CC BY
8
54. Югл1чек Л.С., Онищенко В.А. CocHOBi та дубово-cocHOBi лiси на межi Малого та Житомирського Полюся// Рocлиннicть хвойних лiciв Украши. Матерiали робочо'1 наради (Ктв, листопад, 2003 р.) - Ктв: Фiтocoцioцентр, 2003. - С. 233-243.
55. Borussiewicz A. Krainy geograficzne Wolynia Rocznik Wolynski, t. VIII Rowne, 1939. - C. 1-25.
56. Paczoskiy J. Przyczynek Do historyi badan flory kralowej// Pamietnik fizyograficzny -Warszawa: Druk Warszawskego Towarzystwa Akcyjnego Artystyczno - Wydawniczego. - 1896, т. XIV. - С. 145-151.
57. Paczoskiy J. O Formacyach roslinnych// Pamietnik fizyograficzny - Warszawa: Druk Warszawskego Towarzystwa Akcyjnego Artystyczno - Wydawniczego, 1900, т. XVI. - Dziat III. Botanika i zoologia. - 31 s.
58. Paczoski J. O formacjach roslinnych i pochodzeniu flory Polesskij// Pamietnik fizyograficzny - Warszawa: Druk Warszawskego Towarzystwa Akcyjnego Artystyczno - Wydawniczego, 1900, т. XVI. - P. 3. - S. 3-156.
УДК 3 71 Dr. Ewa Fleszar - Uniwersytet Szczecinski
Pracownia Dydaktyki Biologii
ЗНАЧЕННЯ ДИДАКТИЧНИХ ПРИРОДНИЧИХ СТЕЖОК
У Л1С1ВНИЧ1Й ОСВ1Т1
Розкривасться змют i характер дидактичних стежок у лiсiвничiй освт.
Ключов1 слова: лiсiвнича наука, дидактика, бiорiзноманiття.
Dr. Ewa Fleszar - Uniwersytet Szczecinski Pracownia Dydaktyki Biologii
Significance and Utilisation of Didactic Ecological Trial in Forestry Education
Content and peculiarities of didactic trials as well as their importance in forestry education have been described.
Keywords: forestry education, didactic trials, biodiversity.
Konferencja w RIO w 1992 roku zwana "Szczytem Ziemi" w swoim prog-ramie dzialan zawartym w Agendzie 21 uwzgl^dnila walk^ z niszczeniem lasow. Lasy s^ zrodlem opalu, drewna i innych dobr. Odgrywaj^. znacz^c^ rol<? w ochronie wod i gleb, jak tez w utrzymywaniu wlasciwego skladu atmosfery. Sluz^ w podtrzymywaniu bioroznorodnosci. Przetrwanie lasow zalezy od tego, czy b^dzi-emy je otaczac ochron^. Lasy s^. narazone w sposob ci^gly na liczne zani-eczyszczenia, a problem ich ochrony biologicznej i fizycznej pozostaje ci^gle ni-erozwi^zywalny w zadowalaj^cym stopniu. Czynnikami degraduj^cymi srodowis-ko naturalne czlowieka, a w tym lasy, s^ przede wszystkim zanieczyszczenia poc-hodz^ce z powietrza atmosferycznego. (Fleszar 2000) Jest ono bowiem regularnie i skutecznie zatruwane a co za tym idzie narazone na negatywne dzialalnie pylow i gazow, ktore s^ nosicielami licznych zwi^zkow chemicznych powoduj^cych uszkodzenia organow asymiliacyjnych drzew. Badania w tym zakresie prowadzone przez prof. B. Goneta wykazaly. iz igly sosen mog^ stanowic wskaznik uszkodzen lasow przez zanieczyszczenia chemiczne (spaliny samochodowe). Obserwuje si <5 wtedy dwa efekty - zanik jonow manganu i pojawienie si<? in vitro slabego sygnalu wolnego rodnika askorbylowego, jako wyrazu spadku (zuzycia) witaminy C in vivo (reakcja obronna igiel na stres oksydacyjny) (Gonet 2000). Przez szkodliwe
HiivKOBiiii bïchhk, 2004, BHn. 14.8
oddzialywanie na lasy gazow i pylow wydalanych w wyniku dzialalnosci gospo-darczej i przemyslowej przyjmuje siç to jako oddzialywanie powodujyce:
• obnizenie lub utratç produkcyjnosci gruntu lesnego,
• obnizenie produkcyjnosci drzewostanow,
• obnizenie jakosci technicznej drewna,
• ograniczenie funkcji ochronnych i socjalnych lasow,
• koniecznosc przebudowy drzewostanow polegajycej na zmianie ich skladu, gatunku i struktury,
• obnizenie jakosci technicznej drewna,
• ograniczenie mozliwosci pozyskiwania plodow lesnych,
• ograniczenie prowadzenia racjonalnej gospodarki lowieckiej.
