Научная статья на тему 'ӘҘӘБИ “БАШҠОРТ ЙЫРЫ” ЖАНРЫНЫҢ ФОРМАЛАШЫУЫ ҺӘМ ҮҪЕШЕ, ИДЕЯ-ХУДОЖЕСТВО ҮҘЕНСӘЛЕКТӘРЕ (ФОРМИРОВАНИЕ И РАЗВИТИЕ, ИДЕЙНО-ХУДОЖЕСТВЕННЫЕ ОСОБЕННОСТИ ЖАНРА ЛИТЕРАТУРНОЙ “БАШКИРСКОЙ ПЕСНИ”)'

ӘҘӘБИ “БАШҠОРТ ЙЫРЫ” ЖАНРЫНЫҢ ФОРМАЛАШЫУЫ ҺӘМ ҮҪЕШЕ, ИДЕЯ-ХУДОЖЕСТВО ҮҘЕНСӘЛЕКТӘРЕ (ФОРМИРОВАНИЕ И РАЗВИТИЕ, ИДЕЙНО-ХУДОЖЕСТВЕННЫЕ ОСОБЕННОСТИ ЖАНРА ЛИТЕРАТУРНОЙ “БАШКИРСКОЙ ПЕСНИ”) Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
78
9
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
литературная “башкирская песня” / гибридный жанр / подражание образцам народной песни / синтез традиций устной и письменной поэзии / любовные и бытовые темы / новый лирический герой / literary "Bashkir song" / hybrid genre / imitation of folk songs / synthesis of the traditions of oral and written poetry / love and everyday themes / a new lyric hero

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Кунафин Гиниятулла Сафиуллович

В искусстве слова каждого народа есть жанрово-стилевые направления, длительное время занимающие ведущее положение. В башкирской литературе одним из таких является песенная лирика, утвердившаяся и получившая широкое развитие в ней в XIX, особенно в начале ХХ в. У истоков ее довольно богатой жанровой системы стоял гибридный жанр “башкирская песня”, в котором традиции устно-поэтического творчества сочетаются с традициями письменной поэзии. В статье освещается процесс формирования и развития этого жанра в башкирской лирике XIX в., раскрывается его специфика, которая заключается в сознательном подражании конкретным образцам народной песенной лирики и в стилизации, а подчас – и в имитации ее поэтики. Литературные «башкирские песни», возникшие на основе стремления освоить систему народной символики и принципы композиционной структуры башкирской фольклорной песни, играли положительную роль в развитии национальной литературы. Они дали башкирской поэзии весьма многое в разработке понятного широкой народной массе литературного языка и стиха, способствовали дальнейшему проникновению в нее элементов народности, реалистического образного мышления, конкретизации образов-деталей и обстоятельств действия героя.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по языкознанию и литературоведению , автор научной работы — Кунафин Гиниятулла Сафиуллович

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

FORMATION AND DEVELOPMENT, IDEAL AND ARTISTIC FEATURES OF THE GENRE OF THE LITERARY "BASHKIR SONG"

In the art of the word of every nation there are genre-style trends that have occupied a leading position for a long time. In Bashkir literature, one of these is song lyrics, which became firmly established and developed widely in it in the nineteenth, especially at the beginning of the twentieth century. At the origins of its rather rich genre system was the hybrid genre "Bashkir song", in which the traditions of oral and poetic creativity are combined with the traditions of written poetry. The article highlights the process of the formation and development of this genre in the Bashkir lyric poetry of the 19th century, reveals its specificity, which consists in the conscious imitation of specific samples of folk song lyrics and in stylization, and sometimes in imitation of its poetics. Literary "Bashkir songs", which arose on the basis of the desire to master the system of folk symbols and the principles of the compositional structure of the Bashkir folk song, played a positive role in the development of national literature. They gave Bashkir poetry a lot in the development of a literary language and verse that was understandable to a wide popular mass, contributed to the further penetration into it of elements of nationality, realistic imaginative thinking, concretization of images, details and circumstances of the hero's action.

Текст научной работы на тему «ӘҘӘБИ “БАШҠОРТ ЙЫРЫ” ЖАНРЫНЫҢ ФОРМАЛАШЫУЫ ҺӘМ ҮҪЕШЕ, ИДЕЯ-ХУДОЖЕСТВО ҮҘЕНСӘЛЕКТӘРЕ (ФОРМИРОВАНИЕ И РАЗВИТИЕ, ИДЕЙНО-ХУДОЖЕСТВЕННЫЕ ОСОБЕННОСТИ ЖАНРА ЛИТЕРАТУРНОЙ “БАШКИРСКОЙ ПЕСНИ”)»

ЛИТЕРАТУРОВЕДЕНИЕ

i'Vi i'Ji. ¿J^ j'li. ¿T^ ¿у. ЛМ. лтг. ¿y* ¿y* ¿у, ¿t«. ¿-у. ¿J4 ¿J4 ¿Tit i'T'i гу. ¿J4 ¿Tï. ¿J4 ¿y* ¿^t.

DOI 10.24412/2223-0564-2021-2-36-43 F.C. Кунафин УДК 821 (470.57)

ЭЗЭБИ "БАШКОРТ ЙЫРЫ" ЖАНРЫНБЩ ФОРМАЛАШЫУЫ ЬЭМ YÇEmE, ИДЕЯ-ХУДОЖЕСТВО УЗЕНСЭЛЕКТЭРЕ (ФОРМИРОВАНИЕ И РАЗВИТИЕ, ИДЕЙНО-ХУДОЖЕСТВЕННЫЕ ОСОБЕННОСТИ ЖАНРА ЛИТЕРАТУРНОЙ "БАШКИРСКОЙ ПЕСНИ")

Аннотация

В искусстве слова каждого народа есть жанрово-стилевые направления, длительное время занимающие ведущее положение. В башкирской литературе одним из таких является песенная лирика, утвердившаяся и получившая широкое развитие в ней в XIX, особенно в начале XX в. У истоков ее довольно богатой жанровой системы стоял гибридный жанр "башкирская песня", в котором традиции устно-поэтического творчества сочетаются с традициями письменной поэзии. В статье освещается процесс формирования и развития этого жанра в башкирской лирике XIX в., раскрывается его специфика, которая заключается в сознательном подражании конкретным образцам народной песенной лирики и в стилизации, а подчас - и в имитации ее поэтики. Литературные «башкирские песни», возникшие на основе стремления освоить систему народной символики и принципы композиционной структуры башкирской фольклорной песни, играли положительную роль в развитии национальной литературы. Они дали башкирской поэзии весьма многое в разработке понятного широкой народной массе литературного языка и стиха, способствовали дальнейшему проникновению в нее элементов народности, реалистического образного мышления, конкретизации образов-деталей и обстоятельств действия героя.

