CC BY
55
dr inz. Elzbieta ROGOS dr inz. Andrzej ZBROWSKI
Instytut Technologii Eksploatacji - Panstwowy Instytut Badawczy
PERSPEKTYWY ROZWOJU SYSTEMÖW ZWI^KSZAJ^CYCH BEZPIECZENSTWO EKOLOGICZNE1
Perspectives for development of systems for environmental safety
Streszczenie
W artykule przedstawiono glowne kierunki dzialan maj^cych na celu ochron§ srodowiska naturalnego przed skutkami rozwoju gospodarczego i naturalnymi zagrozeniami. Omowiono podstawowe mi^dzynarodowe standardy wspieraj^ce wprowadzanie i stosowanie prosrodowiskowych technologii. Przedstawiono, w oparciu o analiz§ swiatowych i unijnych trendow, podstawowe systemy ukierunkowane na zwi^kszenie bezpieczenstwa ekologicznego. Szczegolowo omowiono systemy monitorowania zagrozen ekologicznych w odniesieniu do wod powierzchniowych i gruntowych oraz atmosfery, z uwzgl^dnieniem systemow zdalnego nadzorowania nad ich zanieczyszczeniem. Przedstawiono technologie i systemy przeciwdzialania powstawaniu niebezpiecznych odpadow obejmuj^ce m.in. strategic Czystszej Produkcji, eko-projektowanie i analiz§ cyklu zycia produktow. Dokonano analizy systemow unieszkodliwiania niebezpiecznych odpadow opartych na procesach chemicznych, biologicznych i fizycznych. Szczegolny nacisk polozono na termiczne metody przetwarzania niebezpiecznych odpadow.
Summary
The article describes main directions of activities, which have the aim to protect the environment against effects of economic development and natural dangers. Basic international standards supporting the introduction and application of new proecological technologies were discussed. Systems directed on increasing ecological safety, including systems of monitoring of ecological dangers for water and atmosphere, with particular regard to remote systems supervising amount of pollution were presented. Technologies and systems, which counteract the formation of the dangerous wastes were introduced, e.g. Cleaner Production, eco-design and the analysis of cycle of life of products. The analysis of systems of neutralizing dangerous wastes based on chemical, biological and physical processes was executed. The special emphasis was put on the thermal methods of processing of dangerous wastes.
1 Strony w druku: 47-58; Pages in print: 47-58
Slowa kluczowe: bezpieczenstwo ekologiczne, monitorowanie srodowiska, unieszkodliwianie odpadow
Key words: ecological safety, monitoring of environment, neutralisation of dangerous wastes Wst^p
Wynikiem intensywnego rozwoju nowych technologii, urbanizacji, nieracjonalnego wykorzystywania naturalnych zrodel energii oraz niskiej swiadomosci ekologicznej jest degradacja i skazenie srodowiska, ktore na przestrzeni 2. polowy XX wieku zmienily swoj zakres przestrzenny z lokalnego na globalny. Powaznym problemem stala si? ogromna ilosc wytwarzanych i skladowanych odpadow, niska jakosc wod plyn^cych, stoj^cych i podziemnych, wysoki poziom emisji zanieczyszczen do atmosfery, duzy stopien degradacji gleb [1]. Szczegolnie grozna jest obecnosc w srodowisku zanieczyszczen zaliczonych do niebezpiecznych ze wzgl?du na ich palnosc, korozyjnosc, reaktywnosc i ekotoksycznosc. Nalez^. do nich m.in. odpady zawieraj^ce polichlorowane bifenyle lub azbest, oleje smarowe, baterie i akumulatory, odpady medyczne i weterynaryjne [2]. Odpady, ze wzgl?du na wytwarzan^. ilosc (250 kg/rok/czlowieka) i dlugotrwale skladowanie stanowi^. najwi?ksze zagrozenie dla srodowiska. Wymywane i ulatniaj^ce si? z nich trjce substancje dostaj^ si? do gleb, wod i powietrza. Skazone powietrze powoduje wtorne zatruwanie innych elementow srodowiska, przeplywaj3.ce wody transportuj^ zanieczyszczenia do wi?kszych akwenow [3]. Zanieczyszczenie i zniszczenie srodowiska prowadzi do naruszenia rownowagi ekologicznej. Dlatego tez, przede wszystkim w uprzemyslowionych krajach, podejmowane s^. efektywne dzialania na rzecz srodowiska, ukierunkowane na swiadome i zorganizowane przeciwdzialanie jego degradacji. D^zy si? do zwi?kszenia bezpieczenstwa ekologicznego m.in. poprzez wprowadzenie norm, systemow i wytycznych zarz^dzania srodowiskiem.
Glowne kierunki rozwoju
Najpowszechniejszymi standardami definiuj^cymi wspomniane systemy s^. obecnie: seria mi?dzynarodowych norm ISO 14000, z ktorych najistotniejsza jest norma 14001:2004 „System Zarz^dzania Srodowiskowego" oraz Rozporz^dzenie EMAS „System Ekozarz^dzania i Audytu" funkcjonuj^ce na terenie Unii Europejskiej (Rozporz^dzenie Nr 761/2001 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 19 marca 2001 r). Standardy przeznaczone s^. dla przedsi?biorstw, organizacji i instytucji, ktore dobrowolnie zobowi^zuj^ si? do oceny wplywu swojej dzialalnosci na srodowisko oraz wdrazania rozwi^zan prosrodowiskowych. Oba dokumenty wspieraj^. rozwoj innowacyjnych technologii chroni^cych srodowisko oraz
rozerwanie dotychczasowego zwi^zku pomiçdzy wzrostem gospodarczym a rosn^cym zuzyciem surowcow naturalnych i emisji zanieczyszczen. Zalecaj^, aby podstaw^. wzrostu gospodarczego bylo kryterium eko-efektywnosci, wg ktorego nowe produkty, uslugi i procesy powinny bye konkurencyjne poprzez wiçksz^. oszczçdnosé energii, surowcow, wzrost produktywnosci zasobow, ograniczenie emisji zanieczyszczen i ilosci powstaj^cych odpadow. W obu systemach wspierana jest racjonalna gospodarka materialowa, surowcowa i energetyczna, oparta na koncepcji ci^glego doskonalenia.
Norma ISO 14001 okresla metody i zasady wdrazania efektywnych systemow zarz^dzania srodowiskowego. Ujmuje m.in. zasady nadzoru nad wykorzystaniem zasobow naturalnych, sciekami i odpadami przemyslowymi, zuzyciem energii. Jest narzçdziem wspomagaj^cym dzialania na rzecz srodowiska w sposob zgodny z potrzebami spoleczno-ekonomicznymi. Norma przeznaczona jest dla przedsiçbiorstw, organizacji, instytucji, ktore zwracaj^. uwagç na srodowiskowe efekty swojej dzialalnosci. Wdrozenie normy zobowi^zuje przedsiçbiorstwo do ci^glego ograniczania negatywnych skutkow dzialalnosci wobec srodowiska.
