Научная статья на тему 'Бейек БАТАН hУFЫШЫ ТЕМАhЫНЫН: БАШ'КОРТ ФОЛЬКЛОРЫНДА САFЫЛЫШЫ (ОТРАЖЕНИЕ ТЕМЫ ВЕЛИКОЙ ОТЕЧЕСТВЕННОЙ ВОЙНЫ В БАШКИРСКОМ ФОЛЬКЛОРЕ)'

Бейек БАТАН hУFЫШЫ ТЕМАhЫНЫН: БАШ'КОРТ ФОЛЬКЛОРЫНДА САFЫЛЫШЫ (ОТРАЖЕНИЕ ТЕМЫ ВЕЛИКОЙ ОТЕЧЕСТВЕННОЙ ВОЙНЫ В БАШКИРСКОМ ФОЛЬКЛОРЕ) Текст научной статьи по специальности «История и археология»

CC BY
92
31
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Великая Отечественная война / институт / фольклор / банты / песни / такмаки / World War 11 / institute / folklore / bait «ballade» / songs / takmak «dittiy»

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — Хусаинова Гульнур Равиловна

Статья посвящена изучению башкирского фольклора Великой Отечественной войны . Отмечается, что в военные годы она стала ключевой темой исследований сотрудников Башкирского научно-исследовательского института языка и литературы , благодаря которым увидели свет ряд книг и статей по указанной теме . В статье дается характеристика сборнику Кирея Мэргэна «hуFыш фольклоры» (1944; «Военный фольклор») , состоящему из произведений, записанных автором-составителем в блиндажах от бойцов башкирской кавалерийской дивизии. Данный сборник является единственной книгой" в которой материалы были собраны целенаправленно по горячим следам боевых действий в полевых условиях . Исследование показало, что среди полевых материалов фольклористов, в Научном архиве УФИЦ РАН имеются банты, песни, такмаки о Великой Отечественной войне , еще не вошедшие в научный оборот, а фольклорные экспедиции свидетельствуют, что они живы в народной памяти и сегодня .

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по истории и археологии , автор научной работы — Хусаинова Гульнур Равиловна

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

REFLECTION OF ТНЕ ТНЕМЕ OF GREAT PATRIOTIC WAR IN BASHKIR FOLKLORE

The article is devoted to the study of Bashkir folklore of the Great Patriotic War. lt is noted that in the war years it became а key topic of research Ьу employees of the Bashkir Scientific and Research Institute of Language and Literature, thanks to which а number of books and articles on this topic were puЫished. The article describes the collection ofKirey Mergen War Folklore (1944), consisting ofworks recorded Ьу the author-compiler in dugouts from the soldiers ofthe Bashkir cavalry division, and which is the only book in which materials were purposefully collected on hot pursuit ofmilitary operations in the field. The study showed that among the field materials of foiklorists, in the Scientific Archive of the RAS Ufa Federal Research Centre there are bait «ballade», songs, takmaks «ditties» about the Great Patriotic War that have not yet entered the scientific circulation, and folklore expeditions show that they are still alive in the people's memory.

Текст научной работы на тему «Бейек БАТАН hУFЫШЫ ТЕМАhЫНЫН: БАШ'КОРТ ФОЛЬКЛОРЫНДА САFЫЛЫШЫ (ОТРАЖЕНИЕ ТЕМЫ ВЕЛИКОЙ ОТЕЧЕСТВЕННОЙ ВОЙНЫ В БАШКИРСКОМ ФОЛЬКЛОРЕ)»

ФОЛЬКЛОР

i'1'д i'Ji. ¿r^ ¿у, ¿Т«. ¿fe .Jje. Дг. л»!. ¿T* л!«. ¿J^ J?T!. ¿J^ ¿Гг. ¿ft. ¿гг. ¿ft.

DOI 10.24411/2223-0564-2020-10211 Г.Р. Хвсэйенова УДК [398.22:392](=512.141):598.2

бойок ватан куеышы темаыьньщ башткорт фольклорында

сагылышы (отражение темы великой отечественной

войны в башкирском фольклоре)

Аннотация

Статья посвящена изучению башкирского фольклора Великой Отечественной войны. Отмечается, что в военные годы она стала ключевой темой исследований сотрудников Башкирского научно-исследовательского института языка и литературы, благодаря которым увидели свет ряд книг и статей по указанной теме. В статье дается характеристика сборнику Кирея Мэргэна «Ьугыш фольклоры» (1944; «Военный фольклор»), состоящему из произведений, записанных автором-составителем в блиндажах от бойцов башкирской кавалерийской дивизии. Данный сборник является единственной книгой, в которой материалы были собраны целенаправленно по горячим следам боевых действий в полевых условиях.

Исследование показало, что среди полевых материалов фольклористов, в Научном архиве УФИЦ РАН имеются баиты, песни, такмаки о Великой Отечественной войне, еще не вошедшие в научный оборот, а фольклорные экспедиции свидетельствуют, что они живы в народной памяти и сегодня.