Ключевые слова: литературная "башкирская песня", гибридный жанр, подражание образцам народной песни, синтез традиций устной и письменной поэзии, любовные и бытовые темы, новый лирический герой

Ginijatulla S. Kunafin

FORMATION AND DEVELOPMENT, IDEAL AND ARTISTIC FEATURES OF THE GENRE OF THE LITERARY «BASHKIR SONG»

Abstract

The article examines the features of the artistic reflection of reality at the beginning of the twentieth century and the reconstruction of the images of contemporaries. If in the 20s of the twentieth century Bashkir literature was distinguished by a variety of literary methods and styles, creative searches, compared with subsequent stages of development, the works of M. Gafuri, D.Yulty, Sh. Fidai, Sh. Babich, T. Yanabi, I. Nasyri, G. Gumar, etc., recreated in the principles of educational and critical realism, romanticism, widely used the poetics of folklore, in genre-style terms testified to the multicolored palette of artists, then in In the thirties, Bashkir literature, like all multinational

Кунафин Гиниятулла Сафиуллович, доктор филологических наук, профессор, член-корреспондент АН РБ, заведующий кафедрой башкирской литературы, фольклора и культуры факультета башкирской филологии, востоковедения и журналистики Башкирского государственного университета (Уфа), e-mail: kbl2000@mail.ru

G'miyatulla S. Kunafin, Prof. Dr.Sci. (Philology), Associate Member of the Academy of Sciences of the Republic of Bashkortostan, Head of the Department of Bashkir Literature, Folklore and Culture, Faculty of Bashkir Philology, Oriental Studies and Journalism, Bashkir State University (Ufa), e-mail: kbl2000@mail.ru

Soviet literature, was squeezed into the narrow framework of socialist realism, the image of a contemporary hero, a society transformer, a builder of a new society was covered somewhat one-sidedly, monotonously.

Key words: literary «Bashkir song», hybrid genre, imitation of folk songs, synthesis of the traditions of oral and written poetry, love and everyday themes, a new lyric hero

Милли Ьуз сэнгэтендэ эзэби йыр, икен-се терле эйткэндэ, китап йыры лирикаЪыныц барлытста килеу тарихын ейрэнеуселэр эзэби "халык" йырын (эйтэйек, эзэби "рус" йыры, "татар", "украин", "сыуаш", "■казак" йыры Ь.б.) фольклорга ацлы рэуештэ ориентация тотоу, язма поэзия меиэи халытс ауыз-тел ижадыныц бер-береЬеиэ ных йогонто яЬауы, утей ииеуе ерлегеидэ барлытста килгэн сиикретик тэбигэтле гибрид жанр тип идэплэйзэр. Был жанрзыц баш-лыса фольклорга ориентация тотоуын уныц исе-ме ук эйтеп тора [1, 187-189-сы бб.; 7, 26-27-се бб.; 8, 8-се б.; 9, 11-се б.; 11, 187-189-сы бб.; 12, 267-269-сы бб.].

Эзэби "башторт йыры" ла тап шундай син-кретик характерга эйэ. Унда ауыз-тел ижады тра-дициялары язма шигриэт традициялары менэн айырылгыИыз урелеп килэ. Эммэ эзэби "башкорт йыры"нда фольклор традицияларына эйэреу шастай едтенлек итэ. Быньщ асытс мидалы бу-лып С. Рыбаков Ьэм М. Эметбаев тарафынан язып алынган халытс шигырзары строфаларыныц схема-моделдэре (шаблондары) тора. Бына шуларзыц береЬе:

Зайдый гына микэн, эй, aйhaйлYк, (10) Эйди генэ микэн вaйxaйлYк. (9) Зайдрай гына микэн зaйдapaйлYк,(10) Зайдый гына микэн айкайлук. (9) [5, 238-се б.].

Ошо схема буйынса М. Эметбаев узенец бер нисэ мехэббэт шигырын тыузырган ('Ъагыныу", 'Ъагыныу хаты", 'Ъандугаскай Ьайрай..." Ь.б.) [13, 89-90-сы бб.].

Эзэби "башкорт йыры" йыш тсына бер стро-фанан торган, халык йырзарыныц айырым образ-дарын, образ-деталдэрен, лексик сараларын Ьэм эйтемдэрен, поэтик алымын ■кулланган, башлы-са мехэббэт Ьэм Ьирэклэп тормош-кенкуреш темаЪына арналган ябай поэтик эдэрзе тэшкил итэ. Элегик тон, лиризм - уларзыц характерлы Иызаты. Быны Р.Г. Игнатьев тарафынан йыйылган Ьэм 1875 йылда "Император Рус география йэмгиэтенец Ырымбур булеге язмалары"нда (3-се сыгарылыш) "Ырымбур губернаЪы мосолман-инородецтарында татар языуындагы ■кулъязмаларза, телдэн Иейлэузэрзэ Иакланып калган хикэйэттэр, экиэттэр Ьэм йырзар"