System Ekozarz^dzania i Audytu EMAS ma na celu zachçcenie organizacji, przedsiçbiorstw, instytucji do ci^glego zwiçkszania efektow dzialalnosci na rzecz srodowiska naturalnego. Jest ukierunkowany na wczesne identyfikowanie, opracowanie i wdrozenie metod rozwi^zywania istotnych problemow srodowiskowych oraz osi^ganie wymiernych efektow ekologicznych. Warunkiem funkcjonowania systemu EMAS jest wdrozenie w przedsiçbiorstwie lub innej jednostce organizacyjnej systemu zarz^dzania srodowiskowego i programu systematycznego zmniejszania skali oddzialywania na otoczenie, publikowaniu deklaracji srodowiskowej oraz rejestracji i poddawaniu przedsiçbiorstwa systematycznym przegl^dom ekologicznym. Wymaga od przedsiçbiorstw traktowania aspektow srodowiskowych na rowni z innymi elementami prowadzonej dzialalnosci oraz ci^glego d^zenia do poprawy i minimalizacji swojego oddzialywania na srodowisko.
Stosowanie innowacyjnych technologii prosrodowiskowych, zgodnych z normami ISO 14000 czy systemem EMAS gwarantuje generowanie mniejszej ilosci zanieczyszczen, umozliwia zmniejszenie zuzycia i zwiçkszenie efektywnosci wykorzystania surowcow oraz zapewnia powtorne zastosowanie lub unieszkodliwianie powstaj^cych produktow i odpadow w bardziej racjonalny sposob, niz technologie, dla ktorych s^. alternatyw^. Technologie srodowiskowe powinny prowadzie do jednoczesnego osi^gniçcia celow gospodarczych, ekologicznych i spolecznych oraz wyst^pienia synergii pomiçdzy wzrostem gospodarczym a ochron^ srodowiska.
Zwiçkszeniu bezpieczenstwa ekologicznego sluzy tez funkcjonuj^ca w krajach Unii Europejskiej Dyrektywa 96/61/WE w sprawie zintegrowanego zapobiegania i ograniczania (kontroli) zanieczyszczen, tzw. Dyrektywa IPPC (Integrated Pollution Prevention and Control). Jej glownym celem jest peine rozpoznanie oddzialywan na srodowisko i panowanie nad procesami produkcyjnymi w celu systematycznej redukcji emisji zanieczyszczen, przy zastosowaniu najnowszych osi^gniçc technologicznych, okreslonych jako tzw. Najlepsze Dostçpne Techniki BAT (Best Available Techniques). Wymaganiom ICCP podlegaj^ przede wszystkim urz^dzenia i instalacje przemyslu energetycznego, metalurgicznego, chemicznego, mineralnego oraz hutnictwa i gospodarki odpadami, uznawane za szczegolnie uci^zliwe dla srodowiska. Priorytetem systemu jest kontrola i efektywne wykorzystanie surowcow i energii oraz zapobieganie zanieczyszczeniom poprzez stosowanie surowcow i wytwarzanie produktow przyjaznych srodowisku, efektywne wykorzystanie zasobow oraz minimalizacjç ilosci odpadow, ich recykling i powtorne wykorzystanie Dyrektywa IPPC narzuca koniecznosc uzyskiwania tzw. pozwolenia zintegrowanego na prowadzenie dzialalnosci przemyslowej, ukierunkowanej na unikniçcie zagrozen zwi^zanych z zanieczyszczeniem srodowiska. Po zakonczeniu dzialalnosci powinna byc przywrocona odpowiednia jakosc srodowiska.
Zgodnie z Dyrektywa IPPC, zalecane jest stosowanie Najlepszych Dostçpnych Technik (BAT) obejmuj^cych metody dzialania, rozwi^zania organizacyjne, urz^dzenia techniczne umozliwiaj^ce efektywna redukcjç i unieszkodliwianie zanieczyszczen. Standard BAT sluzy okresleniu limitow emisyjnych, przy uwzglçdnieniu technicznej charakterystyki instalacji, jej lokalizacji geograficznej i lokalnych warunkow srodowiskowych. Szczegolowe wytyczne zostaly opisane w poradnikach branzowych dla wybranych rodzajow dzialalnosci gospodarczej.
Polityka ekologiczna UE wyraza siç tez w przyjçtej w 2005 r, strategii tematycznej dotycz^cej zapobiegania i recyklingu odpadow, czy tez w dyrektywie 2006/12/WE z dnia 5 kwietnia 2006 w sprawie odpadow. Dyrektywa okresla sposob gospodarowania odpadami oraz zobowi^zuje panstwa czlonkowskie do przygotowania programow dotycz^cych zapobiegania powstawaniu odpadow (do 2020 r). Celem dzialania panstw czlonkowskich powinno byc zwiçkszenie recyklingu i ponownego uzycia odpadow oraz zapobieganie ich powstawaniu. Ustalono piçciostopniow^. hierarchiç postçpowania z odpadami (zapobieganie i ograniczanie, przygotowanie do powtornego uzycia, recykling, inne metody odzysku, np. odzysk energii, unieszkodliwianie).
Uksztaltowan^ w swiecie strategic ochrony srodowiska jest tzw. Czysta Produkcja, wg ktorej celem kazdego etapu cyklu zyciowego produktu lub procesu produkcyjnego powinno bye zapobieganie lub minimalizowanie przejsciowego lub trwalego zagrozenia dla zdrowia ludzkiego lub srodowiska naturalnego [4]. Jej celem jest zwiçkszenie efektywnosci wykorzystania zasobow naturalnych i surowcow wtornych, co wi^ze siç ze zmniejszeniem ilosci odpadow powstaj^cych w procesach produkcyjnych. S3, to przedsiçwziçcia prosrodowiskowe wspieraj3.ce zasady zrownowazonego rozwoju, prowadz^ce do minimalizowania zagrozen dla srodowiska naturalnego oraz niedopuszczenia do wyczerpywania jego nieodnawialnych zasobow.