Bioryc pod uwagç rolç i znaczenie lasow w zyciu gospodarczym i spolecznym nie wolno zapominac o ich wartosci jakie wnoszy w postaci ekolo-gicznego stabilizowania klimatu (Kating 1994). W Polsce Krajowa strategia zacho-wania bioroznorodnosci zaklada zmianç funkcji lasow z roli produkcyjnej na rolç srodowiskotworczy (Andrzejewski, Weigle 1993). Las ma pelnic rolç, obok dos-tarczania surowca drzewnego rowniez funkcjç rekreacyjny, jak tez stanowic do-godne srodowisko dla roznorodnych gatunkow roslin i zwierzyt oraz charakteryzo-wac siç wyzszy homeostazy i silnie oddzialywac na otaczajyce tereny. Wprowadza-nie tej koncepcji przewidziane jest na wiele lat oraz wiyze siç z przebudowy drzewostanow lesnych na znacznej czçsci obszaru Polski. Drzewostan bçdzie wymieni-any na zgodny z siedliskiem, znacznie urozmaicony gatunkowo, z prawidlowo uksztaltowanymi warstwami lesnymi. Planuje siç rowniez dalsze podnoszenie le-sistosci kraju przez intensywne zalesianie:
• dzialow wodnych,
• nieuzytkow,
• gruntow rolnych wylyczonych z uprawy.
Wszystkie te dzialania nie mogy odbywac siç bez udzialu spoleczenstwa. Lesnictwo stoi wiçc w obliczu nasilajycego siç konfliktu przeciwstawnych potrzeb czlowieka. Nie ulega wytpliwosci, ze tendencje te muszy byc pogodzone, zgodnie ze sformulowanymi i przyjçtymi zasadami zrownowazonego rozwoju. Istnieje zatem pilna potrzeba wprowadzenia zmian do gospodarki lesnej, tak aby w maksymalnym stopniu spelnic wszystkie oczekiwania spoleczne wobec lasow. Lesnictwo (las, techniki i technologie gospodarowania, lesnicy) muszy siç zmieniac. Cale spolec-zenstwo powinno natomiast byc objçte edukacjy lesny - na roznych poziomach oswiaty i w roznych formach. (Bçdkowski 1998). Udzial w tym oprocz lesnikow po-winni i muszy brac inne instytucje np. jak wyzsze uczelnie, szkoly. Od nich w znacznym stopniu bçdy zalezaly pozytywne wyniki koncepcji. Obecne uczenie przyrody, promowanie naukowej kultury w nauczaniu przyrody musi byc traktowa-ne jako wazny cel europejskiej polityki edukacyjnej Dzialania podejmowane przez panstwa europejskie majy doprowadzic do stworzenia lepszych warunkow naucza-nia przedmiotow przyrodniczych i mozliwosci uzyskania dobrego ogolnego wyksztalcenia przyrodniczego przez wszystkich obywateli oraz do podwyzszenia jakosci kultury przyrodniczej w Europie. Wiedza przyrodnicza jest nieodzownym czynnikiem udzialu kazdego obywatela w rozwoju spoleczno-gospodarczym oraz w kulturze, osiygniçc w wspolpracy i konkurencji naukowo-technicznej.