тигэн материалда "Салауат батыр", "Элиш батыр", "Бэхтиэр батыр" кеуек героик йекмэткеле тарихи йырзар менэн бер рэттэн ба^тырып сыгарылган лирик характерзагы бер нисэ йыр-шигыр елгеЬендэ курергэ мемкин ("Егет менэн кыз», "Язгы йыр", "Кайза минец Ьейгэнем?", "Беркет йыры") [2, 214-226-сы бб.]. ТСызганыска таршы, "Язмаларза" уларзыц теп поэтик несхэлэре бирелмэгэн. Р.Г. Игнатьев эдэрзэрзец йекмэткеЬен Ьейлэп биреу менэн генэ сиклэнгэн, шуга курэ уларзыц художество-лы эшлэнеше, шигыр тезелеше узенсэлектэрен куз алдына килтереу мемкин тугел. Эзэбиэт белгесе Э. Харисов фекеренсэ, был эеэрзэрзе "сюжетлы халык йырзары тип тэ, шигырзар тип тэ идэплэргэ була. Эммэ асылда иЬэ уларзы фольклор элементтары едтенлек иткэн шигырзарга таратырга кэрэк" [15, 210-сы б.]. Э бына С. Галин уларзы бары фольклорсы-галим позицияЬынан гына кузаллай Ьэм тейешенсэ дэлиллэп тормадтан халыктыц лирик йыр елгелэре рэтенэ индерэ [1, 14-се б.]. Гэмэлдэ иЪэ улар язма поэзия Ьэм фольклор элементтары аралаштан, едтэуенэ ЬуцгыЬыны^ы едтенлек иткэн "гибрид" характерындагы э^эрзэр булып тора. Ютста гына Р.Г. Игнатьев уларзыц ^айЪы берзэрен «романтик йекмэткеле йырзар» тип ата-май. Ьейлэп бирелгэн эстэлектэренэ Караганда, был э^эрзэргэ элегия тоны хас. Ул тон бетэЬенэн дэ элек ижтимаги-социаль характерзагы про-блемалар Ьэм куренештэр менэн бетенлэй тиер-лек бэйлэнмэгэн мехэббэт темаЪы менэн бэйле. Эеэрзэрзец узэгендэ иЬэ ниндэйзер сэбэптэр ар^аЬында айырылышырга Ьэм яцгызлытста йэшэргэ мэжбур булган бер-береЬен Ьейгэн егет менэн тсыззыц куцел кисерештэре тора. Уз телэктэренэ ирешеу есен - язмыштарын бергэ бэйлэп, йылдар аша мехэббэттэренэ тогро ■калып, гумер буйына бэхетле йэшэу есен лирик геройзар ярзам Ьорап тэбигэткэ - тояшка, йылгага, шишмэгэ, тоштарга, сэскэлэргэ мерэ-жэгэт итэ. Бындай поэтик алым халытс шигри-этенэн килэ. Ул йыр жанрыныц халытс араЬын-дагы куп йыллытс удеше ЬеземтэЬендэ барлытста килгэн. Эммэ сэсмэ формала бирелгэн текстарза ■кайИы берзэ тагмарлы инверсияларзыц, Ьирэк

осрай торган синтаксик езектэрзец кузгэ са-лыныуы Ьэм, киреЬенсэ, шигри вариациялар Ьэм табатлаузар элементтарыныц булмауы, Иуззэрзе Ьайлау, фекер-тойголарзы сагылдырыу, лирик сюжетты тезеу артында уз заманыныц ин-дивидуаль ижади шэхесе - аноним сэсэне йэки Ьэуэдкэр шагиры тора, тип уйларга нигез бирэ.

XIX быуат башторт язма иоэзияЬында "башторт йыры" жанрыньщ нытаап формалаша барыуы хатсында беззец кендэргэ килеи еткэн мехэббэт Ьэм гаилэ тормошо тураЪындагы ■кулъязма шигырзар шастай асытс Ьейлэй. Улар куп осратста теуэл, ацлайышлы строфик форманы, традицион халык лирикаЪы есен хас йэнэшэлек-тэрзе, рефрендарзы, элеп-кутэреп алып китеусе, ■кабатланыусы Ьуззэрзе Ьэм Ьузбэйлэнештэрзе, терки халытстарыньщ мехэббэт лирикаЬы есен дейем булган традицион эпитеттарзы Ьэм терле типтагы сагыштырыузарзы, ябайлаштырылган рифмаларзы Ьэм башта сара-алымдарзы уз эсенэ ала. Иыр стихияЬы язма поэзия традициялары-на нигезлэнгэн башта эдэрзэргэ лэ утеп инэ. Асылда йыр был осорзагы мехэббэт лирикаЬы-ньщ теп жанрзарыныц береЬе булып китэ. Бына Зур булмаган мидал:

Кашиц кара сызылмышдыр, Дешец энже тезелмешдер, Иврэк-бэгрем взвлмешдер. Гишык тотоп сэца, эй жан.

Кэлэмец хуб, жамалец мак Идеб яратмыш ул аллак. Куз ачып карамагыц Фжирецэ шифадыр, лэл.1 [6, л. 112].

Ошондайыра'к типтагы эзэби йыр-шигырзарзьщ кубеЬенец идея йекмэткеЬе романтизмдьщ гносеологик тэушарты булган ысьтбарлытсты интуитив танып белеугэ нигезлэнгэн [14, 78-се б.]. Уларза мехэббэт кешелэргэ даими хас булган ниндэйзер бер илаЪи, мегжизэуи зур тойго буларатс карала. Лирик герой был тойгоноц кесен, яраткан кешеЬенец матурлыгын идеаллаштыра. Эйтэйек, егет Ьейгэненец йезен тояш йэ ай, буй-Ьынын -кипарис, зифа тал йэ тюльпан, сэсен - мисек (мускус), барматстарын - ^амыш, керпектэрен - ук, тештэрен - ынйы, ауызын - уйматс, э тарашын -керпектэр адтынан Ьибелгэн гузэл сэскэлэр