Ключевые слова: Великая Отечественная война, институт, фольклор, баиты, песни, такмаки

Gulnur R. Khusainova

reflection of the theme of great patriotic war in bashkir folklore

Abstract

The article is devoted to the study of Bashkir folklore of the Great Patriotic War. It is noted that in the war years it became a key topic of research by employees of the Bashkir Scientific and Research Institute of Language and Literature, thanks to which a number of books and articles on this topic were published. The article describes the collection of Kirey Mergen War Folklore (1944), consisting of works recorded by the author-compiler in dugouts from the soldiers of the Bashkir cavalry division, and which is the only book in which materials were purposefully collected on hot pursuit of military operations in the field.

The study showed that among;; the field materials of folklorists, in the Scientific Archive of the RAS Ufa Federal Research Centre there are bait «ballade», songs, takmaks «ditties» about the Great Patriotic War that have not yet entered the scientific circulation, and folklore expeditions show that they are still alive in the people's memory.

Key words: World War II, institute, folklore,bait «ballade», songs, takmak «dittiy»

Хусаинова Гульнур Равиловна, доктор филологических наук, главный научный сотрудник отдела фольклористики Ордена Знак Почета Института истории, языка и литературы Уфимского федерального исследовательского центраРАН (Уфа), e-mail: bashfolk@yandex.ru

Gulnur R. Khusainova, Dr. Sc. (Philology), Chief Researcher, Department for Folklore Studies, the Order of Honour Institute of History, Language and Literature, Ufa Federal Research Cen tre, Russian Academy of Sciences (Ufa),e-mail: bashfolk@yandex.ru

© Хесэйенова Г.Р., 2020

ПРОБЛЕМЫ ВОСТОКОВЕДЕНИЯ. 2020/2 (88)

ХХ быуаттыц 30-сы йылдар а^агында башкорт халык ижадын йыйыу, вйрэнеY, бадтырып сыгарыу эше менэн М. Еафури исемендэге Башкорт тел haM эзэбиэт Fилми-тикшеренеY институты швгвллэнэ. Ул осорза институт узенец йыллык тематик планын партия влкэ комитеты менэн килешеп твзвгэн була [7]. hуFыш башланFас, институттыц штаты 17 кешенэн алтауFа калдырыла, шуFа кYрэ Fилми-тикшеренеY темалары hан яFынан кырка кэмей.

hуFыш башлаетандыц тэYге квндэрендэ yk бер-бер артлы К. Еэбитов, F. Эмири Кызыл армия сафтарына алына, институтта фольклорсы-лар калмай. ШуFа карамадтан, hуFыш дэYерендэ башкорт фольклоры буйынса хезмэттэр эзерлэу институттыц тематик планына даими рэYештэ индерелэ [8]. Бынан тыш, 1944 йылдыц пла-нында Бвйвк Ватан hуFышы осоронда ижад ителгэн башкорт фольклоры эдэрзэрен йыйыу максатында экспедиция ойоштороу тураhындаFы пункт та була. Уныц YтэлеY вакыты 1944 йылдыц июнь айы менэн билдэлэнэ. Элбиттэ, был тор-мошка ашмай торFан хыял була, свнки кадрзар за юк, экспедицияFа акса ла ла бYленмэй.

<^илми хезмэткэрзэрзец составы аз hанлы булыуFа карамадтан, Институт Y3енец эшен немец илбадарзарына каршы Бвйвк hуFышта катнашыусыларзыц патриотик рухын кYтэреY, уларзыц хэрби уцыштарын халыкка еткереY hэм башкорт халкыныц патриотик традицияларын кYрhэтеY юдьпында алып бара...

Тврлв бадмаларза Fилми хезмэткэрзэрзец мэкэлэлэре бадтырыла (А. Кудашев «Башкорт фольклорында халык батырзары», А. Усмановтыц «Башкорт халкыныц хэрби традициялары» h.б.).

Институт хезмэткэрзэре «Фронт hэм тыл», «Красноармеец китапханаhы» исемле hэм башка патриотик йыйынтык hэм брошюралар языу hэм сыFарыуза актив катнаша. Был китаптарзыц купселек влвшв Башкорт дивизияhы яугирзары hэм башка фронттар - башкорт красноарме-ецтары hэм командирзарына ебэрелэ», - тип яза hуцырак институтта шул заманда директор вазифа^шда эшлэгэн А. Кудашев [9].

Был осорза, hис ши^ез, героик hэм патриотик характерзаFы фольклор эдэрзэренэ вдтвнлвк бирелэ. ЯугирзарFа ла, халыкка ла рух квсвн кутэреу, ецеугэ ышанысты ныFытыу всвн кутэренке рухтаFы эдэрзэр кэрэк була.

1942 йылда ефвлэ билдэле сэсэн М. Бураетолов тарафынан эзерлэнгэн «Ватан hуFышы»,