1. IcT0pHK0-0praHi3miÖHi Ta gugaKTH^m acneKTH 3an0BigH0Ï cnpaBH
69
Na temat wspólpracy miçdzynarodowej dotyczycej nowej koncepcji edu-kacji ekologicznej w Danii realizowanej w tzw. klasach bez scian oraz realizacjç tej koncepcji w Polsce, poszerzonej o edukacjç calego spoleczenstwa prowadzi Nadlesnictwo Kliniska polozone w poblizu miast: Szczecina, Gryfina, Stargardu i Goleniowa (Kochanowska, Siarkiewicz 2000). Polozony w ukrytych lasem malow-niczych wzgórzach, w samym centrum Europy, region Roztocze ma wielkie znac-zenie przyrodnicze, ochronne i rekreacyjne. Rezerwat przyrody "Roztocze" nalezy do Ukrainskiego Panstwowego Uniwersytetu Lesno-technicznego Ministerstwa Oswiaty. Najskuteczniejszy metody edukacji ekologicznej i wychowania es-tetycznego jest bezposredni kontakt z przyrody, szczególnie w okresie miesiçcy letnich. Jednym z glównych zadan rezerwatu jest aktywne estetyczne i ekologiczne wychowanie ludzi, zwlaszcza mlodego pokolenia. (Gryniuk 1998) Srodowisko lesne jest atrakcyjnym miejscem dla odpoczynku, szczególnie tam, gdzie lasów jest malo i sysiadujy one z wody. Ksztalcenie ekologiczno-lesne trzeba roz-poczynac od najmlodszych lat. Nalezy stworzyc na Ukrainie system monitoringu ekologicznego zwiyzanego ze stanem lasu i srodowiska oraz organizowac naro-dowy system ksztalcenia ekologicznego we wszystkich instytucjach oswiatowych (Gryniuk 2000) Utworzony w 1994 roku na terenie nadlesnictw: Bialowieza, Browsk i Hajnówka Lesny Kompleks Promocyjny "Puszcza Bialowieska" byl pi-erwszym obiektem tego typu w naszym kraju. Podstawowym zadaniem LKP "Puszcza Bialowieska" jest zachowanie naturalnych warunków srodowiska lesnego w puszczy, odtworzenie wlasciwych siedliskom biocenoz lesnych o zblizonym do naturalnego charakterze oraz zapewnienie trwalosci ekosystemów lesnych i ciyglosci ich wielostronnego wykorzystywania. Tak wiçc podstawowym celem jest ochrona przyrody rozumiana jako kierowanie uzytkowaniem biosfery w sposób za-pewniajycy najwyzszy i trwaly korzysc oraz zachowanie potencjalu przyrodnicze-go dla przyszlych pokolen. Aktualna polityka lesna panstwa naklada, szczególnie w LKP, na lezników obowiyzek otwarcia siç na potrzeby spoleczne, takze dyskusjç. Sluzy temu tworzone zarówno sciezki edukacyjne, jak tez izby lesne, osrodki edukacyjne i punkty informacyjne. W LKP "Puszcza Bialowieska dzialajy Izba Lesna z muzeum w Nadlesnictwie Browsk w Gruszkach, Punkt Informacji LKP w Nadlesnictwie Hajnówka usytuowany na Parkingu Zwierzyniec oraz Osro-dek Edukacji Lesnej "Jagiellonskie" w Nadlesnictwie Bialowieza. Wszystkie puszczanskie nadlesnictwa dysponujy sciezkami lesnymi edukacyjnymi.
Prowadzenie edukacji jest zupelnie nowym zadaniem (jest to znacznie wiçcej, niz wyznaczenie ok. 160 km szlaków turystycznych w Puszczy i pozwole-nie na swobodne poruszanie siç po nich). Nadlesnictwa zatrudniajy, w celu reali-zacji zadan edukacyjnych, pracowników, którzy zobowiyzani sy do podniesienia swoich kwalifikacji zawodowych o zagadnienia z zakresu dydaktyki i metodyki nauczania. (Antczak, Gwiazdowicz 2000) Dydaktykç w Wolinskim Parku Naro-dowym mozna pogrupowac nastçpujyco:
I. Dydaktyka "otwarta":
• udostçpnianie zasobów Muzeum Przyrodniczego,
• udostçpnianie Rezerwatu Pokazowego Zubrów,
• otwarcie nalezycie przygotowanych szlaków turystycznych,
Науковий вкник, 2004, вип. 14.8
• specjalne wycieczki przyrodnicze (na zamówienie),
• prelekcje dla grup zorganizowanych (na zamówienie),
• szeroka informacja biez^ca (kazdy moze przyjsc i pytac o interesuj^ce go sprawy przyrodnicze).