(лэлэ, сембел Ь.б.) менэн сагыштыра. Мехэббэт тойголарын Ьэм кисерештэрен ошолай биреу узе бер символик системага эуерелэ. Был куренеш-тец матур елгелэрен "Керпегец уктыр", "Билец нескэ", "Эй, ширин (татлы) йэр", "Эй йэн", "Яр,эй", "Эбъяте мэгшукэ" ("Гашиктар бэйеттэре") кеуек эеэрзэрзэ курэбез. Был Ьэм башта йыр-шигырзарза лирик герой уз тойго-кисерештэрен Ьэр ватапта ла туранан-тура эйтеп бармай, уныц есен образ-символдар - рауза, лэлэ, былбыл, тояш, ай Ьэм башталар "Ьейлэшэ". Эммэ, икен-се я^тан, аноним эзэби "башторт йырзары'ныц кубеЬе рациональ орлоктарзан мэхрум тугел. Уларза яцы типтагы реалистик шигриэттец фор-малашыуы есен бик меЬим булган художес-тволы яцылытс бар, ул - образдарзы конкрет-лаштырыу, едтэн генэ булган тыштсы тасуир-лау принцибын уларзыц эске донъяЬын, уз-ара ■катмарлы менэсэбэттэрен тэрэнерэк ятстыртыуга мемкинлек биргэн сюжетлы тезелеш принцибы менэн аралаштырып биреу йэ алмаштырыу. Шул ук ватапта йэ герой, йэ уныц уй-кисерештэре Ьэм эш-'кылы'ктары йэ иЬэ ул хэрэкэт иткэн шарттар башлыса реалистик планда ятстыртыла. Бындай осратстарза эзэби "башторт йырзары" ныц художестволы алым-саралары мехэббэт шигырзарыныц куптэренекенэ Караганда терлерэк Ьэм байыратс булып китэ. Был йэЬэттэн "Эбъяте мэгшукэ" ("Гашиктар бэйеттэре") эдэре игтибарга лайытс. Ул егет менэн тсыззыц диало-гы формаЬында тезелгэн Ьэм тыштсы я^тан туй йолаЬы йырын хэтерлэтэ. Эммэ йекмэткеЬе Ьэм функцияЬы буйынса ул йола йырынан нытс айыры-ла. Унда без туйза Ьуз эйтешенэ, фекер алышына сытстан ике теркемде тугел, э бер-береЬен езелеп Ьейгэн ике йэштец - "гел" менэн "былбылдыц" уЗЗэрен курэбез, саф тойго-кисерештэре, эхлатси сифаттары менэн осрашабыз. ШуныЬы ла меЬим, узенец эдэре менэн аноним шагир башторт шигриэтенэ яцы мотив индерэ: ул лирик "мин" культы урынына геройзыц Ьейгэне есен узен торбан итергэ эзер булыуын курЬэтеу, тойголар тэрэнлеген поэтиклаштырыу. Ике йэштец саф тойголарын, куцел кисерештэрен, бер-береЬенэ мехэббэтен белдереуен автор утэ сентименталлеккэ бирелмэйенсэ, самаЪыз яцгырауьгклы эпитеттар, Ьейлэмдэр Ьэм гипер-болалар ■кулланмайынса, реалистик рухта бирэ:

1 Кэлэмец хуб, жамалец маЪ - Ьузец матур, йе^ец сибэрлеге ащай; лэл - лэлэ, тюльпан.

Егет эйтте:

Олэц эйтеб башладым гашик жанга, йэр, йэр,

Гашикмыз бу жиИанда кыз угланга (кешегэ),

йэр, йэр.

Бу жиканда тыудыцыз, булдыцыз кыз, йэр,

йэр,

Телемездэ тэсбих тик булдыцыз сез, йэр, йэр...

ТСыз эйтте:

Иврэгемэ дэрт салдыц швйлэ егет, йэр, йэр,

Сэн дигэндэ, мэн кабул идеб, егет, йэр, йэр.

Ошбу донья дэYлэme - сэн, сэн бэнем, йэр, йэр,

Гэян булыр бу эшне, булса энкам, йэр, йэр... [6].

Сагыштырыу теленец ябайлыгы (тсыз - гел кеби, егет - былбыл кеби, Ьары тош тик Ь.б.), эпитеттарзыц тапкырлыгы Ьэм анытслыгы ("гашик йэн", "гатсыл (атсыллы) кеше", "сабыр кеше", "тара таш", "зифа буй", "йопар (хуш едле) йез", "назик (нескэ) йэн", "тен ^ошо" Ь.б.), купселек терки халыктарыньщ, бигерэк тэ тазатс, узбэк, башторт, татарзарзыц ауыз-тел ижадында киц таралган "йэр, йэр" рефрены, символик образдарзыц Ьэм геройзарзыц эйлэнэ-тирэлегендэ шартлы элементтарзыц булмауы, халытстыц тозимге тормош-кенкурешендэге айырым билдэлэрзе Ьэм деталдэрзе (ей, батсса, Ьарай, тэзрэ, Иандык, донъя дэулэте, тушэк, шаршау Ь.б.) ■кулланыу, Ьэр строфаныц логик Ьэм структур бетенлеге, иц меЬиме, Ьэр кешегэ ацлайышлы йекмэтке, тыцлаусыларза Ьэм укыу-сыларза геройзарзыц кисерештэренэ тарата телэктэшлек тойгоЬо, йэшэгэн мехит-шарттарын нисек бар шулай табул итеу телэге уятган ярым элегик Ьэм ярым шаян тон - быларзыц бетэЬе лэ саф эзэби юдытста язылган был йырзы хальгк йырына ятсын итэ. Исеме билдэЬез шагир фразаларзы, Ьейлэмдэрзе иркен тезей, шигыр юлдарын ярайЬы Иыгылмалы яЬай, геройзарзыц куцел кисерештэрен, эш-хэрэкэттэрен, тсылытс-фигелдэрен Ьэм телмэр интонацияЬын шастай тулы сагылдыра. Тэбигилеге, йэнлелеге, психологик теуэллеге Ьэм анытаыгы менэн айыры-лып торган, диалогка торолган был ижад еме-шен бэлэкэй музыкаль-поэтик сэхнэ эдэре тип тэ идэплэргэ мемкин булыр ине. Ундагы Ьэр татнашыусы узенэ хас характер Ьызаттарын асып Ьала.

Мехэббэт лирикаЪы кешенец нэ'к хис-тойголары менэн бейек зат булыуын курЬэтте, унда шэхес тойгоЬо уятты, уга узен радларга ярзам итте, яратыузыц тэбигэт танундарына ярашлы, бетэ нэмэнэн дэ едтен, ■кезрэтле тойго булыуын идбатланы. Ул шигриэттэ терле мотив-

тар, стилдэр, пафостар гаммаЪын тыузырырга, кешене бэхетле йэ бэхетЬез, шат йэ тайгылы, шаян Ьэм шым итергэ, уны идке гереф-гэзэттэр, шэригэт тагизэлэре, синфи мэнфэгэттэр, ютс-барга ышаныузар сиктэрен аша атлап утергэ этэрергэ, унда горурльгк йэ медкенлек, йэллэу тойгоЬо йэ ус алыу телэге уятырга мемкин. Бына эзэби йырзарзан бер нисэ езек:

Аккош ла атдым, тимэде, Аккошларым китде жeлeYгэ. Гакылсыз бала mYгeл идем, Гакылларым китде сылыуга.

Чакырым ярым эрэмэ,

Эрэмэдэн курдем бэн сэне.

Илгэ чыккан даныц белэн,

Ку_рмэйенчэ cэYдeм бэн сэне [6, л. 134].

