге - С.Х.) тамам булды, тип кусереп языусы Fэзелшин Fебэйт. Кусерелде 1937 йыл 30 августа. Гадылшин.

Кусереп алыусы тураЬында был тсулъязмала артытс мэFЛYмэт табылманы. Уныц ысын исе-ме Fебэйзулла, атаИы - Fэзелша, уныц атаИы Фэтхулла икэнлеген асытслай алдытс.

1920 йылда барлытстса килгэн кутэрелеште саFылдырFан Ш. Эминевтыц элеге шотыры баштсорт халтсына рухи ярзам итергэ булы-ша. Кесле публицистик рухта язылFан был эдэр рэсми идеология баЬаЬына тулыhынса тсапма-тсаршы тора. Рэсми идеология тсарашы бу-йынса был кутэрелеш реакцион характерза, э тсораллы баштсорттар - буржуаз миллэтселэрзец эйэрсендэре. УларFа тсарата терле ялFан Fэйеп ташлайзар - улар назан hэм ялтсау элементтар, ат тсаратстары hэм баштсалар. Ш. Эминев иhэ уларзы "арыдлан ирзэр" тип атай. Был тсораллы хэрэкэттец сэбэбен ул халытстыц тыуFан Ура-лын hатслап тсалырFа тырышыуынан икэнлеген белдерэ:

'Кп егеттэр Урал есен

Булдылар ил тсорбаны" - ти ул.

Шотыр эле эзэби баштсорт теле формалашмаFан осорза язылыуы менэн тел белгестэренэ лэ тсызытслы сы^анатс булып хезмэт итэ ала.

СЫЕАНАКТАР

1. Эминев-Тамъяни Ш. Эйтер hY3ем бар. вфе, Китая. 2018. 80 б. (Аминев-Тамъяни Ш. Есть у меня что сказать. Уфа, Китап. 2018. 80 с.).

2. История башкирского народа. В 7 т. Т. V. Уфа: Гилем, 2010. 468 с.

3. Муртазин М.Л. Башкирия и башкирские войска в гражданскую войну. М.: Инсан, 2007, 170 с.

4. ХвсэйеновГ.Б. Шафитс Эминев эдэрзэрен тексто-логик барлау. // Баштсорт эзэбиэтенец текстологияЬы мэсьэлэлэре. вфе, 1979. 29-55 бб. (Хусаинов Г.Б. Текстологическое выявление произведений Шафика Ами-нева // Вопросы текстологии башкирской литературы. Уфа, 1979. С. 29-55).

5. РФА вфе федераль тикшеренеY3эр Y3эге Та-рих, тел 11эм эзэбиэт инсттутыныц Кулъязмалар фонды. Кулъязма А43 - № 18 (Рукописный фонд Института истории, языка и литературы Уфимского федерального исследовательского центра РАН. Рукопись А 43. № 18).

REFERENCES

1. Aminev-Tamyani, Sh. Est u menya chto skazat [I have something to say]. Ufa: Kitap, 2018. 80 p. (in Bash.).

2. Istoriya bashkirskogo naroda [History of the Bashkir people]. In 7 vols. Vol. 5. Ufa: Gilem, 2010. 468 p. (in Russ.).

3. Murtazin, M.L. Bashkiriya i bashkirskue voyska v Grazhdanskuyu voynu [Bashkiria and Bashkir troops in the Civil War]. Moscow: Insan, 2007. 170 p. (in Russ.).

4. Khusainov G.B. Tekstologicheskoe vyavlenieproiz-vedeniy Shafika Amineva [Textological analysis of Shafik Aminev's works]. Voprosy tekstologii bashkirskoy liter-atury [Issues in textology of Bashkir literature]. Ufa, 1979. P. 29-55. (in Bash.).

5. Rukopisnyy fond Instituta istorii, yazyka i liter-atury Ufimskogo nauchnogo tsentra RAN. Rukopis A43. № 18 [Manuscript collection of the Institute of History, Language and Literature, Ufa Federal Research Centre, Russian Academy of Sciences. Manuscript A43. No. 18].

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.