1943 йылда «Батырзар тураhындаFы эпос»,

1944-1945 йылдарза тарихсы hэм фольклор-сы Э. Усманов тезегэн «1812 йылгы Ватан hуFышында башкорт атлылары», «Салауат батыр» исемле китаптар донъя кYрэ. Исемдэренэн кYренеYенсэ, был китаптар героик характерза булып, уларзыц Y3эгендэ яугирзарFа YPнэк, Yлемесле каты hуFыштарза ецеYгэ кес биргэн батыр образы тора. Фольклор эдэрзэре башкорт hуFышсылары тарафынан ата-бабаларзыц изге аманаты буларак ■кабул ителэ, ецеYгэ дэртлэндерэ hэм ышандыра. ТыуFан ерзе илбадарзарзан азат итеY темаЬына арнап ижад ителгэн традицион фольклор эдэрзэре менэн бер рэттэн hуFыш яла-нында тыуFан hэм язып альютандары ла айы-рым китап булып та, матбуFат биттэрендэ лэ даими бадыла тора. Шундайзар идэбенэ 19431944 йылдарза F. Ишбулатов, языусы Б. Бик-бай, языусы hэм эзэбиэт белгесе К. Мэргэндэр тарафынан тезелгэн «Батырзар йыры», «Бейек Ватан hуFышы йырзары», «hуFыш фольклоры» йыйынтыктары инэ [6, 88-се б.]. Улар «Кызылармеец китапханаhы» серияhында, гимнастерка кеgэhенэ hалып йеретерлек, бэлэкэй генэ форматта донъя кYрэ. Ул вакытта яугирзар есен китаптар сыпарыу хекYмэт кимэлендэге меhим эш hанала. 1943 йылдыц 23 октябрендэ Коммунистар партия^шыц Башкорт елкэ комитеты ултырышында башкорт hуFышсылары есен башкорт телендэ китаптар бадтырып сыFарыу тураЬында мэсьэлэ карала hэм уларзы бадтырып сыпарыу планы радлана [10]. Был исемлектэ башкорт халык ижады эдэрзэренэн торFан китаптар за урын ала, атап эйткэндэ, «ИзеYкэй менэн Моразым», «Ватан hуFышы тураЬында башкорт халык такмактары». Тик уларFа терле сэбэптэр арка^шда донъя кYрергэ насип булмай.

1944 йылда билдэле языусы, Fалим Кирэй Мэргэндец, М. Fафури исемендэге Башкорт тел hэм эзэбиэт Fилми-тикшеренеY институты hорауы буйынса, 162-се Башкорт кавалерия дивизияhында булFан сакта язып алFан матери-алдарынан торFан «hуFыш фольклоры» исемле йыйынтыFы донъя курэ. Бай йекмэткеле, терле поэтик жанр, хатта «быFаса осрамаFан яцы фор-малар, жанрзар» [14, 3-се б.] Yрнэктэренэн торFан был китап заманында яу кырында йэнен-тэнен аямай hуFышкан яугирзарыбыз есен кYцелдэренэ йылы биргэн, ецеYгэ ышаныс, кыдка Fына ял сэFЭттэреццэ зур эстетик кэнэFЭтлэнеY тыузырFан зур бYлэк булыуына шик тэ юк. Йыйынтыктыц инеш мэкэлэhендэ Кирэй Мэргэн былай тип яза:

«Был материалдарзы йыйыу, туплау эше лэ ауыр шарттарза барзы. Блиндаждарза, походтарза, фронт тормошоноц тынысhыз шарттарында йы-йылды улар» [14, 4-се б.]. Алтмыш кына биттэн торFан был Y3енсэлекле йыйынтык биттэрендэ, эйткэнебезсэ, бай Fына материал урын алFан, унда башкорт hуFышсыларыныц кенкуреше, кэйефе, кесле рухы саFылыш тапкан.

Китапта безгэ якшы таныш бэйет, йыр, такмак hэм эйтем, йомак жанрзарынан тыш, «ниндэй булhа ла бер hуFыш операцияhына, хэрби тормоштоц айырым бер кидэгенэ арнап сыFарылFан... совет боецтарында була торFан тапкырлык, йылFырлык, дэртлелек, уяулылык, Y3 хезмэтенэн риза булыусанлык hэм Y3енэ тешкэн Fэскэри бурысты шат, дэртле йерэк менэн еренэ еткереп YтэYCЭнлек куренгэн» [14, 38-се б.] такмазалар игтибарзы йэлеп итэ: БисмиллаЫтан, Тот прикладынан, Ки§эн дэ hук, И бер немец юк.

Терле hалдаттарзан язып алыетан ошондай такмаза урнэктэре йыйынтыкта 19 берэмеккэ етэ, Кирэй Мэргэн hэр такмаза адтына уны кемдэн язып алFанын теркэп куЙFан. Такмаза текста-рынан кYренеYенсэ, уларзыц кайhы берзэрендэ «Ал мышты^ыц!» кеYек егетлэY: Ал кулыца мылтык, Ебэр атып. Китhен шакып, И бер немец капут!

икенселэрендэ «тегендэ барзым, шуны эш-лэнем» кеYек фактты радлау:

Барным, барным вмэгэ, Немец башын твймэгэ. Башы йэнселеп китте, Y§е сэнселеп китте, Тибеп осор§ом да, Тазы тотондом...