Килтерелгэн езектэн куренеуенсэ, аноним Ьэуэ^кэр шагир гашик кешенец уй-кисерештэрен биреузэ ацлы рэуештэ уз осоро халытс йырзары талып-Ьызаттарынан сыгып эш итэ. Эдэр озон йырзар формаЪында ижад ителгэн, йекмэткеЬе менэн халытаыц тэнкит рухлы, терттереп алган шаян йырзарына тарта тешэ. Асылда, ул милли халытс йыр лирикаЬыныц конкрет елгелэренэ ацлы рэуештэ эйэреу, окшатып эшлэргэ ты-рышыу, уларзыц поэтикаЪын стилизациялау ЬеземтэЬе буларатс барлытста килгэн. Эдтэуенэ фольклорзыц формаль Ьызат-узенсэлектэре бын-да язма шигриэт вэкилдэре тарафынан эшлэнгэн шигыр тезелеше Ьэм композиция танундарына бойЬондоролган. Эйтэйек, унда халытаыц йыр лирикаЬы есен бик тэ хас булган э^эрзэргэ бер терле ихласлытс, хис-тойгололок Ьэм элегик тедмер биреп тороусы кесерэйтеу Ьэм иркэлэу ялгаузары бетенлэй осрамай (мэдэлэн, аккошкайым тугел, атстоштарым, гакылтайым тугел, гатсылдарым Ь.б.). Уныц ритмикаЪы ла акЪай: шигыр юлдарындагы ритмик быуындар терле булган кеуек, ижектэр Ьаны ла бер тигез тугел. Эгэр зэ озон халык йырзарыныц шигыр юл-дарында ижектэр Ьаны кубеЬенсэ ун (1-се менэн 3-се юлдарза) Ьэм тугыз (2-се менэн 4-се юлдары) булЬа, тайЪы бер осрактарза ун бергэ, хатта ун дурткэ тиклем барып етЬэ, был эдэрзэ тугыз иже-кле юлдар Ьигез Ьэм ете ижеклелэр менэн арала-шып килэ. Шул ук вакытта уныц поэтикаЬына халытс поэзияЬыныц куп кенэ стиль Ьызаттары хас. Унда кицэйтелгэн, йэйелдереп ебэрелгэн сюжет юк, бэйэнлэу беренсе заттан алып бары-ла, йэгни сюжет ситуациялары геройзыц моноло-гында асыла. Ике быуынлы йэнэшэлектэр зэ зур

композицион Ьэм эмоциональ-эстетик мэгэнэгэ эйэ. Улар кире характерна Ьэм символик мэгэнэгэ эйэ, йырзыц сюжет ситуацияЬын кинэйэлэп сагылдыра, уга эмоциональ бизэк бирэ, геройзыц куцел торошон характерлай. Аноним шагир шу-лай ук халытаыц тормош куренештэрен гэзэти куз алдына килтереуе менэн тыгыз бэйлэнгэн пейзаж образдарына ла мерэжэгэт итэ. Тэуге юлдарза уньщ атып та тейзерэ алмаган, осоп киткэн атстошто Ьэм сатсрым ярым кицлеккэ таралган ■кыуа'кльгкты телгэ алыуы була, шун-да ук укыусыньщ йэ тыцлаусыныц куцелен яуапИыз Ьэм газаплы мехэббэттец озайлы Ьэм тагмарлы юлын Ьи^еу тойгоЬо билэп ала. ШуныЬы ла тсызыклы, уззэренец структуралары буйынса символдар бында ябай гына итеп тугел, ■катмарландырып бирелэ. Э^эрзэ тере заттарзыц, предметтарзыц гэзэттэгесэ уззэре генэ тугел, уларзыц эш-хэрэкэттэре Ьэм ■киэфэт-тороштары ла символдар булып китэ. Ьунарсы пуляЬынан ■котолган атстоштоц тапыл атлыгып югарыга кутэрелеуе (желеугэ - елеугэ китеуе, йэгни шэп осоуга кусеуе) матур тсыззыц уга атсылдан шашып гашик булган егеттец "тозагынан" ■котолоуын, э тснуатстарзыц сатсрымдарга таралып-Ьибелеп удеуе уз хис-тойголарынан бер нисек тэ арына, уларзыц "быгауын" 039 алмаган герой кисерештэренец ■катмарлылыгын Ьэм тэрэнлеген сагылдыра. Был эзэби йыр уныц поэтик яцгырашын, аЪэцлеген косэйтеусе уй-тойго анытаыгы, Ьэр телмэр эйтелешенец ацлайышлылыгы, рифманыц ябайлыгы, асытс характерза булыуы, йэгни бер терлерэк яцгыра-ган окшаш Ьуззэрзец Иузынкы енгэ тамамла-ныуы менэн айырылып тора. Быларзьщ бетэЬе лэ исеме билдэЬез Ьэуэ^кэр шагирзыц туган халтсыныц бай йыр традициялары менэн я^шы таныш булыуы, узенец ижади тэжрибэлэрендэ уларга таяныуы хатсында Ьейлэй.

Халытаыц йыр лирикаЪына хас урзэ телгэ алынган поэтик сара-алымдар комплексын XIX быуаттьщ куп кенэ эзэби йырзарында табырга мемкин. КайЪы бер шагирзар уларзы уз аллы Ьэм урынлы итеп одга файзаланЪа, икенселэре ниндэйзер бер шартлы шаблонга эйэрэлэр. Ьеземтэлэ уларзыц йыр-шигырзарыныц кубеЬе бары фольклор стилизацияЬыныц эзэби тэжрибэЬе генэ булып ■кала. И. Покровский та-рафынан 1870 йылда "Император Рус география йэмгиэтенец Ырымбур булеге язмалары" биттэрендэ гэрэп шрифты менэн теп несхэлэ Ьэм рус теленэ тэржемэлэ бадтырып сыгарылган

