CC BY
6ЗИЧИ А^МАДИ ХОЛОВ Ма^мудцон Шарипович,
ДОНИШ н.и.ф.м., сарходими илмии шуъбаи таърихи Е САВАИ ЧАИ илм ва техникаи Институты таърих, бостоншиноси ва СИНГХ,? мардумшиносии ба номи
А. Дониши АИ ЦТ (Таджикистан, Душанбе)
ЗИЧ АХМАДА ХОЛОВ Махмуджон Шарипович,
ДОНИША к.ф.м.н., главный научный сотрудник отдела истории науки и
ИЛИ САВАИДЖАИ техники Института истории, археологии и этнографии им.
СИНГХА А.Дониша АН РТ (Таджикистан, Душанбе)
ZICH AHMADA DONISHA HOLOVMahmoudjon Sharipovich,
OR SAVAY JAY SINGHA candidate of historical sciences, of the Institute of history, archeology
and ethnography named after A.Donish under the Academy of Sciences of Tajikistan Republic, (Tajikistan, Dushanbe)
Мохи декабри соли 2017 дар Академияи илмхои Чумхурии Точикистон бахшида ба 190-солагии зодрузи аллома Ахмади Дониш мизи мудаввари илмй доир шуд. Бахшида ба ин сана мачмуаи маколахо ва рисолахои «Манозир ул-кавокиб», «Наводир ул-вакоеъ» ва «Зич» чоп шуданд. Агар ба Ахмади Дониш тааллук доштан ё надоштани ду рисолаи аввал чои шубха нест, лекин ба аллома нисбат додани рисолаи «Зич», олимони сохаро ба ташвиш андохт. Чунки асархои астрономии Ахмади Донишро пажухишгарони шинохтаи илмхои дакик Г.П. Матвиевская31, А. ^аххоров32, Г. Собиров ва И. Хрчиев33 тахкик карда, дар бораи мавчудияти «Зич» сухане нагуфтаанд. Инчунин хдмзамонони Ахмади Дониш - Садри Зиё («Рузнома», «Тазкори ашъор») ва устод Айнй («Ёддоштхо») низ дар бораи «Зич» маълумоте надодаанд. Агар Ахмади Дониш рисолаи «Зич» медошт, онро даставвал адабиётшиноси маъруфамон Расул Хрдизода, ки бехтарини умрашонро дар чустучуи хаёту эъчодиёти ин аллома сарф намудаанд, кайд менамуданд34. Зеро он кас дар баробари аз дигар ганчинахои дастнависхои шаркй истифода намудан, ба дастхатхои дар Узбекистон махфузбуда ошной доштанд.
Китобча (брошюра)-и «Зич»35 аз 56 сахифа иборат буда, мураттибу мухаррири масъулаш профессор Аскаралй Рачобов хастанд. Ба гуфтаи мураттиб, ин рисоларо гуё дар хамкорй бо олимони Чумхурии Узбекистон аз осорхонаи Арки Бухоро пайдо кардаанд. Китобча бо пешгуфтор огоз ёфта, сипас маколаи профессор Аскаралй Рачабов «Чанд нукта дар бораи дастхати «Зич» огоз мешавад. Инчунин ба он 16 суратнусхаи вараки дастхат ва баргардони ин варакхо аз чониби кормандони Маркази осори хаттии АИ Ч,Т чойгир карда шудаанд. Бояд зикр кард, ки кормандони Маркази осори хаттии АИ Ч,Т матнро дуруст баргардон кардаанд, лекин маколаи мураттиб пур аз хатову норасохихои услубист.
Аввалан дар бораи ба Ахмади Дониш тааллук доштан ё надоштани «Зич»-и мазкур харф занем. Дар илми матншиносй барои муайян кардани муаллифи дастхатхо чанд рох мавчуд аст. Якум, дар огози дастхати дилхох пас аз хамду дуруду салавот ба номи Парвардгору Расул, унвони рисола ва муаллифи он сабт шуда, дар охири баъзе дастхатхо такрор меёбад ва исми котиби дастхат низ навишта мешавад. Дувум, дар бораи осори ин ё он муаллиф одатан хамзамононашон дар рисолаву баёзу тазкирахо хабар медиханд. Профессор А. Рачабов сабаби ба Ахмади Дониш тааллук доштани ин варакхоро дар он мебинанд, ки гуё хусни хати ин варакхо ба хати Ахмади Дониш монанд аст(!?). Оё бе ягон далелу пажухиши махсус чунин даъво пеш овардан мумкин аст?