кайЫтарында юмор §а сагылыш таба: Ике мылтык, бер мылтык, Береhенэн береhе артык. Иртэ лэ янда, кис тэ янда, hвйгэн йэр кеYек танЫгк. Хэзерге укыусыпа был YPнэктэр бик ацлашылып та етмэйзер, сенки нэфис hY3 буларак, эстетик зауыкка тура килмэгэн эдэр тип, кYрэhец, улар «Башкорт халык ижады»ныц донъя кYргэн томдарына ла индерелмэгэн, э бит улар шул мэлдэ, яцы ижад тере буларак барлыкка килгэн, кабул ителгэн hэм яугирзарзыц рухи их-

тыяжын кэнэFЭтлэндергэн. Элеге йыйынтыкта таFы ла Кирэй Мэргэндец «иркэлэY» тип аталFан жанр елгелэре лэ оттибарзы йэлеп итэ. Башкорт мал йэнле булыуын hуFыш яланында ла идбатлай, кавалериялаFы атына ул шотри hY33эр менэн иркэлэп ендэшэ. Кирэй Мэргэн иhэ бы-лай тип яза: «Кавалеристыц иц якын иптэше ат hэм корал. Атлы кызыл армеец был ике нэмэне кэзерлэп, карап йеретэ, сенки hэр икеhе уны бэлэнэн коткаралар, дошманын ецеYгэ ярзам итэлэр.. .Фронтовик уларзы иркэлэй, хатта улар менэн hейлэшеY есен айырым тел уйлап сыFара» [14, 52-се б.]:

Эй§э, аткай, ашап кал,

Бында Ыцэ влвш бар.

Бвгвн бында, иртэгэ тегендэ,

Y§ец белмэгэн ни эш бар?

Шулай ук «Буетан эште экиэт итеп hейлэY» исеме адтында бирелгэн текстар за Бейек Ватан hуFышы темаhын халык ижадында саFылдырыусы Y3енсэлекле кYренеш буларак кабул ителэ. Кирэй Мэргэн был эдэрзэргэ карата «Берэй боец йэки командир подвиг яhай икэн, ул туралаFы хэбэр бик тиз тарала. Уны телдэн-телгэ hейлэп йеретэ башлайзар. Лэкин ул подвигтэр кYп hэм кен hайын булып торFанлыктан, улар онотола баралар. Ьуцынан шуFа окшашлы таFы берэй хэл килеп сыкканда, ул таFы идкэ тешэ hэм ошо касандыр элегерэк булFан вакотаны hэр кем Y3е кYргэн кеYек итеп hейлэп ала. Ул вакота Y33эренец часендэ булмаЬа ла, hэр кем уны «беззец полкта бар ине» тип hейлэп алып китэ. Быны фронт анекдоггары тип атарFа ла мемкин. Ьейлэнэ килэ уFа анекдоггарFа хас булFан юмор, Yткерлек элементтары едтэлэ бара. Лэкин уныц тебендэ булFан хэл (быль), теге йэки был боецтыц эшлэгэн подвигы, ята» [14, 46-сы б.] тигэн идкэрмэ бирэ.

Институттыц директор урынбадары А. Ку-дашев Кирэй Мэргэндец Башкорт кавалерия дивизияhында командировкала йыйып алып кайткан материалдары тураЬында Коммунис-тар партия^шыц Башкортостан елкэ комитеты сэркэтибе С.Д. Игнатьевка былай тип яза: «Был материалдар Y33эренец жанрзар Y3енсэлеге hэм эстэлеге менэн башкорт фольклористикаhына кай^1 бер яцылыктар за керетэ. Билдэле бу-лыуынса, халык араЬында Бейек Ватан hуFышына арнап ижад ителгэн эдэрзэр беззец фольклорзы яцынан-яцы материалдар менэн байыта. Башкорт кавалерия дивизия^шда язып

алынган «Дон далаларында», «Донда икэн, бында икэн» кеYек фольклор эдэрзэре баштсорт егеттэренец тыуган еренэ булган hвйвYен, фашист илбадарзарына булган нэфрэтен hэм беззец дивизия яугирзарыныц Ватан hуFышы фрон-тында кYрhэткэн ^аЬарманлы^тарын hYрэт-лэYсе ^тслаетыс (бик ятсшы) поэмалар булып тора» [11].

Баштсорт фольклористикаЬында hуFыш яла-нында матссатлы язып алынган баштса материалдар булыуы тураЬында мэFЛYмэт ютс. Бэлки, бындай хезмэт берэY генэ булFандыр. Дврвд, «Баштсорт халытс ижады» Fилми тупланма^шыц айырым томдары, атап эйткэндэ, «Совет осоро. Берен-се китап. Бэйеттэр. Йырзар. Татсматстар» (1981) томыныц ацлатмаларында тса^ы бер текстарFа тсарата уларзыц, hуFыш яланында сыFарылып, яугирзарзыц хаты эсендэ ятсындарына тсайтканы билдэлэнгэн, мэдэлэн, «НурFЭли Нуритдинов бэйете», «Йвзвмбай бэйете» [5, 373, 374-се бб.] h.б. Шунда утс тса^ы бер текстарзыц hуFыш осо-ронда язып алыныуы hэм билдэле кешелэргэ тапшырылыуы тураЬында ла мэFЛYмэттэр осрай [5, 374-се б.], Бвйвк Ватан hуFышы тураhында билдэле булFан бэйеттэрзец тса^ы берзэре генэ икенсе мэртэбэ таштса бадылып сыFыуы, э тсалFандары тэY таптсыр донъя кYреYе тураhында мэFЛYмэттэр бар [4, 71, 91, 101,104, 106-сы бб.]. Йэнэ шуньЛын да эйтеп китергэ кэрэк: Бвйвк Ватан hуFышы тураhындаFы ^п кенэ бэйеттэр баштсорт телендэ лэ, урыд телендэ лэ «Баштсорт халытс ижады» тупланмаhында донъя кYрhэ, эйтелгэн темаFа арналFан халытс йырзары ^э урыд телендэ бадылып [3, 118-120-се бб.], баштсорт телендэ донъя кYрмэгэндэре лэ бар.