"Башторт Ьэм татар йырзары йыйынтыгы" -шуныц сагыу бер дэлиле. Эйтергэ кэрэк, унда урын алган терле кулэмдэге 215 йыр шул осорза 2-се Удэргэн улусы башторто, Ьэуэ^кэр галим Ю. Эминев тарафынан язып алынган Ьэм Ырымбур сик буйы комиссияЬында тэржемэсе булып эшлэгэн, эзэбиэтте ятсын кургэн Стэрлетама^ ейэзе кешеЬе С. Батыршин тарафынан рус теленэ тэржемэ ителгэн булган [16, 16-17-се бб.]. "Йыйынтьгк" башторт мэгрифэтселек хэрэкэте-нец тэуге куренекле вэкилдэренец береЬе М. Бик-сурин редакторлыгында Ьэм И.П. Покровскийга туранан-тура булышлыгында донъя курэ. Ундагы э^эрзэр йекмэткелэренец Ьэм поэтик формаларыныц терлелеге менэн айырылып тора. Улар араЪында ике, дурт, алты юллытс йыр-шигырзар осрай. КубеЬе робаги формаЪында ижад ителгэн. Мэднэуи, гэзэл формаЪындагы строфалар за осрай. Мехэббэт, тормош-кенкуреш тураЪындагы был йыр-шигырзарза ер кешеЬенец якты тойголары, дэрт-илЬамы, атсыл вэ ац-белем донъяЬы, намыты, матурлытс хатсындагы иде-алдары йырлана, яцгызлытс тойголары, таш-лап киткэн дилбэре тураЬындагы хэтирэлэре, яратмаган кешеЬенэ карата нэфрэт, тыуган ерзе Ьагыныу хистэре сагыла. Тэбиги, уларзыц кубеЬе куцелле кейзэрзе, терткеле татсматстарзы, шаян сагыштырыузарзы уз итмэй, укыусы-ны йэ тыцлаусыны тын, Ьагышлы уй-тойголар донъяЬына алып китэ. Бер нисэ мидал килтереп, бер юлы робаги Ьэм мэднэуи жанрзарына хас рифмаларзыц уларзагы тсулланылыш рэуешен курЬэтеп утэйек:

Жанкайым, cэнYЦ бишмэтец Биллэрецдин mYбэн биш CYйэм. «Вэ аллаку» дисэм язык булыр, Фи-л-хжикэт сэне бик свйэм

[10, 152-153-се бб.].

Ожмах эчрэ хур кеби йвзвц нуры, (а) Сэн уласыц ике куземнец бере. (а)

Ишедэнлэр вэ эсфец илэ хайран ула, (б). Ьэм кургэнлэр жанны фида кыла. (б)

[10, 216-217-се бб.].

Иэки:

Менгэн атым туры ала, (а) Тубылгыларга урала, (а) Бэн тыуып Ycкэн ердэ (б) Кук Yлэн Ycen тэ кыуара. (а)

[10, 174-175-се бб.].

Нжеш хызныц хуйынына

Мужик килеп ятмагы.

Мидле2 кояш сыкканды

Болот килеп япмагы [10, 180-181-се бб.].

Был ми^алдарзан куренеуенсэ, И.П. Покровский тарафынан ба^тырылган йыр-шигырзарза фольклор лирикаЪы традициялары язма поэзия традициялары меиэи органик берлэшэ. Уларзыц берэузэрендэ фольклор элементтары едтенлек итЬэ, икенселэрендэ - эзэби шигриэттеке. Эйтергэ кэрэк, йыр-шигырзарзыц куп елеше тэрэн йокмэтке, поэтик камиллытс менэн айыры-лып тормай. Уларза фольклор, сэсэнлек традициялары менэн бэйлэнеш ысын ижади характер - халытс шигриэте сюжеттарын йэ образдарын бетэ нескэлектэрендэ кузаллап, иркен ижади интерпретациялау характерын алып китмэй эле. Куп нэмэ асылда ябай эйэреу-окшатыуга, стилизацияга, я^шы тигэндэ лэ, халытаыц озон, ■кыдта Ьэм татсмак йырзарыныц поэтикаЬын имитациялауга гына тайтып тала. Бындай ижад емештэренэ инде куп осракта телмэр интонацияЬы Иыгылмалыгы Ьэм Иалмаклыгы етешмэй, ритм талгынлыгы акЪай, агиографик эзэбиэткэ хас булган гэрэп, фарсы Ьуззэре Ьэм эйтемдэре йыш осрай ("вэ аллаЪу", "эл-хэ'кикэт", "эжэлдэрзэн АллаЪ Ьа^лаЪын" Ь.б.), утэ ябай Ьэм тупад эпитеттар, натуралистик сагыштырыузар, хатта эротик мотивтар осрай ("тумрандай (кудэктэй) тсулдар", "кепектэрец тондоззай", "мужик килеп ятмагы", "йэрец... ята олуг кидкэлэй", "йэнкэйем, Ьинец имсэктэрец яцы язган йылы май кеуек", "тсыз бала адта, без ©ето... гэжэп кенэ тамаша эш тсылдытс", "кетепкэй зэ кетеп килмэгэстин, имсэктэрен тотоп йоклаган" Ь.б.). Бындай куренеш был осорзагы исемдэре таны-лыу алган шагирзарзыц ижад емештэренэ, айы-рыуса фольклорзагы Ьэм ауыз-тел эзэбиэтендэге (сэсэндэр ижадындагы) йыр лирикаЪына бетенлэй хас тугел ине. Был мидал-факттарзыц барыЬы ла И.П. Покровский йыйнтыгында урын алган "башторт йырзары"ныц, шагирлытс Ьэлэттэрен ысын тойоп, зур яуаплыльгк тойгоЬо менэн ижад иткэн Ьуз одталарыныц тугел, э "ки-тап ене тагылган" шагирзарзыц ижад емештэре булыуы тураЪында Ьейлэй. Улар башторт йыр фольклорына ориентация тотоу Ьэм уны терлесэ интерпретациялау XIX быуат башторт

поэзияЬыныц меЬим бер сифаты булды, тип эйтергэ ерлек бирэ. Шуга "башторт йырын" бары башторт поэтик фольклоризмыныц узенсэлекле бер формаЪы тип табул итергэ кэрэк. "Баш-торт йыры'ныц жанр узенсэлеге милли ерлекле халытс йыр лирикаЬыныц конкрет елгелэренэ ацлы pэYeшmэ эйэpeY, охшатыу§ан, э кайИы бер§э уныц поэтикаЪын имитациялау§ан гибэрэт.