II. Dydaktyka "zorganizowana":
• poszerzona wspólpraca z mlodziez^ szkól podstawowych i srednich z terenu otu-liny Parku,
• udostçpnianie przyrodniczych sciezek dydaktycznych z programem dostoso-wanym do wieku uczestników wycieczek,
• "zielone szkoly" dla mlodziezy szkól srednich z terenu calego kraju,
• "warsztaty ekologiczne" dla nauczycieli z terenu calego kraju. (Poleszczuk, Ko-sowska-Urbanek 2000).
Wszystko to mozemy realizowac dziçki zalozeniom edukacji ekologiczno-srodowiskowej. Przez edukacjç ekologiczno-srodowiskow^. rozumiemy:
• ksztalcenie wiedzy,
• ksztalcenie umiejçtnosci teoretycznych,
• ksztalcenie umiejçtnosci praktycznych,
• rozwijanie wrazliwosci na otaczaj^c^ przyrodç,
• rozwijanie emocjonalnej chçci dzialania na rzecz ochrony srodowiska i jego ksztaltowania (Fleszar 1998).
Zalozenia edukacji ekologiczno-srodowiskowej mozemy i powinnismy realizowac na dydaktycznej sciezce przyrodniczej.
Celem zajçc na dydaktycznej sciezce przyrodniczej jest wprowadzenie uc-zestników zajçc w naturalne srodowisko roslin i zwierz^t.
Dydaktyczna sciezka przyrodnicza stanowi wazny element popularyzacji wartosci przyrodniczych. Sluzy zatem edukacji. To wlasnie na niej powinny odbywac siç zajçcia terenowe. Nauczanie-uczenie siç biologii i ochrony srodowiska powinno odbywac siç w szkole (klasie) oraz w terenie w bezposrednim kontak-cie z otaczaj^c^ przyrodç. Dydaktyczna sciezka przyrodnicza jest miejscem, gdzie powinno siç realizowac zlozenia teoretyczne w praktycznym dzialaniu. (Fleszar 1996) Pobyt w terenie wplywa na rozwijanie swiadomosci ekologicznej, która pro-wadzi do nabywania kultury ekologicznej. Celem zajçc na dydaktycznej sciezce przyrodniczej jest wprowadzenie uczestników zajçc w naturalne srodowisko roslin i zwierz^t. Sciezka taka powinna spelniac róznorodne zadania np.:
• zapoznawac z obiektami przyrody (przystanki na trasie) np. jezioro, staw, l^ka, las, czyli z ekosystemami,
• zapoznawac z róznymi zjawiskami zachodz^cymi w przyrodzie np. przyloty i od-loty ptaków, zakwitanie roslin, opadanie lisci, pojaw owadów, czyli z fenologi^,
• umozliwiac ksztaltowanie umiejçtnosci obserwacji terenowej rozumianej jako wzajemnie na siebie wplywaj^cych zespolów roslin i zwierz^t i ich powi^zania ze srodowiskiem,
• umozliwiac opanowanie nawyków kultury obcowania z przyrody
• zachçcac spoleczeñstwo do korzystania z dóbr przyrody, propaguj^c jednoczesnie idee ochrony przyrody. (Fleszar 1995, 1996 a).