Dzialania Unii Europejskiej na rzecz ochrony srodowiska zostaly przedstawione w kolejnych strategicznych programach, z ktorych najistotniejsze znaczenie ma szosty program, zatytulowany "Srodowisko 2010: Nasza przyszlose zalezy od naszego wyboru" (Environment 2010: Our Future, Our Choice), realizowany w latach 2001-2010. Za priorytetowe zastaly uznane dzialania na rzecz przeciwdzialania zmianom klimatycznym, ochrony przyrody i bioroznorodnosci, dbalosci o wplyw srodowiska na zdrowie oraz oszczçdnego wykorzystania zasobow naturalnych i gospodarki odpadami. Celem przedsiçwziçé powinna bye poprawa czystosci powietrza, wod i wlasciwa gospodarka odpadami. W obszarze poprawy czystosci powietrza proponowane jest redukowanie emisji gazow cieplarnianych, zmniejszenie emisji zanieczyszczen przez przemysl i transport drogowy, zmniejszenie zuzycia paliwa przez samochody osobowe oraz promowaniu "czystych" pojazdow. Dzialaj^c na rzecz poprawy czystosci wod wprowadzane s3 standardy dotycz^ce ich jakosci oraz ograniczaj^ce dopuszczalny poziom emisji zanieczyszczen do srodowiska wodnego. Za strategiczne cele gospodarki odpadami, w tym odpadami niebezpiecznymi uznano: eliminowanie zanieczyszczen u zrodla, promowanie recyklingu i powtornego wykorzystania odpadow oraz ograniczenie zanieczyszczen spowodowanych spalaniem odpadow. Dla osi3gniçcia zalozonych celow Komisja Europejska preferuje stosowanie technologii srodowiskowych obejmuj^cych technologie czystszej produkcji, zapewniaj^ce produkcyjne wykorzystanie wszystkich skladnikow przerabianych surowcow, zapobiegania zanieczyszczeniom, monitoringu emisji szkodliwych produktow oraz usuwania i unieszkodliwiania zanieczyszczen.
Podstawowymi kierunkami badawczymi, zwi^zanymi ze zwiçkszeniem bezpieczenstwa ekologicznego, zgodnymi z trendami swiatowymi i unijnymi s^:
• systemy monitorowania zagrozen ekologicznych;
• technologie i systemy przeciwdzialania powstawaniu niebezpiecznych odpadow;
• systemy unieszkodliwiania niebezpiecznych odpadow.
Rozwoj nowych, innowacyjnych technologii i systemow srodowiskowych oraz ich komercjalizacja prowadzi do rozwoju gospodarczego oraz wzrostu jakosci zycia w ekologicznym srodowisku.
Systemy monitorowania zagrozen ekologicznych
Do glownych zagrozen ekologicznych o globalnym charakterze nalez^ [5]:
• rozprzestrzenianie siç toksycznych substancji (chemicznych, radioaktywnych i in.),
nie podatnych na biologiczny rozklad;
• niszczenie lasow i zakwaszenie wodnych akwenow przez „kwasne deszcze";
• zanieczyszczenie gornych warstw atmosfery przez chlorofluoroweglowodory,
uszkadzaj^ce warstwy ozonu;
• smog elektromagnetyczny.
Oprocz tego istotne znaczenie ma masowy przyrost ilosci odpadow, w tym niebezpiecznych [6]. Zagrozenia ekologiczne wystçpuj^. tez ze strony magazynowanych, czçsto toksycznych, substancji przemyslowych, ktore wskutek awarii mog^. przedostac siç do atmosfery.
Podstawowym zrodlem degradacji srodowiska s^. gazy, zanieczyszczone w sposob naturalny (wulkany, bagna, pustynie) lub sztuczny. Najpowazniejszymi zrodlem sztucznych zanieczyszczen jest transport samochodowy, energetyka, przemysl chemiczny, rolnictwo, rozproszone zrodla energii.
Monitorowanie zanieczyszczenia i skazenia srodowiska ma na celu przede wszystkim:
• ocenç jakosci poszczegolnych jego elementow: atmosfery, hydrosfery i litosfery;
• wykrywanie zrodel i okreslenie wielkosci emisji zanieczyszczen;
• sledzenie drog przemieszczania siç zanieczyszczen;
• badanie wplywu skazen i zanieczyszczen na zmiany klimatyczne [7].
Monitorowanie srodowiska obejmuje pozyskiwanie, przetwarzanie, gromadzenie i udostçpnianie danych o zanieczyszczeniach i skazeniach. Prowadzone jest poprzez systematyczne okresowe pobieranie probek w scisle okreslonych miejscach i prowadzenie analiz zawartosci zanieczyszczen w stacjonarnych lub ruchomych laboratoriach badawczych. Do oceny stçzen zanieczyszczen stosowane s^. metody fizyczne i fizykochemiczne,
obejmuj^ce techniki optoakutystczne, spektrofotometryczne (emisyjne i absorpcyjne), jonizacyjne, przewodnosci cieplnej, spektrometrii masowej, chromatografii i inne.
W monitorowaniu wod, szczegolnie pod wzglçdem biologicznym i chemicznym, stosowane s3 tez sieci pomiarowe ze zdalnym przesylaniem danych pomiarowych wykorzystuj^ce chemiczne czujniki potencjometryczne, amperometryczne i spektroskopowe [8]. Do monitorowania toksycznych skazen srodowiska wykorzystywany jest monitoring biologiczny, tj. bioindykacja. Polega ona na wykorzystaniu roslin lub organizmow zwierzçcych do rejestracji szkodliwego oddzialywania zanieczyszczen na ekosystem oraz do ustalenia jego pojemnosci wobec toksyn [9]. Metoda pozwala na poznanie sumarycznej toksycznosci wszystkich szkodliwych substancji, czçsto dzialaj^cych synergistycznie. Najpowszechniej stosowanymi bioindykatorami stanu zanieczyszczenia powietrza s3 pierwotniaki, w przypadku wod s3 to bakterie luminescencyjne, pierwotniaki, wrotki i skorupiaki.
Wody gruntowe w poblizu obiektow mog^cych je zanieczyszczae (stacje paliw, ziemne budowle hydrotechniczne) monitorowane s3 za pomoc^ piezometrow, umozliwiaj^cych pobor wody do analiz chemicznych i ocenç zmiennosci poziomu swobodnego zwierciadla wody.
Coraz powszechniej, szczegolnie w monitorowaniu atmosfery, wykorzystywane s3 stale sieci pomiarowo-alarmowe sprzçzone ze zdaln^ detekj identyfikaj i pomiarem stçzenia mierzonej substancji. Umozliwiaj^ one prowadzenie badan na duzych odleglosciach. Kluczow^ rolç odgrywaj3 tu metody optoelektroniczne, umozliwiaj^ce peln^ automatyzacjç pomiaru, jednoznacznose wynikow i pomiar stçzenia zanieczyszczen bez koniecznosci pobierania probek. Opieraj^ siç one na zjawiskach fizycznych takich jak: absorpcja, fluorescencja, dyfrakcja i rozpraszania i obejmuj^ uklady generacji, wzmacniania, modulacji, detekcji rejestracji i przetwarzania swiatla. Zalet3 tych metod jest mozliwose l^czenia roznych technik pomiarowych.
Systemy zdalnego monitorowania skazen i zanieczyszczen dziel^ siç na systemy typu „stand-off' i „remote". Pierwsze z nich umozliwiaj^ wykrycie zanieczyszczenia (chmury gazow lub bakterii) ze znacznej odleglosci, bez bezposredniego kontaktu ze skazeniem. Natomiast drugie wykorzystuj^ niewielkie czujniki punktowe, z ktorych dane przesylane s3 do centrow, gdzie s3 analizowane i okreslany jest poziom zagrozenia. W systemach „remote" konieczny jest kontakt czujnika z analizowanym obszarem.