31 Матвиевская Г.П. Математические и астрономические рукописи ИВ АН УзССР. В сб.: «Из истории точных наук в средневековом Ближнем и Среднем Востоке». Ташкент, 1972. - С. 169-200.
32 Каххоров А., Ходжиев И. Об астрономических рукописях Ахмада Дониша. Известия АН Таджикской ССР. Отделение физико-математических и геолого-химических наук. №4(62), 1976. - С. 91-93.
33 Собиров Г.С., Ходжиев И.Х. Астрономические и математические рукописи, хранящиеся в библиотеках Душанбе. В кн.: Историко-астрономические исследования. М., 1984. Вып. 17. - С. 415-420.
34 Расул Х,одизода. Ахмади Дониш (Тарчимаи дол ва мероси адабию илмй). Душанбе: «Ирфон», 1976. - 293 сад.
35 Ахмад Махдуми Дониш. Зич. Тадкик, тадия ва омодасози нашр профессор Аскаралй Рачабов, Файзхоча Мадмудов.Душанбе: «Дониш», 2017. - 56 сад.
Дар фишурда (аннотатсия)-и китобча профессор Аскаралй Рачабов менависанд: «...Мероси пуразиши ин чеураи бузурги таърихи ва илмию адабии мо то имруз мавриди омузиши мууаццицони тоцику хорицй шуда(!), вале бисёр сауифауои мероси арзишманди у дар мацму омухта нашудаанд (?). Аз цумла осори таърихию илмии (?!) Аумади Дониш дар шакли академи (матни илмию танщдии илми) бар пояи дастнависуои худи у кам сурат гирифтаанд(?).
Аумад Махдуми Дониш чун ситорашинос уам дар таърихи илми тоцик ва мардумони Осиёи Маркази (?) эътибори шоиста дошта ва доир ба масоили илми ситорашиноси асари арзишманди назари (?) бо номи «Зиц» (Тацвим) (?) навишта ва то имруз ин асари у дар алоуида мавриди тауцици академи нашудааст. Дар натицаи цустуцууо нусхаи дастнависи бо хатти Аумад Махдуми Дониш анцомёфтаи «Зиц» пайдо шуд. Аввалинбор суратнусхаи «Зиц» ба хатти аллома Аумад Махдуми Дониш манзури аули илму фаруанг мешавад»36. Аз чунин фишурда нисбат ба асари мазкур тасаввуроти кофй пайдо кардан хело душвор аст.
Ба иттилооти хонанда бояд расонида шавад, ки «зич» маънои танхо таквимро надорад. Зич -ин мачмуи чадвалхои илми ситорашиносй ё мачмуае, ки дар он маълумот оид ба андозагирии вакт (тартиб додани таквим, давомнокии руз, вакти адои намоз ва г.), муайянкунии координатахои чугрофии махал (тулу арз) ва самти кибла, хисоби вазъи наййирайн (Офтобу Мох,) дар кураи осмон, лахзаи тулуъ ва гуруби сайёрот, гирифти Офтобу Мох (хусуфу кусуф), кимати функсияхои тригономентрй (синус, косинус, тангенс) ва таносуби онхо ва гайра чамъоварй шуда, дар фаъолияти харрузаи муначчим зарур буданд.
Профессор Аскаралй Рачабов иброз доранд, ки:37 «...У дар тули фаъолияти илмию дафтардориаш (?) дар дарбори амири мангит Насрулло (18216-1860) баробари танзими коруои дафтардории давлати (?), бештари вацти хешро ба навиштани асаруои назари (? мумкин назариявй бошад, М.Х.) доир ба ситорашиноси, тацвим ва тацвиморои (?) низ сарф намуда... Таъкид ба ёдоварист, ки ин навиштауои назарии (?) у баъди сафаруояш ба Петербург (1857, 1870, 1874) диду боздидуояш аз марказуои илми, расадхонаю осори таърихи, чеурауои илмию фаруангии Россия руи сауна омадаанд»38. Ачаб кашфиёти илмй! Гуё Ахмади Дониш агар ба Россия сафар намекард, чунин асархоро наменавишт. Ногуфта намонад, ки он вакт сатхи илми астрономия дар Россияву Бухоро ба куллй фарк мекард. Асархои астрономии Ахмади Дониш, чи тавре ки дар пешгуфтори «Манозир ул-кавокиб» омадааст: «.дар сабки классикии астрономияи олимони форс-точики асримиёнагй - зичхо навишта шудааст»39.