Dziçki zajçciom na dydaktycznej sciezce przyrodniczej umozliwiamy:
obserwowanie wplywu antropopresji w ekosystemach,
• l^czenie w procesie edukacji informacje z róznych dziedzin nauki takich jak: biologia, geografía, chemia, fizyka wykazjc tym samym korelacjç miçdzyprzedmiotow^,
• rozwijanie umiejçtnosci:
■ przeprowadzania obserwacji,
■ prowadzenia odpowiedniej dokumentacji,
■ interpretacji wynikow,
■ formulowania wnioskow i ich wlasciwego zapisu,
■ poslugiwania siç sprzçtem laboratoryjnym oraz terenowym jak siatki planktonowe, czerpaki, skrobaki, siatki na motyle, pulapki na owady, oraz ssaki, pojemniczki do zbi-erania sciolki, lopatki, lupy, pensety, pçdzel, cedzaki, mikroskopy terenowe,
■ poslugiwania siç kluczem do oznaczania roslin i zwierzyt. (Fleszar 1997, Gwardys-Szczçsna 2004).
Dydaktyczna sciezka przyrodnicza usytuowana w lesie spelnia ogromny rolç i znaczenie, gdyz wiyze emocjonalnie uczestnika zajçc terenowym z "zyciem lasu" przez zmysly i emocje. Uczy szacunku do otaczajycej przyrody. Wyrabia chçc przebywania w srodowisku uczyc wlasciwych zachowan. Uczestnicy opano-wujy wiedzç z zakresu funkcjonowania ekosystemu lesnego. Majy mozliwosc wid-zenia skutkow antropopresji wyrabiajyc tym samym logiczne myslenie dajyce gwa-rancjç bezpieczenstwa ekologicznego. Majy mozliwosc ksztaltowania swiadomosci ekologicznej prowadzycej do nabywania kultury ekologicznej na ktory skladajy siç nastçpujyce elementy:
• zdolnosc dostrzegania zjawisk przyrodniczych ich specyfiki i zlozonosci oraz
glownych zwiyzkow wspolzaleznosci i prawidlowosci,
• wzbogacanie zasobu wiedzy o srodowisku,
• wyrabianie korzystnych postaw etycznych,
• zdolnosc logicznego myslenia powodujycego gwarancjç bezpieczenstwa ekologicznego,
• gotowosc do podejmowania okreslonych zachowan w stosunku do srodowiska
przyrodniczego,
• zdolnosc pelnej odpowiedzialnosci za ochronç srodowiska (Fleszar 1998 a).
Pracujyc z uczestnikami na dydaktycznej sciezce przyrodniczej nalezy
uwzglçdnic strategie uczenia siç na rzecz rozwoju, ktore nie ograniczajy siç tylko do przyswajania informacji o problemach swiata.
Program ten obejmuje trzy fazy:
1. faza badan (polegajyca na zbieraniu i analizie informacji),
2. faza reakcji (polegajyca na wyrabianiu osobistego poglydu na sprawç:
■ swiadomosci "ludzkiego" wymiaru problemu,
■ empatiç,
■ potrzebç zaangazowania);
3. podjçcie dzialan (bçdyce naturalnym czynnikiem potrzeby zaangazowania).
Na temat zalozen edukacji ekologiczno-srodowiskowej realizowanych na dydaktycznej sciezce przyrodniczej w Lesie Arkonskim prowadzono badania na studentach biologii Uniwersytetu Szczecinskiego. Badania prowadzone byly w czasie zajçc terenowych realizowanych z przedmiotu dydaktyki biologii. Studenci biorycy udzial w badaniach realizowali tematykç obejmujycy program szkoly ogolnoksztalcycej (stopnia podstawowego i stopnia ponadpodstawowego). Wyniki badan zawarte w tabeli potwierdzajy, ze nauczanie przyrody powinno odbywac siç w naturalnym srodowisku w bezposrednim kontakcie z przyrody. Las jest mi-ejscem idealnie nadajycym siç do tego. Uczestnicy mieli mozliwosc poznania:
• struktury i zlozonosci ekosystemow,
• gatunkow flory i fauny w tym:
Науковий iticniiK, 2004, вип. 14.8
■ gatunków synantropijnych,
■ gatunków wskaznikowych;
• gatunków leczniczych,
■ gatunków tzw. "pomników przyrody".