hуFыштан hуц М. Еафури исемендэге Баштсортостан тел, эзэбиэт hэм тарих Fилми-тикшеренеY институты тарафынан махсус Fилми экспедициялар ойошторола башлай. ТэYге экспедиция 1946 йылда Кырмыдтсалы hэм Еафури райондары билэмэлэрендэ эшлэй. Уныц аFзалары Шакир Насыров менэн Шэриф Битстсолов була. Бвйвк Ватан hуFышы тураhында халытс ижады эдэрзэре институт хезмэткэрзэре hэм ЮFары утсыу йорто утсытыусылары етэкселегендэ сту-денттар квсв менэн Баштсортостандыц бик кYп райондарында, баштсорттар кYплэп йэшэгэн сит влкэлэрзэ айырыуса ХХ быуаттыц 60-80-се йылдарында ЭYЗем йыйыла. Уларзан hуцFы hэм хэзерге экспедицияларза ла ара-тирэ hуFыш темаhына тсаFылышлы мэFЛYмэттэр теркэлэ барFан.

2007 йылдан алып ошо осор халытс ижады эдэрзэренэ оттибар бермэ-бер артты. БыFа «Баштсорт халтсыныц тарихы» кYп томлытс хезмэттец тап ошо осорFа арналFан VI томында фольклор бYлеге сэбэпсе булды. Айырыуса hYЗ барFан темаFа тсараFан материалдар Бврйэн

(2009), Хэйбулла (2010), Белорет hэм Учалы (2011) райондарында, Силэбе (2009), Курган

(2010), Ырымбур (2012) влкэлэрендэ ^плэп теркэлде. Хэйбулла районында Юлбарыд ауыл мэктэбе музейында Вахитов Абдулла Шаhавэли улыныц (1903-1971) hуFыш мэлендэ ижад иткэн поэтик эдэрзэре hатслана. Бер hалдаттыц кYргэн-кисергэндэрен шиFыр юлдарына hалып бэйэн иткэн бик йвкмэткеле, эhэмиэтле был тсулъязмала халытс тарихыныц йылъязма^ш кYЗалларFа була. hуFыш башланFан квндэн алып тамамлаетаета тиклемге биографик характерзагы ижад емеше ул. Шотырзарзыц азаFында Атсъяр, шунан Силэбе, артабан Ленинград ЙYнэлеше, фин сиге, Нева, Рига кб. урындар атала hэм датаhы тсуйыла, йэFни hалдаттыц hуFыш буйына угкэн юлын твдмврлэп була. Абдулла Вахитовтыц шотырзары араhында награда алFан квнвндэ язFан дYрт юллытстар за осрай. Мэдэлэн, «За отвагу» мизалы алыу уцайы менэн» баш адтында ул тYбэндэге юлдарзы язып тсуЙFан:

Ватан всвн канлы hугыштар§а

Дошмандарга каршы сыктым мин.

Батыр хе§мэт билдэhе итеп,

Кукрэгема мщал тактым мин.

10.04.1944.

Ацлашылыуынса, шотыр юлыныц адтында кYрhэтелгэн квндэ уFа мизал тапшырFандар. Иц hотсландырFаны: автор тик hуFыш ватсиFаларын Fына тасуирламай, эленэн эле уйзарында тыныс тормош мэлдэренэ лэ тсайтып, тэьдораттарын атс тсаFызFа теркэй. Yзе сит ерзэрзэ hуFышып йврвhэ лэ, ул ^целе менэн ты^ан ятстарында, Fаилэhе, аFай-энеhе, ауылдаштары янында. Yткэнен hэм килэсэген дэ hалдат улар менэн кYрэ, бер генэ минутка ла Yткэн тыныс тормошо уFа тынFы бирмэй. Йыл мизгеленец тсайhы мэлдэрен ул ауылындаFы ошо мэл менэн саFыштыра. Мэдэлэн, 1944 йылдыц 5 майында фин сигендэ ул «,арFа бутка^1» эдэрен яза. ТыуFан яFында яз квнв узFарыла торFан тэбиFЭт байрамын шул тиклем эзмэ-эзлекле тасуирлай, ул тулыhынса ^з алдына бада. «hуFым» шиFырында баштсорт халтсыныц квз азаFында дэррэY Yткэрэ торFан йолаhын саFылдыра, э «Урман» шотырында иhэ тыуFан яFыныц ^зэллеген кYрhэтергэ тырыша:

Яратам мин урман гYЗэллеген: Тацдар аткан сакта сафлана. Ьайрар всвн кош та иртэ уяна, Агас баштарында талпына. Шул ук вакытта hалдат ауылыц^ы хэлдэрзе лэ самалай hэм эсе бошоп былай тип яза: Та§а ир§эр, та§а аттар -Бар §а hygbrn кырында. Ьыйыр менэн катын калды Теп квс булып ауылда. Керэк менэн ер§е ка§ът Иген сэсте катындар... Ошондай куренеш зур илебеззец hэр ауы-лында тиерлек була. Унда твп квс булып катын-кыззар, карттар hэм удмерзэр кала, тылдаFы тормоштоц йвгв бар ауырльпы менэн улар иценэ твшэ.