Муаллифи макола идома медихад: «...Бояд хотирнишон намуд, ки таълифоти доир ба астрономия и ситорашиносию (?) тацвим навиштаи алломаро котибон аз руи дастхаташ нусхабардори намудаанд (боз аз руи чй бардоранд? М.Х.). Аз цумла асари усулан назарии (?) у «Манозир-ул-кавокиб» (соли таълиф 1288у. мутобиц ба 1871 мелоди), котиб Обидхоцаи Бухорои соли 1936 рунавис намуда ва нусхауои ин асар дар захирауои хаттии Душанбе, Казон (гуё дар Тошканд х,ам) нигаудори мешаванд. Осори назарии фалакшиносии (?) Аумад Махдуми Дониш то имруз бояду шояд тауциц ва нашр нашудаанд (?)»40. Мураттиб дар ин навиштахо астрономия ва ситорашиносиро чун илмхои гуногун маънидод кардааст, хол он ки он як илм аст. Аз тарафи дигар дастхати «Манозир ул-кавокиб»-ро на Обидхочаи Бухорой, балки Ибодуллох ибни Одилхочаи Бухорй нусхабардорй кардааст! Маънои калимаи «фалакшиносй» низ равшан нест: илми астрономия ё сурудхои мардумй (фалак).
Профессор бе далел исбот карданй мешаванд, ки «Зич» асари Ахмади Дониш аст: «... Рисолаи мавзуан му^ими дигари назарии Аумад Махдуми Дониш «Зиц» (доир ба таърих ва тауаввули тацвимуо: григорани, уинди, уицри) буда ва ин навиштаи усулан (?) таърихию назарии у на фацат омухта нашуда, зимни ин аз мавцудияти он аули илму фаруанг иттилое надоранд (!?)»41.
Профессор ин фикрашонро дар чои дигар чунин таквият медиханд: «. Мууим он аст, ки «Зиц» ба хатти худи Аумади Махдум хаттотию у китоборои (?) шуда ва то имруз нусхаи ягонаи он мауфуз монда ва уатто нусхашиноси (китобшиноси) (?) нагардидааст. Дарёфт шудани ин асари бо хатти аллома анцомёфта падидаи мууим дар таърихи тамаддуни тоцик ва мардумони Осиёи Марказист»42.
36 Ахмад Махдуми Дониш. Зич. - С. 4. Аз ин чо то поёни макола хатогию нофахмихои матни «Зич» сиёх карда, аломати (?) гузошта шудаанд, то хонанда худ бо шакли дурусташ мукоиса кунад (М.Х.).
37 Ахмад Махдуми Дониш. Зич. - С. 15-23.
38 Х,амон чо. - С. 16.
39 Ахмад Махдуми Дониш. Манозир ул-кавокиб. Душанбе: «Дониш», 2017. - С. 5.
40 Ахмад Махдуми Дониш. Зич. - С. 16.
41 Ахмад Махдуми Дониш. Зич. - С. 16.
42 Хдмон чо. - С.16-17.
Шиносоии Адмади Донишро бо расадхонадои Pоссиявy Фаронса профессор бо як калима исбот кардаанд: «...Диду назари тавсифию тауциции (?) Aумад Махдуми Дониш ба сифати як донишманди огоу аз таърихи тауаввули ин илм шинос ва ба пойгоууои ситорашиносии Россия (дар цараёни сафараш ба Россия ба расадхона ва кормандони илмии он аз наздик шинос мешавад) ва уатто аз расадхонаи Фрoнса огоуй дошт»43. Ин чо бамаврид аст, гуфтаи устод Paсyл Х,одизодаро дар бораи таълифи асари «^анозир ул-кавокиб»-и Адмади Дониш орем, ки чавоб ба иктибоси болой аст: «.Адмади Дониш дар вакти таълифи ин асар (яъне, «^анозир ул-кавокиб». M.X.) да^з бо афкори фалсафию сиёсии мутакаддимони худ ва бо даёти мутараккии Pоссия ошно набуд ва аз ин сабаб дар ин рисола аз эътикодоти анъанавии илми нучум баромада натавонистааст»44.