W systemach „stand-off' stosowane s3 lidary, wykorzystywane glownie do wyznaczania przejrzystosci powietrza, badania koncentracji zanieczyszczen w atmosferze
i detekcji ich skladu, wykrywania obszarów o odmiennej temperaturze, pomiaru ruchów powietrza na duzych odleglosciach itp. Podstaw^ dzialania wszystkich typów lidarów s^. procesy rozpraszania swiatla oddzialuj^cego z materia Do badania skladu dymów, deszczy oraz chmur wykorzystywane s^. lidary rozproszeniowe. W tego typu systemach nadajnik wysyla impulsy laserowe o duzej energii, które po odbiciu od dymu lub chmury s^. detekowane w odbiorniku promieniowania optycznego o duzej czulosci. Do ustalania obecnosci okreslonych cz^stek w atmosferze stosowane s^. lidary ramanowskie, wykorzystuj^ce zjawisko róznego przesuniçcia czçstotliwosci promieniowania rozproszonego na róznych cz^steczkach gazu. Z kolei w najbardziej rozpowszechnionych lidarach absorpcji róznicowej atmosfera sondowana jest dwiema wi^zkami laserowymi o róznej dlugosci fali: odpowiadaj^cej pasmu adsorpcji mierzonego gazu oraz nieznacznie przesuniçtej w stosunku do tego pasma, nie absorbowanej przez gaz. Róznica amplitud jest miar^ stçzenia badanego gazu. Identyfikowanie róznych substancji moze byc prowadzone takze z wykorzystaniem lidarów fluorescencyjnych. Emituj^ one impulsy laserowe o dlugosci fali absorbowanej przez zanieczyszczenie stanowi^ce przedmiot badan. Pochloniçte promieniowanie, w postaci sygnalu powrotnego, trafia do detektora. Ze wzglçdu na wysokie wymagania pod wzglçdem czulosci pomiary ograniczone s^. do obszaru swiatla widzialnego i nadfioletu. Lidary fluorescencyjne stosowane s^. do badan wysokich warstw stratosfery [10]. Wykorzystywane s^. tez do wykrywania ropopochodnych zanieczyszczen w akwenach wodnych. W liadarach dopplerowskich wykorzystywane jest zjawisko rozpraszania wi^zki swiatla na poruszaj^cych siç cz^steczkach. Sluz^ do pomiaru prçdkosci wiatru i dynamiki turbulencji atmosferycznych. Stosowane s^. m.in. do badania huraganów, ruchu cz^steczek w gazach wylotowych silników.
Wykorzystanie lidaru w systemach monitorowania atmosfery umozliwia prowadzenie pomiarów emisji róznych gazów na trudnodostçpnych obszarach, bez koniecznosci wchodzenia na badany teren. Stosowane s^. do okreslania stçzenia gazów w spalinach, badania skladu chemicznego spalin, zanieczyszczen górnych warstw atmosfery, powierzchniowych zanieczyszczen wód, naturalnych zródel zanieczyszczen.
Podstawowym elementem kazdego systemu monitorowania jest czujnik. Najczçsciej stosowane s^. czujniki analogowe, przetwarzaj^ce odebrany sygnal fizykochemiczny na postac elektryczn^.. Przy zastosowaniu czujników wielostopniowych posrednim etapem jest sygnal optyczny. Kazdy czujnik sprzçzony jest z ukladem obróbki sygnalu, zasilania i stabilizacji pracy czujnika, modulem pobierania próbek oraz sygnalizatorami alarmowymi przekroczenia granicznych wartosci stçzenia. Istotnymi modulami funkcjonalnymi s^.: uklad rejestracji i przetwarzania sygnalu oraz obróbki sygnalu.
W systemach monitoringu zagrozen srodowiska stosowane s3 czujniki elektrochemiczne, elektryczne, grawimetryczne, termometryczne, magnetyczne, optyczne oraz biosensory. Czujnikami elektrochemicznymi s3 roznego rodzaju elektrody (inercyjne, aktywne chemiczne, modyfikowane) przystosowane do oznaczania konkretnych substancji chemicznych. Efekty zachodz^cej reakcji elektrochemicznej oceniane s3 metodami potencjometrycznymi, konduktometrycznymi, woltamperometrycznymi lub kulometrycznymi. Czujniki elektryczne dzialaj^ na zasadzie adsorbowania substancji chemicznych (z fazy cieklej lub gazowej) na aktywnej powierzchni sensora i zmianie jego elektrycznych parametrow: przewodnictwa, potencjalu, ladunku. W czujnikach grawimetrycznych wykorzystywane s3 adsorpcyjne wlasciwosci materialow piezoelektrycznych, w wyniku czego nastçpuje zmiana ich masy. Jest ona przetwarzana na sygnal elektryczny. Czujniki termometryczne dzialaj^ na zasadzie pomiaru ilosci ciepla wytwarzanego lub pochlanianego podczas reakcji oznaczanej substancji z aktywn^ powierzchni^ sensora. W czujnikach magnetycznych wykorzystywany jest pomiar paramagnetycznych wlasciwosci analizowanych substancji. Natomiast w czujnikach optycznych analiza zmian parametrow strumienia swietlnego w wyniku kontaktu oznaczanej substancji z powierzchni^ sensora, pokrytego optycznie aktywnym zwi^zkiem chemicznym. W biosensorach do generowania sygnalu analitycznego wykorzystywane s3 materialy biologicznie i biochemicznie aktywne, np.: bialka, enzymy, hormony, mikroorganizmy, kwasy nukleinowe. Uzywane s3 one przede wszystkim do wykrywania i identyfikacji substancji toksycznych i mutagennych. W systemach ci3glego monitorowania powietrza i wod powierzchniowych najczçsciej wykorzystywane s3 czujniki optyczne, elektrochemiczne oraz fotoakustyczne [11]. Najczçsciej s3 one sprzçzone w hybrydowy uklad modulow funkcjonalnych skonfigurowanych do oznaczania wybranych substancji chemicznych.
Degradacja srodowiska naturalnego oraz rosn^ca ilose zagrozen ekologicznych wymagaj3 ci3glego rozwijania asortymentu i polepszenia technicznych parametrow systemow monitorowania obecnosci zanieczyszczen, przede wszystkim chemicznych zwi^zkow i toksycznych substancji przemyslowych. Niezbçdne jest prowadzenie badan nad rozwijaniem stalych sieci pomiarowych i pomiarowo-alarmowych wod powierzchniowych i gruntowych oraz gleb. Istotne przyszlosciowe znaczenie ma zdalne monitorowanie jakosci srodowiska — teledetekcja przy uzyciu promieniowania elektromagnetycznego.
Technologie i systemy przeciwdzialania powstawaniu niebezpiecznych odpadow
Przeciwdzialanie powstawaniu niebezpiecznych odpadow jest zgodne z podstawowymi zalozeniami swiatowej i europejskiej polityki ekologicznej. Zaklada ona m.in. rozwoj proekologicznych technologii ukierunkowanych na eliminowanie strat w trakcie calego procesu produkcyjnego i eksploatacyjnego, wytwarzanie i aplikacjç ekologicznie przyjaznych produktow, wydluzenie czasu uzytkowania produktow szkodliwych dla srodowiska.