FвмYмэн, Абдулла Вахитовтыц hуFыш ялан-дарында ижад иткэн шиFырзарында тыныс тормошто hYрэтлэYгэ урын куберэк бирелэ. КYрэhец, hалдатка ауыр hуFыш юлдарында шул квс биргэндер, ецеугэ hэм, идэн калып, тыуFан яктарына эйлэнеп кайтырFа ышаныс тыузырFандыр.

Ьуз барFан осор тураhындаFы башкорт халык ижады махсус монографик планда элегэ вйрэнелмэгэн, уз тикшеренеYсеhен квтэ. Элбиттэ, урзэ эйтелгэнсэ, кайhы бер томдарзыц баш hY33эрендэ, дэреслектэрзэ Бвйвк Ватан hуFышы фольклоры тураhында йыйнак кына фекерзэр бар, йэнэ Ецеузец 65, 70 йыллыпына арналFан сараларза hY3 барFан теманы Fилми яктан вйрэнеу мэсьэлэhе таFы калкып сыкты hэм куп кенэ мэкэлэлэр бадылды [7-13]. Yз вакытында фольклорсы Б.С. Байымов та hуFыш темаhына арналFан бэйеттэргэ айырыуса оптими-стик рух хас булыуы тураhында язып сыккайны [1, 110-сы б.].

Бвйвк Ецеузец 75 йыллыгеын билдэлэгэн йылда башкорт фольклорыныц 1941-1945 йылдарзаFы Ватан hуFышын саFылдырFан эдэрзэренэ таFы бер мэртэбэ байкау яhалды. Уларзыц архивтарза Fына тугел, бвгвнгв квндэ лэ халык хэтерендэ тоторокло hакланыуы билдэлэнде.

Э?ЭБИЭТ

1. Баимов Б.С. Башкирские баиты как исторический источник // Народы Урало-Поволжья: история, культура, этничность. Уфа: ГУП «Уфимский поли-графкомбинат», 2003. С. 107-112.

2. Байымов Б.С. Фронт фольклоры // Ватандаш. 2000. № 5. 82-87-се бб.

3. Башкирское народное творчество. Т. 9. Песни (Советский период). Уфа:Башкирское издательство «Китап», 1996. 400 с.

4. Башкорт халык ижады. Т. 3. Совет осоро. 9фе: Башкнигоиздат,1955. 310 б.

5. Башкорт халык ижады. Совет осоро. Бе-ренсе китап. Бэйеттэр. йырзар. Такмактар. 9фе: Башкортостан китап нэшриэте, 1981. 392 б.

6. Галин С.Э. Башкорт фольклоры: югары укыу йорттары есен дэреслек. Пермь: Пермское книжное изд-во, 1975. 235б.

7. Научный архив Уфимского федерального исследовательского центра РАН (НА УФИЦ РАН). Ф. 3. Оп. 1. Д. 36. Л. 1.

8. НА УФИЦ РАН. Ф. 3. Оп. 1. Д. 36. Л. 17.

9. НА УФИЦ РАН. Ф. 3. Оп. 1. Д. 32а. Л. 66.

10. НА УФИЦ РАН. Ф. 3. Оп. 1. Д. 47. Л. 16.

11. Национальный архив Республики Башкортостан (НА РБ). Ф. 122. Оп. 23. Д.179. Л. 87.

12. Сальманова Л.К. К вопросу о башкирском музыкально-поэтическом искусстве в годы Великой Отечественной войны // Феномен Евразийства в материальной и духовной культуре, этнологии и антропологии башкирского народа. Материалы Всерос. науч.-практ. конф., проводимой в рамках разработки 7-томного издания «История башкирского народа». Уфа: ИИЯЛ УНЦ РАН, 2009. С. 240-241.

13. Султангареева Р.А. Война в зеркале фольклора // Современные подходы к изучению истории Великой Отечественной войны 1941-1945 гг.: теория, методология, технологии и методика: материалы Все-рос. науч.-практ. конф., посвящ. 65-летию победы со-ветскогонарода в Великой Отечественной войне. Уфа, 30 октября 2009 года / под общ. ред. д.и.н. М.А. Бик-меева. Уфа: БИРО, 2009. С. 294-299.

14. Хусаинова Г.Р. Воспоминания современников о Великой Отечественной войне (по материалам экспедиции 2009 года в Бурзянский район) // Современные подходы к изучению истории Великой Отечественной войны 1941-1945 гг.: теория, методология, технологии и методика: материалы Всерос. науч.-практ. конф., посвящ. 65-летию победы советскогонарода в Великой Отечественной войне. Уфа, 30 октября 2009 года / под общ. ред. д.и.н. М.А. Бикмеева. Уфа: БИРО, 2009. С. 259-262.

15. Хусаинова Г.Р. Тема Великой Отечественной войны в башкирских баитах // Феномен Евразийства в материальной и духовной культуре, этнологии и антропологии башкирского народа. Материалы Всерос. науч.-практ. конф., проводимой в рамках разработки

7-томного издания «История башкирского народа». Уфа: ИИЯЛ РАН, 2009. С. 272-274.