Дар идомаи макола профессор дастхатро ин тавр тавсиф мекунанд: «...Рисолаи «Зич» аз нусхауои нодири хаттй дар китобхонаи Бухоро [(Р:213(150) от:52] нигаудорй шуда ва то имруз доир ба ин асари Aумад Махдуми Дониш гузориши сарчашмашиносию илмй руи кор наомадааст. Вазъи нусха дар мацму хуб буда ва чанд са^ифаи oxup вуцуд надoшта ё шoяд ба дастхати дигар KopMaHdoHu китoбхoна махлут намудаанд (!)»45. Дар долате, ки чанд садифаи охири дастхат мавчуд набошад, исми котибро муайян кардан душвор аст.
Боз ин мaвзyъ идома ёфтааст: «...Aумад Махдум дар цараёни китобат дар уар сауифа 17 сатр гунцоиш дода ва шубуае нест, ки тгазу ранг дар кopгo%u (?) э^дии aллoмa та^ия шуда ва бо беутарин навъи хатти насталици хоно(?), ранги сиёуи равшан (?) ва фаслу бобуо(?), нацшауо бошанд аз ранги сурхи равшани уамсон ба когаз(?) китобат шудааст»46. Дар ин сатрдо профессор падлудои даёти иктисодии Бухоро ва аллома Адмади Донишро нишон доданй шуда, тасдик мекунанд, ки Адмади Дониш дар хонаашон когазу ранг истедсол мекардаанд!
Акнун дар бораи унвону муаллифи он асар, ки профессор чун «Зич»-и Адмади Дониш муаррифй мекунанд, чанд сухан ^ем. Вакте ки китобчаи устодро ба даст гирифтам, матни он ба ман аллакай шинос буд. Чунки чанде пеш аз ин додиса маколае тадти унвони «Тавсифи асбобдои расадхонадои асримиёнагй дар «?исола дар шарди олоти расад»-и Чдмшеди ^шонй» ба идораи мачаллаи илмии «^уаррих» супорида, аз дастхати «Зичи Myдaммaдшодй», ки муаллифаш Савай Чай Сингд асту тадти №159 дар Maркaзи мероси хаттии АИ Ч,Т нигохдорй мешавад, истифода карда будам. Х,атто аз он дастхат иктибосе овардам: «.Аз тарафи дигар, ин асар (яъне, рисолаи Чамшеди ^шонй, M.X.) дар муаррифй ва сохтани олоти астрономй барои олимону расадхонадои оянда заминаи боэътимоде гузоштааст. Maсaлaн, вакте ки султон Myдaммaдшод (1719-1748) фармони дар Х,индустон сохтани расадхонадо ва тартиб додани чадвалдои чадиди астрономиро нашр кард, маълум шуд, ки дар роди ичрои ин амр душворидои зиёде мавчуданд. Аз ин ру, муначчими машдур, рочаи Pочaстон - Савай Чай Сингд (1688-1743), ки дар шадрдои гуногуни Х,индустон (Чайпур, Дедлй, Банорас, Myттрa, Учайн) расадхонадоро бунёд карда буд, барои мучаддаз гардонидани ондо намунаи олоти расадхонадои Maрогaвy Самаркандро истифода бурд47. Бо ин максад аз «Pисолa»-и Чамшеди Kошонй истифода кардааст, ки дар ин бора дар асари «Зичи Myдaммaдшодй»-и худ чунин овардааст: «...Х,арчанд, ки ин амр хатир бувад ва муддати мадид шуда, ки аз рочадои зуликтидор касе перомуни y нагардидаву дар фиркаи ислом дам аз замони шоди шадиди магфур Mирзо Улугбек то ин замон, ки зиёда аз сесад сол гузашта, деч яке аз салотини зишаън ва содибсарватони баландмакон бо ин кор мутаваччед нашуда. Аз барои бачо овардани фармудаи арфаъи аъло саранчоми кори маъмурро нитоки диммат бар камари чон баста, чанде аз олоти расадй, монанди он ки дар Самарканд сохта буданд, аз руи кутуби исломиён дар ин чо дам сохта: зотулдалаки биринчй ба кутри се гази роичи ин аср, ки кариби заъфи зироъи адли шариат ва зотуссакбатайн ва зотушшуъбатайн ва судси Фахрй ва шомила.»48.