Tabela 1. OPINIE STUDENTÓW UNIWERSYTETU SZCZECIÑSKIEGO KIERUNKUBIOLOGIINA TEMATEDUKACJISRODOWISKOWEJ
(zestawienie odpowiedzi ankietowanych studentów)
T 1992 1993 1994 1995 Ogólem
Pytanie zi a ed zi d zi a ed zi d zi a ed zi d zi a ed zi d zi a ed zi d
N co io e Ö co io e Ö co io e Ö co io e Ö co io e Ö
~ л d o p d ~ л d o p d ;—! ^ d o p d ~ л d o p d ~ л d o p d
o o o o o o o o o o
1. Zalozenia edukacji T 40 100 50 94 4В 100 67 100 205 9В,5
ekologicznej s^ sluszne N - - 3 6 - - - - 3 1,5
2. Popieram rozwijanie T 40 100 53 100 4В 100 67 100 20В 100
swiadomosci ekologicznej N
3. Nabywanie kultury ekologicznej jest koniecz-nosci^ obecnej chwili T 40 100 50 94 45 94 63 94 19В 95,5
N - - 3 6 3 6 4 6 10 4,5
4. Wszystkie zalozenia kultury ekologicznej s^ jednakowo wazne T 30 75 34 64 43 90 57 В5 164 7В,5
N 10 25 19 36 5 10 10 15 44 21,5
5. Zdolnosc dostrzegania zjawisk przyrodniczych uwazam za naiwaznieisze T 27 67 31 62 47 92 66 99 171 В0
N 13 33 22 3В 1 В 1 1 27 20
6. Wzbogacanie zasobu wiedzy o srodowisku uwazam za naíwaznieísze T 26 65 33 62 46 96 64 96 169 79,75
N 14 35 20 3В 2 4 3 4 39 20,25
7. Zdolnosc logicznego myslenia powoduj^cego gwarancjç bezpieczenstwa ekologicznego uwazam za T 31 77 49 92 47 9В 60 90 1В7 В9,25
N 9 23 4 В 1 2 7 10 21 10,75
naíwaznieísze
8. Zdolnosc pelnej odpowiedzialnosci za ochronç T 32 В0 51 96 44 92 62 93 1В9 90,25
srodowiska uwazam za N В 20 2 4 4 В 5 7 19 9,75
na^azme^ze
9. Wyrabianie korzystnych postaw etycznych uwazam za najwazniejsze T 29 72 44 В3 42 ВВ 65 97 1В0 В5
N 11 2В 9 17 6 12 2 3 2В 15
10. Popieram powstawanie T 33 В2 41 77 39 В1 67 100 1В0 В5
szkól ekologicznych N 7 1В 12 23 9 19 - - 1В 15
11. Chcialbym/alabym siç wl^czyc do pracy w ramach edukacji ekologicznej T 34 В5 35 66 47 9В 64 96 1В0 В6,25
N 6 15 1В 34 1 2 3 4 2В 13,75
Legenda: T - tak; N - nie.
Wszyscy badani popieraj^ rozwijanie swiadomosci ekologicznej {100 %%0} oraz 95,5 %%0 kultury ekologicznej. Z zalozen (el ementó w) kultury ekologicznej najwyzej stawiaj^. (90 %) zdolnosc pelnej odpowiedzialnosci za ochronç srodowiska.
Powstawanie i pracç szkol ekologicznych popiera 85 % studentow, natomiast 86,25 % chcialoby siç wlyczyc do pracy w ramach edukacji ekologicznej.
Otrzymane wyniki swiadczy o tym, ze zajçcia terenowe realizowane na dydaktycznej sciezce przyrodniczej usytuowanej w lesie spelniajy swojy rolç w edukacji lesnej, potwierdzajyc tym samym, ze las jako miejsce odbywania siç zajçc terenowych spelnia swojy rolç.
Literatura
1. Andrzejewski A., Weigle A. (red.) 1993: Polskie studium roznorodnosci biologicznej. NFOS. Warszawa.
2. Antczak A., Gwiazdowicz D.J., 2000: The Bialowieza forest promotional complex as an example of forests multi-functional role. The Second International Scientific Conference. Fleszar E. (edit) Environmental Education. HUMAN BEING IN ENVIRONMENT. WNUSz. Szczecin. Polska.