Тап халык символикаЪы Ьэм башторт халытс йырыныц, бигерэк тэ уныц лирик теренец, ком-позицион тезелеше принциптары системаЪын узлэштерергэ ынтылыу нигезендэ барлытста килгэн эзэби "башторт йырзары", уззэренец билдэле бер художество етешЬезлектэре булыуга тарамадтан, милли эзэбиэтте удтереузэ ыцгай роль уйнаны. "Улар башторт поэзияЬына киц халытс массаЬына ацлайышлы булган эзэби тел-де Ьэм шигри формаларзы, сара-алымдарзы булдырыу йэЬэтенэн шастай куп нэмэ бирзе, унда халытоанльгк элементтарыныц, реали-стик образлы фекерлэузец, образ-деталдэрзе, геройзарзыц эш-хэрэкэттэре шарттарын, уларзы уратып алган ысынбарлытаы конкретлаштырып биреузец артабангы удешенэ булышлытс итте. Был ацлашыла ла. Бит эзэбиэттэ романтик, дини-идеалистик тараштарга нигезлэнгэн идея-эстетик агым ньгк едтенлек итэ осорза ла йырзар бары-бер уззэрендэ рациональ орлоктарзы Иатсланы, шигриэттец барлытс жанрзары араЬында халытс тормошона, реаль ысьтбарлытста ятсынырак торганы, "кеше йэнлерэк" булганы булды. Кеше менэн Иокланыу, уныц тыштсы Ьэм эске матурлыгына, мехэббэт тойголарына дан йырлау уЗЗэре ук дини-мистик идеяларга, аскетлытста таршы килеу ине" [4, 37-се б.]. Исемдэре билдэле Ьэм аноним йырсы-шагирзар уззэренец кайЪы бер э^эрзэрендэ кешенец матурлыгын Ьэм бэхетен уныц куцел донъяЬы байлыгы, укымышлылыгы, эхлаклылыгы менэн бэйлэп тарай башланы. Улар йэштэрзе уз язмыштарын акыллы, белемле, мэзэниле кеше менэн бэйлэргэ сакырзы. Был куренеш йыр лирикаЪында узе бер тенденция те^ен ала барзы. Шагирзарзыц танылгандарыныц да, Ьэуэдкэрзэренец дэ фекеренсэ, тап утсымышлылытс, мэзэнилек матур мехэббэттец Ьэм бэхеттец сыганагы булып тора. Быны, мэдэлэн, тубэндэге берэр строфалы эзэби йырзар асьгк дэлиллэй:

2 Суйэм - сирек; вэ эфсец - матур Ьейлэуец; нэкеш - гузэл, бщэнгэн; мидле - кеуек.

Балим илэн твн кисеркзц,

Йокоц килмэд кудецэ.

Ихтыярыц кулыцдин китэлер

Бишык Иалыр Y$eцд.

Булка талип муллац,

Хуш дэYлэme ул булыр.

Нэкаг керкэц куйынына,

Карацгы кис нуры булыр3 [10, 182-185-се бб.].

Шул рэуешле, эзэби "башторт йыры" жан-рындагы мехэббэт Ьэм матурлытс "тэбигилек" культы тормошта Ьэм сэнгэттэ матурлытаыц, камиллытстыц милли реалистик сыганатстарын ацлау, тап кешенец ер йезендэге бейек Ьэм ка-мил гузэл зат икэнлеген радлау юлындагы зур етди азым булды. ШуныЬы ла меЬим, йыр-шигр-зарза суфыйсылы^ шигриэтендэ ятстыртылган мистик характерзагы абстракт, саф рухи (платоник) Ьейеугэ таима-тарты рэуштэ Ьурэтлэнгэн ер кешеЬенец реалистик уй-тойголары, донъяга рациональ караты, мехэббэт кисерештэре асыл-да мэгрифэтселек эзэбиэтенец формалашыуы Ьэм удеуе дэуерендэге яцы тиитагы лирик герой портретыньщ тэуге Ьызаттарын тэшкил итте.

ЛИТЕРАТУРА

1. Галин С.Э. Башкорт хал^ыньщ йыр поэзияЬы. 9фе, 1979. 256 б., (Галин С.А. Песенная поэзия башкирского народа. Уфа, 1979. 256 е.).

2. Игнатьев Р.Г. Сказания, сказки и песни, сохранившиеся в рукописях татарской письменности и устных пересказах у инородцев-магометан Оренбургской губернии // Записки Оренбургского отдела императорского Русского географического общества. Вып. 3. 1875. 463 с.

3. Кирэев Э.Н. Башторт хальгк ижады. 0фо, 1981. 244 б. (Киреев А.Н. Башкирское народное творчество. Уфа, 1981.). 244 с.

4. Кунафин Г.С. И песней, и сатирой. Развитие жанровой системы башкирской литературной песенной и сатирической поэзии Х1Х - начала XX века. Уфа, 1999. 258 с.

5. Жунафин Р.С. Мэгрифэтсе Ьэм эзип М. Ометбаев. 0фо, 1991. 256 б. (Кунафин Г.С. Просветитель и писатель М. Уметбаев. Уфа, 1991. 256 е.).

6. Научная библиотека Института истории, языка и литературы Уфимского федерального исследовательского центра РАН. рб-1493; 3741; ф. 3, оп. 30/1.

3 Муллац - ейрэтеусец; нэЬаг - кинэт, тапьи.

7. Песни и романсы русских поэтов / Вступительная статья, подготовка текста и примечания В.Е. Гусева. М.-Л., 1963. 1119 с.

8. Песни русских поэтов / Вступительная статья, подготовка текста и примечания И.Н. Розанова. Л., 1950. 536 с.

9. Позднеев А.В. Рукописные песенники XVII-XVIII вв. (Из истории песенной силлабической поэзии) // Ученые записки Московского государственного заочного пединститута. Т. 1. М., 1974. 196 с.

10. Покровский И.П. Сборник башкирских и татарских песен // Записки Оренбургского отдела императорского Русского географического общества. Казань, 1870. 300 с.

11. Русские песни XIX века / Составитель И.Н. Розанов. М., 1944. 334 с.

12. Словарь литературоведческих терминов. М., 1974. 509 с.

13. ОметбаевМ. Эдэрзэр. Хезмэттэр. Офе, 2016. 296 б. (Уметбаев М.И. Произведения. Труды. Уфа, 2016. 296 е.).

14. Фохт V.P. Некоторые вопросы теории романтизма (Замечания и гипотезы) // Проблемы романтизма. М., 1967. 358 с.