Powszechnie na swiecie przyjçto strategic Czystszej Produkcji, ktorej celem jest minimalizacja ilosci odpadow w trakcie calego procesu produkcyjnego, pocz^wszy od etapu pozyskiwania surowcow, poprzez ich przetwarzanie i produkowanie wyrobow, az do calkowitego wykorzystania wyrobow i recykling. Recykling ma na celu zagospodarowanie powstalych odpadow w formie skladnika lub produktu do wytwarzania innych wyrobow. Wg strategii minimalizacja ilosci odpadow nastçpuje poprzez efektywne wykorzystanie surowcow, zmiany procesow technologicznych oraz ulepszenia dzialan operacyjnych. Preferowane s3 technologie bezodpadowe, obejmuj^ce procesy zapewniaj3.ce pelne wykorzystanie surowcow oraz odpadow powstaj^cych w jednostkowych operacjach technologicznych, a w przypadku nie calkowitego wyeliminowania odpadow, zapewniaj^ce ich zagospodarowanie bez zanieczyszczania srodowiska. Technologie malo- i bezodpadowe s^ istotnym, docelowym systemem zmniejszenia ilosci powstaj^cych odpadow m.in. dziçki zmianom skladu produktu, oszczçdzaniu i zastçpowaniu surowcow produktami bardziej ekologicznymi, zmianie technologii b^dz pojedynczych procesow, wprowadzania automatyzacji oraz przestrzegania parametrow procesu, poprawnym zarz^dzaniu oraz planowaniu produkcji.
Przykladem technologii, generuj^cych mniejsz^ ilosc niebezpiecznych odpadow jest termiczne oczyszczanie powierzchni metali przed nalozeniem powlok, zamiast mycia rozpuszczalnikami lub detergentami, zastçpowanie plynow eksploatacyjnych pochodzenia naftowego produktami syntetycznymi o dluzszym czasie uzytkowania, czy odzysk i powtorne wykorzystywanie wody technologicznej (np. ze zuzytych cieczy obrobkowych) [12].
Podczas opracowywania technologii, juz na etapie projektowania procesu i inwestycji przeprowadzana jest ocena oddzialywania na srodowisko. Narzçdziami ulatwiaj^cymi opracowywanie nowych i modernizacjç starych technologii w kierunku zmniejszenia negatywnych oddzialywan ekologicznych jest analiza cyklu zycia, karty identyfikuj3.ce
produkt oraz wskazniki odzysku komponentow i opakowan [13]. Analiza cyklu zycia umozliwia ocenç emisji szkodliwych substancji oraz zuzycia energii i materialow we wszystkich fazach procesu technologicznego, co pozwala na ustalenie calkowitego wplywu wyrobu na srodowisko. Karty produktow pozwalaj^ na szybk^ i precyzyjn^ identyfikacjç skladu poszczegolnych elementow wyrobu (wytwarzanych lub dostarczanych w postaci surowcow lub polproduktow) w celu ustalenia stopnia i mozliwosci ich recyklingu b^dz utylizacji. Wskazniki odzysku komponentow daj3 mozliwose ustalenia slabych miejsc procesu produkcyjnego pod wzglçdem recyklingu i powtornego wykorzystania odpadow.
Eko-projektowanie jest szeroko stosowane przy produkcji samochodow. Jego efektem s3 wysokie wskazniki odzysku masy, np. 95% dla koncernu Renault, czy 90% dla koncernu Volkswagen i Peugeot-Citroen [14].
W przeciwdzialaniu powstawaniu niebezpiecznych odpadow istotne znaczenie ma ograniczenie emisji do otoczenia szkodliwych ekologicznie produktow, szczegolnie jesli nastçpuje ich interakcja z otoczeniem. Preferowane s3 dzialania maj^ce na celu rozwoj i upowszechniania produktow przyjaznych srodowisku. W wielu krajach wprowadzane s3 rozporz^dzenia okreslaj^ce kryteria ekologiczne dotycz3.ce ich skladu chemicznego i obszarow stosowania. Dotyczy to m.in. powszechnych w uzyciu naftowych srodkow smarowych i cieczy roboczych, ktore negatywny wplyw na srodowisko wykazuj^ na kazdym etapie eksploatacji [15]. Ze skladu chemicznego cieczy s3 eliminowane lub bardzo ograniczane szkodliwe dla srodowiska skladniki: wielopierscieniowe wçglowodory aromatyczne, zwi^zki chloru, fosforu, chloroparafin i innych [16]. Wskazywane s3 miejsca, gdzie ochrona srodowiska jest szczegolnie istotna i powinny bye stosowane ciecze nietoksyczne, ulegaj^ce szybkiemu rozkladowi pod wplywem mikroorganizmow. Przede wszystkim ma to miejsce w przelotowych ukladach smarowania oraz maszynach i urz^dzeniach pracuj^cych poza zamkniçtymi pomieszczeniami, np. maszynach rolniczych, lesnych, ogrodniczych, pracuj^cych w kopalniach odkrywkowych, zaporach wodnych, budowlach hydrologicznych.
Koniecznose stosowania biodegradowalnych produktow skutkuje zastçpowaniem naftowych srodkow smarowych, plynow technologicznych i innych cieczy eksploatacyjnych produktami biodegradowalnymi, np na bazie olejow roslinnych [17]. Aplikacja olejow roslinnych do wytwarzania srodkow smarowych ma miejsce przede wszystkim w Europie Zachodniej, glownie w Niemczech, Austrii i Skandynawii oraz w Kanadzie i USA [18]. Krajem przoduj^cym pod wzglçdem produkcji i stosowania biodegradowalnych srodkow smarowych s3 Niemcy. Szacuje siç, ze ilose srodkow smarowych wykorzystuj^cych bazy
naturalne stanowi ok. 10% ogólnego zuzycia, przy czym w rolnictwie i lesnictwie osi^ga wartosc ok. 75% [19]. Zeby wyróznic produkty nie wykazuj^ce szkodliwego dzialania na srodowisko w wielu krajach opracowano programy i systemy przyznawania specjalnych znaków, np. "Blçkitny Aniol" w Niemczech, "Bialy Labçdz" w krajach skandynawskich, „Wybieram Srodowisko" w Kanadzie [20]. W Polsce za dzialania w ochronie srodowiska jest przyznawana nagroda Ministerstwa Srodowiska "Lider Polskiej Ekologii".