16. Хусаинова Г.Р. Вторая мировая война в башкирском фольклоре и воспоминаниях современных информантов // Гуманитарные науки в XXI веке: человек, общество, глобальный мир: материалы Меж-дунар. конф., посвящ. 70-летию ТНИИЯЛИ. Кызыл: ГБНИиОУ «Институт гуманитарных и прикладных социально-экономических исследований», 2015. С. 385-392.

17. Хусаинова Г.Р. Великая Отечественная война в воспоминаниях ветерана тыла (по материалам фольклорной экспедиции 2011 года в Белорецкий район) // Роль литературы в духовно-нравственном и патриотическом воспитании подрастающего поколения: сб. материалов Всерос. науч.-практ. конф. (с международным участием) (г. Сибай, 16-17 апреля 2015 г.) / отв. ред. Латыпова Р.М., Ласынова Н.А. Сибай: ГУП РБ «Сибайская городская типография», 2015. С. 276-279.

18. Хакимьянова А.М. Такмаки Великой Отечественной войны // Труды Института истории, языка и литературы Уфимского научного центра Российской академии наук. Вып. 6 / отв. ред. Сулейманов Р.Н., сост. Султангужина Г.Ю. Уфа, 2015. С. 236-242.

19. Ьугыш фольклоры / йыйыусыЬы Кирэй Мэргэн. 9фе: Башгосиздат, 1944. 60 б.

REFERENCES

1. Baimov, B.S. Bashkirskie baity kak istoricheskiy istochnik [Bashkir Baits as a Historical Source]. In: Narody Uralo-Povolzhya: istoriya, kul'tura, etnichnost' [Peoples of the Ural-Volga Region: History, Culture, Ethnicity]. Ufa: Ufimsky poligrafkombinat, 2003. P. 107112 (in Russ.).

2. Baimov, B.S. Front fol'klory [Front Folklore]. Vatandash - Compatriot Journal. 2000. No. 5. P. 82-87 (in Bashkir).

3. Bashkirskoe narodnoe tvorchestvo. T. 9. Pesni (Soveskiy Period) [Bashkir Folk Art. Vol. 9. Songs (The Soviet Period)]. Ufa: Kitap Bashkir Publishing House, 1996. 400 p. (in Russ.).

4. Bashkort khalyk izhady. T. 3. Sovet osoro [Bashkir Folk Art.Vol. 3. The Soviet Period]. Ufa: Bashknigoizdat, 1955.310 p. (in Bashkir).

5. Bashkort khalyk izhady. Sovet osoro. Berence kitap. Bayettar. Yyrdar. Takmaktar. [Bashkir Folk Art. The Soviet Period. Book 1. Baits. Songs. Takmak]. Ufa; Bashortostan Publishing House, 1981. 392 p. (in Bashkir).

6. Galin, S.A. Bashkort fol'klory [Bashkir Folklore]. A Manual for Graduate Students. Perm: Perm Publishing House, 1975. 235 p. (in Bashkir).

7. Nauchnyi arkhiv Ufimskogo federal'nogo issledo-vatel'skogo tsentraRAN. F. 3. Op. 1. D. 36. L. 1 [Scientific Archives of the RAS Ufa Federal Research Center. Fund 3. Bordereau 1, Individual File 36. P. 1] (in Russ).

8. Nauchnyi arkhiv Ufimskogo federal'nogo issledo-vatel'skogo tsentra RAN. F. 3. Op. 1. D. 36. L. 17 [Scientific Archives of the RAS Ufa Federal Research Center. Fund 3. Bordereau 1, Individual File 36. P. 17] (in Russ).

9. Nauchnyi arkhiv Ufimskogo federal'nogo issledo-vatel'skogo tsentra RAN. F. 3. Op. 1. D. 32a. L. 66 [Scientific Archives of the RAS Ufa Federal Research Center. Fund 3. Bordereau 1, Individual File 32a. P. 66] (in Russ).

10. Nauchnyi arkhiv Ufimskogo federal'nogo issledo-vatel'skogo tsentra RAN. F. 3. Op. 1. D. 47. L. 16 [Scientific Archives of the RAS Ufa Federal Research Center. Fund 3. Bordereau 1, Individual File 47. P. 16] (in Russ).

11. Natsional'nyj arkhiv Respubliki Bashkortostan (NA RB). F. 122. Op. 23. D. 179. L. 87 [The National Archives of the Republic of Bashkortostan. Fund 122. Bordereau 23. Individual File 179. P. 87], (in Russ.).

12. Salmanova, L.K. K voprosu o bashkirskom muzykal'no-poeticheskom iskusstve v gody Velikoy Otechestvennoy voyny [On Bashkir Musical and Poetic Art during the Great Patriotic War]. In: Fenomen Evraziystva v material'noy i dukhovnoy kul 'ture, etnologii i antropologii bashkirskogo naroda. Materialy Vseros. nauch.-prakt. konf., provodimoy v ramkakh razrabotki 7-tomnogo izdaniya "Istoriya bashkirskogo naroda" [The Phenomenon of Eurasianism in the Material and Spiritual Culture, Ethnology and Anthropology of the Bashkir People. Proceedings of the All-Russian Scientific and Practical Conference Held in the Framework of Elaborating of The History of the Bashkir People in 7 Vols.]. Ufa: Institute of History, Language and Literature, RAS Ufa Research Centre, 2009. P. 240-241 (in Russ.).