15. Харисов А.И. Литературное наследие башкирского народа. XVIII-XIX вв. Уфа, 1973. 312 с.

16. Центральный государственный военно-исторический архив. Ф. 1754. Оп. 1. Д. 67.

REFERENCES

1. Galin, S.A. Pesennaya poeziya bashkirskogo naroda [Song poetry of the Bashkir people]. Ufa, 1979. 256 p. (in Bashkir).

2. Ignat'ev, R.G. Skazaniya, skazki i pesni, sohranivshiesya v rukopisyah tatarskoj pis'mennosti i ustnyh pereskazah u inorodcev-magometan Orenburg-skoj gubernii [Legends, fairy tales and songs preserved in the manuscripts of the Tatar writing and oral retellings among foreign Mohammedans of the Orenburg province]. In: Zapiski Orenburgskogo otdela imperator-skogo Russkogo geograficheskogo obshhestva [Notes of the Orenburg Department of the Imperial Russian Geographical Society]. Issue 3. 1875. 463 p. (in Russ.).

3. Kireev, A.N. Bashkirskoe narodnoe tvorchestvo [Bashkir folk art], Ufa, 1981. 244 p. (in Bashkir).

4. Kunafin, G.S. I pesnej, i satiroj. Razvitie zhan-rovoj sistemy bashkirskoj literaturnoj pesennoj i sa-tiricheskoj poezii XIX - nachala XX veka [Both song

and satire. The development of the genre system of the Bashkir literary song and satirical poetry of the 19th - early 20th century], Ufa, 1999. 258 p. (in Russ.).

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

5. Kunafin, G.S. Prosvetitel i pisatel M. Umetbaev [Enlightener and writer M. Umetbaev]. Ufa, 1991. 256 p. (in Bashkir).

6. Nauchnaya biblioteka Instituta istorii, yazyka i literatury Ufimskogo federal'nogo issledovatel'skogo centra RAN [Scientific Library of the Institute of History, Language and Literature of the Ufa Federal Research Center of the Russian Academy of Sciences], rb-1493; 3741; fond 3, opis 30/1. (in Russ.).

7. Pesni i romansy russkih poetov [Songs and romances of Russian poets]. Moscow-Leningrad, 1963. 1119 p. (in Russ.).

8. Pesni russkih poetov [Songs of Russian poets]. Leningrad, 1950; 536 p. (in Russ.).

9. Pozdneev, A.V Rukopisnye pesenniki XVII-XVIII vv. (Iz istorii pesennoj sillabicheskoj poezii) [Handwritten songbooks of the 17th-18th centuries. (From the history of song syllabic poetry)]. In: Uchenye zapiski Moskovskogo gosudarstvennogo zaochnogo pedinstituta [Scientific notes of the Moscow State Correspondence Pedagogical Institute]. Vol. 1. Moscow, 1974. 196 p. (in Russ.).

10. Pokrovskij, I.P. Sbornik bashkirskix i tatarskix pesen [Collection of Bashkir and Tatar songs]. In: Zapiski Orenburgskogo otdela imperatorskogo Russkogo geogra-ficheskogo obshhestva [Notes of the Orenburg Department of the Imperial Russian Geographical Society]. Kazan, 1870. 300 p. (in Russ.).

11. Russkie pesni XIX veka [Russian songs of the 19th century], Moscow, 1944. 334 p. (in Russ.).

12. Slovar' literaturovedcheskih terminov [Dictionary of literary terms]. Moscow, 1974. 509 p. (in Russ.).

13. Umetbaev, M.I. Proizvedeniya. Trudy [Works. Proceedings], Ufa, 2016. 296 p. (in Bashkir).

14. Foht, U.R. Nekotorye voprosy teorii romantizma (Zamechaniya i gi-potezy) [Some questions of the theory of romanticism (Remarks and hypotheses)]. In: Problemy romantizma [Problems of Romanticism], Moscow, 1967. 358 p. (in Russ.).

15. Harisov, A.I. Literaturnoe nasledie bashkirskogo naroda. XVIII - XIX veka [Literary heritage of the Bashkir people. XVIII-XIX centuries], Ufa, 1973. 312 p. (in Bashkir).

16. Centralnyjgosudarstvennyj voenno-istoricheskij arhiv [Central State Military Historical Archive]. Fond 1754, opis 1, delo 67.

Б01 10.24412/2223-0564-2022-1-50-55 Г.Н. Гэрэева УДК 821.512.141.09

1920-1930-СЫ ЙЫЛДАР БАШХОРТ ЭЗЭБИЭТЕНДЭ ЗАМАН ГЕРОЙЗАРЫ ОБРАЗДАРЫНЬЩ ИЖТИМАГИ-СОЦИАЛБ ПЛАНДА ЬЫНЛАНЫШ УЗЕНСЭЛЕКТЭРЕ (ОСОБЕННОСТИ ОТРАЖЕНИЯ ОБРАЗОВ ГЕРОЕВ-СОВРЕМЕННИКОВ В ОБЩЕСТВЕННО-СОЦИАЛЬНОМ ПЛАНЕ В БАШКИРСКОЙ ЛИТЕРАТУРЕ 1920-1930-Х ГОДОВ)

Аннотация

В статье исследуются особенности художественного отражения действительности в начале XX в. и успехи и промахи в воссоздании образов современников. Если в 20-е гг. XX в. башкирская литература отличалась разнообразием литературных методов и стилей, творческими поисками, по сравнению с последующими этапами развития, произведения М. Гафури, Д. Юлтый, Ш. Фидаи, Ш. Бабич, Т. Янаби, И. Насыри, Г. Гумер и др., воссозданные в принципах просветительского и критического реализма, романтизма, широко использовавшие

Гареева Гульфира Нигаматовна, доктор филологических наук, профессор кафедры башкирской литературы, фольклора и культуры факультета башкирской филологии, востоковедения и журналистики Башкирского государственного университета (Уфа), e-mail: gareevagulfira@mail.ru

Gulfira N. Gareeva, Dr.Sci. (Philology), Professor of the Department of Bashkir Literature, Folklore and Culture, Faculty of Bashkir Philology, Oriental Studies and Journalism, Bashkir State University (Ufa), e-mail: gareevagulfira@mail.ru

© Гэрэева Г.Н., 2022

ПРОБЛЕМЫ ВОСТОКОВЕДЕНИЯ. 2022/1 (95)

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.