3. Bçdkowski K. 1998: Forestry education - what is it"? The First International Scientific Conference, Fleszar E. (edit) Environmental Education FORMS OF ENVIRONMENTAL EDUCATION - "Promocja" A.W-R. Szczecin. Polska.
4. Fleszar E. 1995: Dydaktyczna sciezka przyrodnicza w Lesie Arkonskim. Puszcza Wkrzanska. WNUSz. Szczecin.
5. Fleszar E. 1996: "Dydaktyczna sciezka przyrodnicza jako miejsce realizacji teorii w praktycznym dzialaniu". Ochrona srodowiska na uniwersyteckich studiach, Borecka K. (red.) Mate-rialy z III Ogolnopolskiej Konferencji Metodycznej. ARO. Opole.
6. Fleszar E. 1996 a: "Didactic Nature, Trail as a Tool withh to Put Teory into Practice". IOSTE. 8 th Symposium Continuing Professional Education. University of Alberta. Edmonton. Alberta. Canada.
7. Fleszar E. 1997 a: "Rola, znaczenie i wykorzystanie dydaktycznej sciezki przyrodniczej w edukacji ekologiczno-srodowiskowej". II Miçdzynarodowa Konferencja Naukowo- Dydaktycznej. Rogow.
8. Fleszar E. 1998: "Rola i wplyw swiadomosci ekologicznej na jakosc zycia". V Miçdzynarodowa Konferencja "Nauka, a jakosc Zycia". Wilno. Litwa.
9. Fleszar E. 1998 a: Teoretyczne zalozenia przygotowania studentow - przyszlych nauczyci-eli biologii do realizacji zalozen edukacji ekologiczno-srodowiskowej. WP. "Albatros". Szczecin.
10. Fleszar E. 2000: The role of humans in the environmental system. The Second International Scientific Conference. Fleszar E. (edit) Environmental Education. HUMAN BEING IN ENVIRONMENT. WNUSz. Szczecin. Polska.
11. Gonet B. 2000: Electron spin resonance spectroscopy as a method for studying damage to forests caused by car exhaust gases. The Second International Scientific Conference. Fleszar E. (edit) Environmental Education. HUMAN BEING IN ENVIRONMENT. WNUSz. Szczecin. Polska.
12. Gryniuk Y. 1998: Potential of the Rostochya region in harmony with trelabions of human and nature. The First International Scientific Conference, Fleszar E. (edit) Environmental Education FORMS OF ENVIRONMENTAL EDUCATION - "Promocja" A.W-R. Szczecin. Polska.
13. Gryniuk Y. 2000: Wood and civilization in aspect of ecological consciousness. The Second International Scientific Conference. Fleszar E. (edit) Environmental Education. HUMAN BEING IN ENVIRONMENT. WNUSz. Szczecin. Polska.
14. Gwardys-Szczçsna S.: "Rola zajçc terenowych w edukacji uczniow gimnazjum". XIII Konferencja Dydaktykow Biologii Szkol Wyzszych. Nt. Efekty edukacji Przyrodniczej, biologicznej i srodowiskowej w zreformowanej szkole.
15. R. Kowalski. Wyd. Akademii Podlaskiej. Siedlce. 2004.
16. Kating M. 1994: "Szczyt Ziemi. Globalny Program Dzialan". AI. "GEA". Warszawa (tlum. z ang.).
17. Kochanowska R., Siarkiewicz A. 2000: Forest ecological education in Denmark and in Poland. The Second International Scientific Conference.
18. Fleszar E. (edit) Environmental Education.
19. HUMAN BEING ENVIRONMENT. WNUSz. Szczecin. Polska.
20. Poleszczuk G., Kosowska-Urbanek B., 2000: Teaching natural sciences at the National.
21. Park in Wolin - how and what? The Second International Scientific Conference. Fleszar E. (edit) Environmental Education. HUMAN BEING.
22. IN ENVIRONMENT. WNUSz. Szczecin. Polska.