13. Sultangareeva, R.A. Voyna vzerkalefol'klora [The War in the Mirror of Folklore]. In: Sovremennye podkhody k izucheniyu istorii Velikoy Otechestvennoy voyny 19411945 gg.: teoriya, metodologiya, tekhnologii i metodika: materialy Vseros. nauch.-prakt. konf., posvyash. 65-letiyu pobedy sovetskogo naroda v Velikoy Otechestvennoy voyne. Ufa, 30 oktyabrya 2009 goda [Modern Approaches to Studying the History of the Great Patriotic War of 1941-1945: Theory, Methodology, Technology and Methods: Proceedings of the All-Russian Scientific and Practical Conference Dedicated to the 65th Anniversary of the Victory of the Soviet People in the Great Patriotic War. Ufa, October 30, 2009]. Ed. Dr.Sc. M.A. Bikmeev.

Ufa: Bashkir Institute of Education Development, 2009. P. 294-299 (in Russ.).

14. Khusainova, G.R. Vospominaniya sovremen-nikov o Velikoy Otechestvennoy voyne (po materialam ekspeditsii 2009 goda v Burzyanskiy rayon) [Memoirs of Contemporaries about the Great Patriotic War (Based on the Materials from the 2009 Expedition to the Burzyansky District)]. In: Sovremennye podkhody k izucheniyu istorii Velikoy Otechestvennoy voyny 1941-1945 gg.: teoriya, metodologiya, tekhnologii i metodika: materialy Vseros. nauch.-prakt. konf., posvyashch. 65-letiyu pobedy sovetskogo naroda v Velikoy Otechestvennoy voyne. Ufa, 30 oktyabrya 2009 goda [Modern Approaches to Studying the History of the Great Patriotic War of 1941-1945: Theory, Methodology, Technology and Methods: Proceedings of the All-Russian Scientific and Practical Conference Dedicated to the 65th Anniversary of the Victory of the Soviet People in the Great Patriotic War. Ufa, October 30, 2009].Ed. Dr.Sc. M.A. Bikmeev. Ufa: Bashkir Institute of Education Development, 2009. P. 294-299 (in Russ.).

15. Khusainova G.R. Tema Velikoy Otechestvennoy voyny v bashkirskikh baitakh [Theme of the Great Patriotic War in Bashkir Baits]. In: Fenomen Evraziystva v material'noy i dukhovnoy kul'ture, etnologii i antropologii bashkirskogo naroda. Materialy Vseros. nauch.-prakt. konf., provodimoy v ramkakh razrabotki 7-tomnogo izdaniya "Istoriya bashkirskogo naroda" [The Phenomenon of Eurasianism in the Material and Spiritual Culture, Ethnology and Anthropology of the Bashkir People. Proceedings of the All-Russian Scientific and Practical ConferenceHeld in the Framework of Elaborating of The History of the Bashkir People in 7 Vols.]. Ufa: Institute of History, Language and Literature, RAS Ufa Research Centre, 2009. P. 272-274 (in Russ.).

16. Khusainova, G.R. Vtoraya mirovaya voyna v bashkirskom fol'klore i vospominaniyakh sovremennykh

informantov [World War II in Bashkir Folklore and Recollections of Modern Informants]. In: Gumanitarnye nauki v XXI veke: chelovek, obshchestvo, global'nyj mir: materialy Mezhdunar. konf., posvyashch. 70-letiyu TNIIYaLI [Humanities in the XXI Century: Man, Society, Global World: Proceedings of the International Conference Dedicated to the 70th Anniversary of the Tuvan Research Institute of Language, Literature and History^. Kyzyl: Institute for Humanitarian and Applied Social and Economic Research, 2015. P. 385-392 (in Russ.).

17. Khusainova, G.R. Velikaya Otechestvennaya voyna v vospominaniyakh veteran tyla (po materialam fol'klornoy ekspeditsii 2011 goda v Beloretskiy rayon) [The Great Patriotic War in Memoirs of the Rear Veterans (Based on the Materials of the 2011 Folk Expedition to the Beloretsky District)]. In: Rol' literatury v dukhovno-nravstvennom i patrioticheskom vospitanii podrastayushchego pokoleniya: sb. materialov Vseros. nauch.-prakt. konf. (s mezhdunarodnym uchastiem) (g. Sibay, 16-17 aprelya 2015 g.) [The Role of Literature in the Spiritual, Moral and Patriotic Education of the Younger Generation: Collected Materials of the All-Russian Scientific and Practical Conference (with an International Participation) (Sibay, April 16-17, 2015)]. Ed. Latypova, R.M., Lasynova, N.A. Sibay: Sibay Town Printing House, 2015. P. 276-279 (in Russ.).

18. Khakimyanova, A.M. Takmaki Velikoy Otechestvennoy voyny [Takmaks of the Great Patriotic War]. In: Trudy Instituta istorii, yazyka i literatury Ufimskogo nauchnogo tsentra Rossiyskoy akademii nauk. Vyp. 6 [Proceedings of the Institute of History, Language and Literature, RAS Ufa Scientific Center. Issue 6]. Ed. Suleymanov, R.N., Comp. Sultanguzhina, G.Yu. Ufa, 2015. P. 236-242 (in Russ.).

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

19. Hugysh fol'klory [War Folklore]. Comp. Kirey Mergen. Ufa:Bashgosizdat, 1944. 60 p. (in Bashkir).

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.