Problem przeciwdzialania powstawaniu niebezpiecznych odpadów rozwi^zywany jest tez poprzez wydluzenie cyklu zycia produktom szkodliwym ekologicznie. Ma to miejsce m.in. podczas eksploatacji olejów przemyslowych, cieczy technologicznych i innych materialów eksploatacyjnych. Wprowadzane s^. systemy proekologicznej gospodarki tymi produktami prowadz3.ce do zmniejszenia ilosci przepracowanych produktów [21,22]. Systemy obejmuj^ monitorowanie wybranych wlasciwosci cieczy podczas eksploatacji, systematyczne uzdatnianie oraz metody zagospodarowania powstaj^cych odpadów. Zabiegi uzdatniania prowadzone s^. najczçsciej w miejscu uzytkowania, za pomoc^ mobilnych urz^dzen, podczas normalnej eksploatacji lub postojów maszyn zwi^zanych z przegl^dami i remontami. Eliminowana jest w ten sposób koniecznosc transportu cieczy do firm uzdatniaj^cych.
Podstawowymi zadaniami w zakresie przeciwdzialania powstawaniu niebezpiecznych odpadów, istotnymi dla rozwijania gospodarki zgodnie z zasadami zrównowazonego rozwoju
• rozwijanie i aplikacja technologii efektywnie wykorzystuj^cych surowce i materialy;
• zastçpowanie nieodnawialnych surowców odnawialnymi oraz produktów i technologii uci^zliwych dla srodowiska bardziej bezpiecznymi;
• rozwój technologii recyklingu surowców i odpadów wewn^trz przedsiçbiorstw.
Realizacja tych zadan wymaga zaangazowania wielu wyspecjalizowanych placówek naukowych oraz biur konstrukcyjnych i technologicznych róznych branz.
Systemy unieszkodliwiania niebezpiecznych odpadów
Unieszkodliwianie niebezpiecznych odpadów polega na poddaniu ich procesom biologicznych, chemicznych lub fizycznych przeksztalcen w celu doprowadzenia do stanu nie stwarzaj^cego zagrozenia dla ludzi i srodowiska.
Podstawowymi technologiami unieszkodliwiania niebezpiecznych odpadów s^. technologie termiczne, sposród których najwiçksze znaczenia ma piroliza, spalanie,
witryfikacja i technologie plazmowe. O przydatnosci odpadów do poddania ich procesom
termicznym decyduj^. ich fizykochemiczne wlasciwosci oraz wartose opalowa. Jako dolna
granica wartosci opalowej przyjmowana jest wartose 6700-7530 kJ/kg [23].
Piroliza (odgazowanie) - wykorzystywana powszechnie przy unieszkodliwianiu odpadów
medycznych. Proces zachodzi w temperaturze 200-1000°C, w srodowisku beztlenowym.
W zaleznosci od temperatury jest procesem nisko- lub wysokotemperaturowym. Piroliza
polega na przeksztalceniu bogatych w wçgiel substancji organicznych w fazç gazow^. (gaz
pizolityczny), stal^. (koks, metale, skladniki inertne) i ciekl^. (oleje, smoly, skladniki
organiczne; kwasy i alkohole). Powstaj^cy gaz pirolityczny ma wartose opalow^ 120003
16000 kJ/Nm . Jego skladnikami s^.: wodór, metan, etan i ich homologi, tlenki wçgla siarkowodór i inne. Piroliza niebezpiecznych odpadów przebiega dwuetapowo: w pierwszej kolejnosci nastçpuje czçsciowe spalanie przy niedomiarze powietrza, w drugiej fazie, po podwyzszeniu temperatury (do wartosci 1200-1300°C) i doprowadzeniu powietrza wtórnego nastçpuje spalenie gazu pizolitycznego.
Spalanie - powszechnie stosowane w odniesieniu do róznych grup niebezpiecznych odpadów organicznych i nieorganicznych. Przebiega w obecnosci czynnika utleniaj^cego, którym najczçsciej jest powietrze. Pierwiastkami palnymi s^.: wçgiel i jego zwi^zki, wodór i siarka, natomiast produktami procesu: gazy spalinowe (dwutlenek wçgla i siarki, woda), popiól, zuzel, frakcje ciekle. W zaleznosci od rodzaju spalanych odpadów i warunków prowadzenia procesu mog^. tez bye wçglowodory, tlenek wçgla, chlorowodór, dioksyny i furany. Najczçsciej przyjmuje siç, ze dolna granica gazów opuszczaj^cych palenisko to 850°C, a wychodz^cych z komory dopalania 1100-1300°C. W przypadku spalania niebezpiecznych odpadów nie powinna bye nizsza niz 1200°C. Metoda wykorzystywana jest do spalania odpadów stalych, pólplynnych i plynnych oraz ich mieszanin.
Odpady stale spalane s^. tez w warstwie fluidalnej, któr^ stanowi mieszanina popiolu i paliwa oraz powietrza i spalin. Proces przebiega w temperaturze 800-900°C. Wykorzystywany jest do unieszkodliwiania stalych odpadów. Jego zalet^ jest mniejsza emisja tlenków azotu w odniesieniu do konwencjonalnego spalania oraz mozliwose ograniczenia emisji tlenków siarki.
Powszechne jest termiczne unieszkodliwianie odpadów w piecach obrotowych stosowanych przy produkcji cementu. Wykorzystywana jest tutaj wysoka temperatura procesu klinkieryzacji (1480°C) i strumienia gazów przeplywaj^cych przez piec (max 173 0°C) oraz dlugi czas przeplywu gazów przez strefç o temperaturze ok. 1450°C (ok. 2,7 s). Istotne
znaczenie ma tez wysoka turbulizacja strumienia gazów, obecnosc bardzo rozdrobnionej fazy stalej oraz rozwiniçta powierzchnia wymiany ciepla i masy. S3 to warunki odpowiednie do spalania niebezpiecznych odpadów. Podczas procesu, szkodliwe dla srodowiska gazowe produkty spalania reaguj^ ze skladnikami surowcowymi lub s^ absorbowane na powierzchni rozdrobnionej fazy stalej. Metale ciçzkie zostaj^ wbudowane do struktury krystalicznej klinkieru.
Do spalania niebezpiecznych odpadów stosowane tez s^ specjalne paleniska pulsacyjne. Ich konstrukcja umozliwia dostarczenie takiej ilosci powietrza i zapewnia taki czas trwania procesu, który gwarantuje calkowite spalenie odpadów. Zalet^ procesu jest niska emisja tlenku wçgla i wçglowodoraw, nie sprzyjaj^ca powstawaniu dioksan i furanów. Metoda stosowana jest do unieszkodliwiania szerokiej grupy odpadów, m.in. z przeróbki ropy naftowej, syntez organicznych, przemyslu fotograficznego, olejów odpadowych, rozpuszczalników organicznych [24].
Witryfikacja - polega na przetapianiu materialów nieorganicznych z odpadow^ stluczk^ szklan^. Proces przebiega w temperaturze ok. 1500°C przez 1-2 godziny i prowadzi do powstania zeszkliwionej masy, w której trwale s^ zwi^zane niebezpieczne skladniki. Powstaly produkt wykorzystywany jest jako warstwa podkladowa w drogownictwie [25]. Technologie plazmowe - stosowane s^ do unieszkodliwiania niebezpiecznych odpadów organicznych i nieorganicznych. Proces moze byc prowadzony w warunkach pirolizy termicznej (w obecnosci wody), plazmy powietrznej lub tlenowej, wodnej i wodorowej. Powstaj^cy gaz palny moze miec wartosc opalow^ ok. 12 MJ/m . Technologia gwarantuje calkowit^ destrukcjç m.in. freonów, dioksyn, furanów, PCB, substancji zaliczanych do szczególnie niebezpiecznych. Produktem koncowym procesu jest zeszkliwiona masa wykorzystywana w przemysle budowlanym.