Дар китобча аз чй сабаб бошад, ду хел матни баргардон омадааст: якум, ки мумкин баргардони худи мураттиб ё дигаре бошад, ки галатдояш зиёд аст (сад. 15-23), дувум матни баргардони мутахассисони Maркaз, ки дурусту садед аст (сад. 41-55).
Профессор А. Paчaбов менависанд: «... Дар Муцаддима Aумад Махдум сабаби таълифи рисола, масоили баусии шинохти илми ситорашиносй, диду назаруо дар бораи сайёрауо, назари илмии нацду баррасии фалаку ситора, тасуеуи андешауои донишмандони юнонию ба истилоу исломй (?) ва
43 Х,амон чо. - С. 17.
44 Гасул Х,одизода. Адмади Дониш. - С. 69.
45 Адмад Ыахдуми Дониш. Зич. - С. 17.
46 Адмад Ыахдуми Дониш. Зич. - С. 17.
47 Абумадмуди Xyчaндй. ?исола фй тасдид-ал-майл ва арзал-балад. (Порчадо аз осор). Myрaттиб X. Абдуллозода. Xyчaнд: Нури маърифат, 2010.- С.16.
48 Myaррих. №3-4(12), Душанбе, 2017. - С.127-133.
амсоли ин ба puштаu тауцици фаннию донишй(1), на асотщию puвоятй омадаанд»49. Дар ин сатрдо профессор мукаддимаи Савай Ч,ай Сингдро ба Лдмади Дониш нисбат дода, боз давом медиданд: «...Aгаp сауафоти Зици ацолими зами^о ба цамод ва рустани^о, манзаpауоu саpсабз) ва музайян намесохт %еч мустахрице uстuхpоцu тацвими анвои цанубу шимол натавонистй намуд. Ва агаp pоуu зулматободи аносuppо ба масоили савобит ва сайёори бо мадор аз Офтобу Моутобу нypбоp зоу^ намекаpд, pасuдан ба сарманзили мацсуду нацот аз ваpтотu гафлату мауолик мумкин набуд»50. Х,амин пораи матнро мyтахассисони Маркази осори хаттй чунин баргардон кардаанд: «...Лгар сахдфоти зичи аколими заминро ба чадовили андор ва рукуми нучуми ашчор мучалло ва музайян намесохт, деч мустаддари дай истихрочи таквими анвоъи чанубу шимол натавонистй намуд ва агар роди зулматободи аносирро ба машоъили савобиту сайёр пойдор аз модтобу офтоби нурбор зодир намекард, расидан ба сайри манзили максуд ва начот аз вартоти гафлату мадолик мумкин набуд»51. Инчо худи хонанда бояд киёс кунад, ки дар ду чумлаи профессор чанд хато содир шудааст.
Профессор Л. Рачабов бо дамон сабки тандо ба худашон хос баргардони матнро давом медиданд: «... Ба %ар ойина Уцлидус даp баёни ашколи саноеъи y уаpфе нотамом ва чун Насpu Tyrn (Нас^иддини Tyrn) даp камини сабую хом. Чун аз хайpхоуu давлатософи офаpuнuш ва тамошоии коpгоуu донишу биниш... аз бадви фuтpат ва ъунфувони шуъур ба фанни puéзй машъуф ва маълуф буд, ва уамвоpа инони табъаш ба кашфи дацоиц ва уалли гавомиз масpyф ва ... каpд, коp аз усули цавонини он уаззе вофup ва насибе комил уосил каpд чунон ёфт, ки uстuхpоцu тацодими кавокиб аз Зицуои мyтаоpuф мисли «Зици цадиди Саъиди Kypагонй ва хоцони» ва «Та^силоти Муллоцони Aкбаpшоуй» ва «Мулло Фаpuдu цауонй» ва китобуои уиндй аз «Зици физикй» мешавад, аглабу аскаpu авцот дурр аз маpсyд аён меёбанд, хусусан pаъятu ауиллаи уисоби он бо мушоуида кам мувофицат мекунад...»52.
Х,амин пораи матнро мутахассисони Маркази осори хаттй чунин баргардон кардаанд: «... бародини Уклидус дар баёни ашколи саноеъи y дарфе нотамом ва дазорон Чдмшеди Кошй чун Насри Тусй дар дамин савдо хом. Лммо баъд, чун аз ин хайрходй давлати аснофи офариниш ва тамошоии коргоди донишу биниш сивочсанг аз бадави фитрату унфувони шуур ба фанни риёзй машгуф ва маълуф бувад ва дамвора инони табъаш ба кашфи дакоик ва далли гамовиз масруф набояд кард. Кор аз усулу кавонини он даззе вофир ва насбе комил досил карда ва чунон ёфт, ки истихрочи таковими кавокиб аз зичдои мутаориф мисли зичи чидиди Саъиди Kyрагонй ва Хоконй ва тадсилоти маллодони Лкбаршодй ва Муллофариди чадонй ва китобдои диндй ва зичи фарангй мешавад, аглабу аксари авкоти давр аз марсуд аён меёбанд. Хусусан, руъяти адиллаи дисоби он бо мушодида кам мувофикат мекунад.»53.
Дар ин пораи матн низ хатогидо зиёд буда, аз он чумла устод «бародинро» чун «ба дар ойина» ва «зичи фарангй»-ро чун «Зичи физикй» баргардон кардаанд.
Пораи дигари матнро мебинем, ки профессор вокеадои сад сол пеш ба вукуъ омадаро (яъне замони зиндагии Савай Ч,ай Сингд, М.Х.) ба замони Лдмади Дониш мансуб медиданд: «... А^мад Махдум сониян менависад(!), ки баъди сафаpуояш ба Россия ва огоуй ёфтан аз mpu pасадхонауо(!) баpоu тасуеуи ин ноpасuуо даp таълифоти сuтоpашuносй (аз цумла тацвимуои астpономй) бо дастури амир(!?) аз y хоуиш мешавад(!?) асаpu усулан такмилёфта доup ба масоили сuтоpашuносй иншо намояд ва даp upтибот ба ин мавзyъ менависад: «Ва уол он ки коpуоu бузурги аpбобu милалу ниуал - миллату цавм^о ва асуоби дину дувал ба он манут ва маpбyт аст. Ва уамин тавp даp авцоти ЗУУУPУ хафо, аз назар гоиб шудани кавокиба - сайёрат ва азминаи кусуфату хусуфат (замони г^ифтани Офтобу Моу) аксаp тафовути фоуиш pyü медиуад. Подшо% фаpмyд, ки чун доноёни асpоppо (яъне аз А^мад Махдум хо^иш намуд) (!?) даp ин амp мауоpатu тамом аст, мууандисони ф^ца ва мунаццимони фирца ва баpауманонy доноёни физикаро цамъ созад ва олотиpасадй сохта ... Хаpчанд ин амp хатup буд ва муддати мадид шуда, ки роц^ои зу-л-ицтидор (астpономуоu номии Хинд) (!?) касе п^омуни y нагаpдuда ва даp ф^цаи ислом аз замони шоуи шауиди магрур (М^зо Улугбек) то ин замон 300 сол гузашта, уец як салотини зийшаън ва со^ибсарватани баландмацом... саpанцом mpu маъмyppо антоци уиммат баp камаpu цон баста... азpyu кутуби исломиён даp ин цо уам сохта Зоту-л-уалаци бupuнцй ва Зоту-л-сацбатайн ва Зотy-ш-шyъбатайн ва Судси (номуои олоти астpономй), Фацри (!?) ва Шомила ... мусм^и муддао наёфт, маълум каpд (яъне Махдум ин
49 Лдмад Махдуми Дониш. Зич. - С. 18.
50 Х,амон чо. - С. 18.
51 Х,амон чо. - С. 41 ё вараки 1а дастхати №159 «Зичи Мyхаммадшохй».
52 Лдмад Махдуми Дониш. Зич. - С. 19.
53 Х,амон чо. - С. 41-42.
норавшани^оро равшан намуд) (!?) сабаби дуруст наёмадани муцаррароти цудамо монанди Абархус ва Батлимус...»54.
Баргардони дамин пораи матн аз чониби мутахассисони Маркази осори хаттй: «.ва дол он ки кордои мусрики арбоби миллату нидал ва асдоби дину дувал ба он мануту марбут аст ва дамин тавр дар авкоти зудур ва хафои кавокиби сайёрот ва азминаи кусуфоту хусуфот аксар тафовути фодиш руй медидад. Ин маъниро дазрати кадаркудрати медрсипедри убадат ва комгории гарраи носияи азамату шадриёрй дар яктой, бадри хилофати кубро, дурри бедамтои фалаки салтанати узмо, хуршеди илм, камари дашам, миррихи рамд, аторуди калам, нодиди дадам, сипедри истон, муштарии нигини кайвони посбон Ас-Султон ибну-с-Султон ал-Хокон ибну-л-Хокон сикандари чод зиллу-л-Лод подшоди гозй Мудаммадшоди лозол Музаффар Абилмагозй расонид фармуд, ки чун донои асрорро дар ин амр мадорати тамом аст, мудандисони фирка ва муначчимони фиркаи ислом ва барадманону доноёни фарангро чамъ ва олоти расадй сохта, ба дакикати кор расида, чунон сайъ намоянд, ки ин ихтилоф, ки дар замони.. ,»55.