Plazmowe procesy unieszkodliwiania odpadów s^ najbardziej czystymi technologiami. Ich podstawow^ zalet3 s^ warunki procesu (temperatura, intensywnosc promieniowania) zapewniaj^ce calkowity rozklad zlozonych zwi^zków chemicznych, w tym dioksyn i furanów. W wyniku procesu objçtosc niebezpiecznego odpadu zmniejsza siç 100-krotnie i przeksztalca do postaci bezpiecznej dla srodowiska. Ponadto istnieje mozliwosc odzysku metali i sprzçzenia z konwencjonaln^ metody spalania.
Systemy termicznego unieszkodliwiania odpadów produkowane s^ m.in. przez firmç Basic Envirotech (spalanie pulsacyjne), SVZ Schwarze Pumpe (zgazowanie). Technologie plazmowe stosowane s^ w systemach firmy Tetronics Ltd, Ekolpazma i Solena.
Termiczne metody unieszkodliwiania odpadów sprzçzone sc z oczyszczaniem powstajccych gazowych produktów. Wykorzystywane sc do tego celu procesy odpylania i usuwania gazowych skladników. Odpylanie ma na celu usuniçcie zanieczyszczen stalych, glównie pylów o róznej granulacji. Proces realizowany jest za pomocc cyklonów i multicyklonów (w polu sil odsrodkowych), wlókninowych worków filtracyjnych, elektrofiltrów. Do redukcji szkodliwych gazowych skladników spalin wykorzystywane sc techniki absorpcyjne lub adsorpcyjne. Procesy adsorpcji zachodzc w nieruchomym lub ruchomym zlozu oraz w warstwie fluidalnej.
Jako technologie alternatywne do termicznego unieszkodliwiania odpadów stosowana jest tez obróbka chemiczna wykorzystujcca procesy utleniania i redukcji. Metoda jest stosowana przede wszystkim do unieszkodliwiania odpadów pochodzccych z procesów trawienia oraz powierzchniowej obróbki metali. Polega na wytrccaniu z odpadowych cieczy matali ciçzkich i oddzieleniu powstalego osadu na prasach filtracyjnych. W przypadku obecnosci w cieczy szczególnie niebezpiecznych skladników (chrom, fluorki, cyjanki) stosowana jest wstçpna obróbka chemiczna.
Technologie zatçzania, zestalania i stabilizacji majc na celu trwale zwiczanie okreslonych grup niebezpiecznych odpadów z obojçtnymi dla srodowiska substancjami. Jako lepiszcze wykorzystywany jest najczçsciej cement.
Z kolei technologie biologiczne i biochemiczne wykorzystujc specjalne szczepy bakterii, najczçsciej w postaci blony biologicznej lub osadu czynnego, do rozkladu odpadowych zwiczków organicznych [26].
W technologiach chemotermiczno-plazmowych wysoka temperatura i silne promieniowane plazmy wykorzystywane sc do rozrywania najbardziej zlozonych wiczan chemicznych. Technologie plazmowe umozliwiajc unieszkodliwienie silnie toksycznych zwiczków np. srodków bakteriobójczych, toksycznych odpadów przemyslowych, azbestu, niebezpiecznych popiolów. Odmiennc technologic unieszkodliwiania niebezpiecznych odpadów jest ekstrakcja katalityczna. Rozdzial substancji nastçpuje pod wplywem indukcji luku elektrycznego lub plazmy „zimnej" (2000-2500°C), przy odpowiednim wspomaganiu termicznym. Metoda prowadzi do czçsciowego odzysku pierwotnych skladników odpadów. Jest oferowana przez firmç Du Pont [27].
Specjalnymi grupami odpadów sc wyroby zawierajcce azbest, zuzyte zródla swiatla zawierajcce rtçé, baterie i akumulatory, sprzçt elektroniczny, przepracowane oleje. Do unieszkodliwiania wyrobów azbestowych stosowane sc reaktory mikrofalowe, w których odpady poddawane sc termicznej destrukcji w temperaturze ok. 1100°C. Wykorzystanie
skoncentrowanego pola mikrofalowego zapewnia ogrzanie azbestu w calej objçtosci. Proces powoduje nieodwracaln^ destrukcjç wlokien azbestowych. Powstaly produkt jest wykorzystywany jako dodatek do cementu i innych materialow budowlanych.
Do unieszkodliwiania zuzytych lamp fluoroscencyjnych stosowana jest prozniowa metoda oddestylowania rtçci (firmy MRT System). Proces prowadzony jest w temperaturze ok. 400°C. Po procesie, powietrze z parami rtçci przechodzi przez komorç dopalania czçsci organicznych gazu (ok. 850°C), dwie komory chlodnicze, w ktorych nastçpuje wydzielenie metalicznej rtçci oraz filtr wçglowy. Powietrze, wtornie zanieczyszczone parami rtçci, oczyszczane jest metody nadmanganow^ lub tiosiarczanow^. Oferowane tez s3 destylatory do
23
termicznego usuwania rtçci z baterii rtçciowych, termometrow, pylu fluorescencyjnego .
Najkorzystniejsz^ metody unieszkodliwiania przepracowanych olejow jest ich rerafinacja. Proces prowadzi do wytworzenia surowcow petrochemicznych, ktore mog3 byc uzyte do produkcji nowych produktow. Przepracowane oleje wykorzystywane s3 tez jako paliwo w celu odzysku ich energii cieplnej. Proces prowadzony jest w specjalnych piecach, gwarantuj^cych uzyskanie wymaganych parametrow w zakresie temperatury i czasu spalania. Oleje przepracowane o duzym stopniu zanieczyszczenia i degradacji chemicznej, nie nadaj^ce siç do regeneracji lub rerafinacji, unieszkodliwiane s3 w instalacjach do spalania odpadow komunalnych lub piecach obrotowych w cementowych [28].
Sposrod przedstawionych metod unieszkodliwiania niebezpiecznych odpadow najwiçksze perspektywy rozwoju maj3 metody plazmowe, przede wszystkim z uwagi na mozliwosc stosowania w odniesieniu do najbardziej zlozonych i trudnych do utylizacji substancji, wysok^ skutecznosc procesu i mozliwosc sprzçzenia z konwencjonalnymi metodami spalania.
Wnioski
Efektem notowanego w ostatnich latach wzrostu zanieczyszczenia i skazenia srodowiska s3 dzialania maj^ce na celu zwiçkszenie bezpieczenstwa ekologicznego. Zapewnienie rozwoju gospodarczego poprzez wprowadzanie nowych, innowacyjnych rozwi^zan technologicznych i spolecznych nie powinno kolidowac z potrzebami srodowiska naturalnego. Integracja i harmonijne wspoldzialanie gospodarki, spoleczenstwa i srodowiska powinny byc podstawowymi i rownorzçdnymi czynnikami uwzglçdnianymi przy wprowadzaniu nowych oraz realizacji istniej^cych rozwi^zan sluz^cych zaspokojeniu potrzeb czlowieka. Zwiçkszeniu bezpieczenstwa ekologicznego sluz^ m.in. systemy monitorowania
skazenia srodowiska, zmniejszenie ilosci powstajccych odpadow oraz racjonalne i efektywne ich unieszkodliwianie. Systemy monitorujcce srodowisko pozwalajc na wykrycie zrodel, okreslenie wielkosci zanieczyszczen oraz szybkc reakcjç zapobiegajccc rozprzestrzenianiu siç skazenia. Ze wzglçdu na rosnccc ilose zagrozen ekologicznych, przede wszystkim toksycznych substancji przemyslowych, niezbçdne jest rozwijanie asortymentu oraz cicgle zwiçkszanie technicznych parametrow systemow juz istniejccych. Istotne przyszlosciowe znaczenie majc techniki zdalnego monitorowania jakosci srodowiska. Zmniejszenie ilosci powstajccych odpadow, szczegolnie niebezpiecznych, jest jednym z podstawowych zalozen swiatowej polityki ekologicznej. Jej efektem jest rozwoj proekologicznych technologii, ktorych celem jest minimalizacja ilosci odpadow podczas calego procesu produkcyjnego i eksploatacyjnego, rozwoj i aplikacja ekologicznie przyjaznych produktow oraz recykling powstalych odpadow. Racjonalne i efektywne unieszkodliwianie niebezpiecznych odpadow ma na celu poddanie ich roznym procesom przeksztalcenia w postae nie stwarzajccc zagrozenia dla otoczenia. Powszechnie stosowane sc metody termiczne oraz obrobka chemiczna. Najwiçksze perspektywy rozwoju majc technologie plazmowe, ktore mogc bye stosowane do unieszkodliwiania najbardziej zlozonych substancji, majc wysokc efektywnose oraz mogc bye sprzçzone z konwencjonalnymi metodami spalania.
Literatura
1. Allen T., [et al.], Distinguishing ecological engineering from environment al engineering, Ecological Engineering, 2003, 20, s. 389-407;
2. Ilhan Talinh [et al.], A rating system for determination of hazardous wastes, Journal of Hazardous Materials,
2005, 23-30 s. 23-30;
3. Chaaban A. Moustafa, Hazardous waste source reduction in materials and processing technologies, Materials
Processing Technology, 2001, 119, s. 336-343.
4. Staniskis J.K., [et al.], Promotion of cleaner production investments: international experience, Journal of Cleaner Production. 2003, 11, 619-628;
5. Mierczyk Z., [et al.], Monitorowanie bezpieczenstwa obiektów budowlanych i srodowiska naturalnego, Nowoczesne technologie dla budownictwa, Wojskowa Akademia Techniczna, Z. Mierczyk, 326-370, 97883-89399-59-5, 2008;
6. Calov P., Ecological Risk Assessment: Risk for What? How Do We Decide? Ecotoxicology and Environmental
Safety, 1998, 40, 15-18;
7. Bruce K. Hope. An examination of ecological risk assessment and management practies, Environmet International, 2006, 32, 983-995;
8. Strain P.M. [et al.], Design and implementation of a program to monitor ocean health, Ocean and Coastal Management. 2002, 45, 325-355;
9. Grzesik M., [et al.], Monitorowanie toksycznych skazen wody metalami ciqzkimi przy pomocy kieíkowania nasion, Ecohydrol. Hydrobiol., 2005, 5, 53-57;
10. Gietka A., [et al.], Optoelektroniczne systemy zdalnego wykrywania skazen i zanieczyszczen atmosfery, Biuletyn WAT, 2006, 55, 21-55. .
11. Kristensen P., [et al.], Integrated approach for chemical, biological and ecotoxicological monitoring - a tool for environment al management, European Water Pollution Control, 1997, 7, 36-42;
12. Gresham R.M., Waste treatment in tough times, Tribology and Lubrication Technology. 2009, 6, s. 28-31;
13. Stachura M., [et al.], Ekoprojektowanie w praktyce, Zeszyty Naukowe Politechnuiki Poznanskiej, 2007, 5, 53-563;
14. Merkisz-Guranowska A., Ekoprojektowanie a recycling samochodów. Recykling, 2006, 3;
15. Haus F., [et al.], Primary and ultimate biodegradabilities of mineral base oils and their relationships with oil viscosity, International Biodeterioration and Biodegradation, 2004, 54, s. 189-192;
16. Bartz W.J., Ecotribology: environmentally acceptable tribological practices, Tribology International. 2006, 39, s. 728-733;
17. Bartz W.J., Lubricants and the environment, Tribology International, 1998, 31, s. 35-47;
18. Erlan S.Z. [et al.], Oxidation and low temperature stability of vegetable oil-based lubrocants, Industrial Crops and Products, 2006. 24, s. 292-299;
19. Keller U. [et al.], Neue Schmier stoffe auf der Basis nachwachsender Rohstoffe, Ökotoxikologische und oxidative Eigenschaften. Ölenhydraulik und Pneumatik. 2000, nr 4, s. 385-395;
20. Battersby N.S, The biodegradability and microbial toxicity testing of lubricants - some recommendations, Chemosphere, 2000, 41, s. 1011-1027;
21. Todd Rusk, [et al.], Evaluation of aged and recycled metalworking fluids by the tapping torque, Lubrication Engneering, February 2003;
22. Sokovic M., [et al.], Ecological aspects of cutting fluids and its influence on quanti- fiable parameters of the cutting processes, Journal of Materials Processing Technology, 2001, 109, p. 181-189;
23. Listwan A., [et al.], Podstawy gospodarki odpadami niebezpiecznymi, Politechnika Radomska, 2009;
24. Karcz H., [et al.], Instalacja KJN do termicznej utylizacji odpadów i spalania biomasy, Problemy Inzynierii Rolniczej, 2007, 2 87-92;
25. Garcia-Valles M. [et al.], Heavy metal-rich waste sequester in mineral phases through a Glass-ceramic process, Chemosphere, 2007, 68, 1946-1953;
26. Talataj A., Dioksyny w procesach unieszkodliwiania i przetwarzania odpadów, Ochrona Srodowiska. 2008, 9, 52-55;
27. Mollah M.Y.A. [et al.], Plasma chemistry as a tool for Green chemistry, environment al analysis and waste management, Journal of Hazardous Materials, 2000, B79, 301-320;
28. Podniadlo A.., Paliwa, oleje i smary w ekologicznej eksploatacji, WNT, Warszawa 2002.