Дар ин пора низ хатои бисёр мавчуд буда, профессор А. Рачабов ба матни дастхат аз худашон иловадои зиёде чой додаанду кушодани кавсайнро фаромуш кардаанд. Мирзо Улугбекро ба чои «магфур» гуфтан, «магрур» кардаанд, ки маъно тамоман тагйир ёфтааст. Давоми матн низ хато аст, ки тарзи дурусташро дар боло зикр карда будем. Ин чо низ ба чои «доноёни фарангро» гуфтан, «доноёни физикаро» навиштаанд. Профессор «судси Фахрй»-ро, ки як намуди устурлоб асту онро олими точик Абумадмуди Хучандй (940-такр. 1000) сохтааст56, чун «Фачрй» (!) баргардон кардаанд. Аз дама ачибаш он, ки профессор ба матни дастхат тагйирот ворид карда, чои асосии онро, ки ба Мудаммадшод дахл дорад, партофтаанд. Аз дамин сабаб хатогии фодиш руй дода, «Зичи Мудаммадшодй»-ро, ки як аср пеш таълиф шудааст, ба Адмади Дониш нисбат додаанд!
Боз як пора аз баргардони профессор А. Рачабов меорем ва бо дамин баррасии матни бокимондаро ба хонандагон давола месозем. Устод менависанд: «...Пайдост, ки Аумад Махдуми Дониш чун донишманди навхоуу навдиди илми ситорашиноси (!) бо дастури амирони вацт (!?) дастгоуи нави санцишии ситорашиносиро месозад (!?) ва дар иртибот ба кори дар ин самт анцомдодаи тауцицаш менависад: « Бинобар ба он дар дорул хилофаи шоуи ца^онобод, ки мауалли рицоли давлат ва ицбол аст, олатуои ихтироии худ (ихтирооти А^мад Махдум) (!?) мисли «Ципуркаш» ва «Роми Хайбар» ва «Самар Хайбар», ки нисфи цутри он 18 зироъ аст ва дацицаи он якуним шаъра мешавад, аз сангу оуак ба истеукоми тамом ва ризонати (баробарвазнии) мокалом ба риояти цавонини уандаси ва тауцици хатти нисфуннауор ва аризи балад ва э^тиём дар паймоиш ва нисфи онуо тайёр карданд (бо роубарии бевоситаи Махдум) (!?). .. ,»57.
Баргардони дамин пораи матн аз чониби мутахассисони Маркази осори хаттй: «... Бинобар он дар дорулхилофати шоди Ч,адонобод, ки мадалли ричоли далату икбол аст, олатдои ихтирой худ мисли чайи паркош ва роми чанбар ва самри чанбар, ки нисфи кутри он дачдад зироъ аст ва дакикаи он якуним шаъра мешавад. Аз сангу одак ба истедкоми тамом ва дирояти молокалом ба риояти кавонини дандасй ва тадкики хатти нисфуннадор ва арзи балад ва эдтиёт дар паймонаш ва нисфи ондо тайёр карданд»58.
Ин чо маълум аст, ки сухан дар бораи шадрдои Х,индустон (Ч,адонобод, М.Х.) меравад, на Бухоро. Номи асбобдои астрономй низ хато баргардон шудаанд.
Хулоса, матни дастхат аз чониби профессор Аскаралй Рачабов пургалат баргардон ва таълифоти Савай Ч,ай Сингд ба Адмади Дониш мансуб дониста шудааст.
54 Адмад Махдуми Дониш. Зич. - С. 19-20.
55 Х,амон чо. - С. 42.
56 Абумадмуди Хучандй. Рисола фй тасдид-ал-майл ва арзал-балад. - С.8, 14-15.
57 Адмад Махдуми Дониш. Зич. - С. 20.
58 Х,амон чо. - С. 43.
