CC BY
2ЖУРНАЛИСТЛИК ДЭРЕТИУШИЛИКТЕ МЕДИА ПСИХОЛОГИЯСЫНЫЦ ОРНЫ
^лайым Нургалийева
Бердак; атындагы КМУ магистранты
ARTICLE INFO
ABSTRACT
Qabul qilindi: 01- July 2024 yil Ma'qullandi: 04- July 2024 yil Nashr qilindi: 06- july 2024 yil
KEY WORDS
Журналистика, двретиушилик, социалогия, медиа, журналист, психология, психо-физиология, информация, манипуляция, социаллыц психология,
коммуникация
Бул мацалада журналистлик двретиушиликте медиа психологиясыныц тэсири уаццында свз етилген. Журналист двретпелеринде медиа психологиясыныц аудиторияга тэсири,
журналистликмаглыуматлардыузатыудагы орны. Журналист двретиушилигиндеги оныц позициясын дурыс цоя алыуында медиа психологиясыныц тэсири.
Журналист ушын медиа психологиясы улкен эх,мийетке ийе тарау. Себеби, журналист деретиушилиги путкил бир аудитория емоциялары х,эм психологиясына тиккелей тэсир ете алады. Солай екен, заманагей журналист болыу ушын "медиа психологиясы" бойынша маглыуматца ийе болыу зэрур. Журналистиканын, басца тараулары сыяцлы бул багдар да бирнеше илимий багдарлардыц конвергенсияласцан майданында социаллыц психология, социология, филология, философия, педогогика женелислериниц теориясы х,эм эмелиятыныц синтези ареалы цэлиплести. "Г. Лассуелланыц кепшиликке белгили коммуникация схемасы (ким сейлеп атыр - не сейлеп атыр - цайсы каналдан - кимге сейлеп атыр - цандай еффект пенен), журналистлик деретиушиликтиц эх,мийетли обйектлериниц есабы (автор/ журналист - хабар - аудитория) "журналистика психологиясын" темендеги блоклар арцалы структураластырыудыц имканин жаратты: деретиушилик психологиясы, текст психологиясы, ез-ара байланыс технологиясы/аудиторияга тэсир еткериу. Усы тийкарда, журналистика психологиясыныц рауажланыу дисциплинасы еки дэрежеге ийе: медиаенимниц психологиясы х,эм медиацабыллаудыц психологиясы. Медиатекст, журналисттиц езине тэнлиги, аудитория, баспалар, социаллыц институтлар х,эм улыума жэмийеттиц ези бул дисциплинаны изертлеудиц тийкаргы обйектлери болды." [2]
"Журналистика психологиясыныц" проблемалыц тэреплерин аныцластырыу, уйрениу болажац журналистке заманагей информация жеткериу усылларын бах,алауга, анализлеуге х,эм сол арцалы аудиторияга хабар жеткериу процесинде сыртцы манипулияцияларга туспеуге жэрдем береди. Бирцанша жыллыц тарийхца ийе болган х,эм х,эзирги уацытта актуал мэселеге айланган информациалыц гуреслердиц нэтийжелери арцалы реаллыц текстлерди емес, ал текстлер реаллыцты жаратып
2-JILD, 7-SON (YO'TA)
5
атырганын керемиз. Ягный, информацияларды жеткериудиц заманагей методлары ареалы хабарлардыц аудитория психологиясына тэсир етиу куши жоцары дэрежеде. Сонлыцтан, "Журналистика психологиясыныц" тийкаргы уазыйпаларынан бири жэмийет санасыныц езгериуине себеп болатугын психологиялыц факторлардыц кушейиушндеги ГХК^ныц орнын ашып керсетиу болып табылады. Жоцарыдагы
маглыуматлар ареалы медиаенимниц жэмийетке тэсирине х,эм журналисттиц информация жеткериуде сыртцы басымларга ушырамауында журналистика психологиясы х,аццындагы билимлердиц эх,мийетлилигине тохталып еттик. Бул багдар журналисттиц сол медиаенимди таярлауында да айрыцша орынга ийе. Медианыц тийкары деретилген еним, ал журналистлик искерликтиц езеги деретиушилик болып есапланады.
Деретиушилик - обйектив цэдирияттыц жаратылыуы. Бул - деретиушиликтиц нэтийжесине берилген улыумалыц бах,а болып, деретиуши искерлигиниц мазмунын, деретиушилик процестиц специфик езине тэнлигин аныцлауга жэрдем береди. Деретиушилик процесинде шахс бир цатар машцалалар менен байланыслы уазыйпаларды орынлайды.
Деретиушилик машцалаларын бир неше белеклерге белип уйрениу мумкин. Олар: деретиушилик процесс, деретиуши инсан, деретишилик имканиятлар х,эм деретиушилик орталыц.
Рус психологы А. Андрейеваныц пикиринше, деретиушилик процесин уйрениудиц ези бирнеше басцышларда: цагыйдалар, келемлер х,эм езине тэн тэреплер арцалы эмелге асады. Сол тийкарда, деретиушилик процестиц темендеги басцышлары аныцланады.
Биринши басцыш (саналы искерлик) - таярлыц, ягыный жаца идеяны сезиниуге себеп болатугын ез алдына искерлик жагдайы.
Екинши басцыш (саналы емес искерлик) - жетилисиу, ези билмеген х,алда белгили бир машцала устинде бас цатырыу, ягный идеяга багдарланган жасырын жагдай.
Yшинши басцыш (санасызлыцтан саналылыцца етиу) - жоцары кейпият, х,эрекет нэтийжесинде санада деретиушилик идеясыныц пайда болыуы х,эм жацалыц жаратыу.
Тертинши басцыш (саналы искерлик) - идеяларды рауажландырыу арцалы оныц жуумацланган формасыныц (нэтийжеси) пайда болыуы. [1, 25-бет]
Бул арцалы бир гана деретиушилик еним аудиторияга усынылыу ушын тайын болыуына дейин автор х,эртурли психологик басцышлардан ететугынын керсек болады.
Журналистлик деретиушилик - хабарды алыу, оны цайта ислеу х,эм узатыу арцалы жэмийетшиликке белгили бир уацыя х,аццындагы хабарды жеткериуге царатылган искерлик процеси. Журналистика психологиясы х,аццында сез етилгенинде дэслеп журналисттиц даналыгына, оныц деретиушилик цэбилетлерине итибар царатылады. Сондай-ац, алымлар журналист искерлигинде эх,мийетли болган темперамент машцаласынада дыццат царатцан. Темперамент - инсанныц сыртцы элем менен байланыс орнатыуын тэмийнлейтугын, физиологиялыц х,эм руухый дунясына тэсир ететугын керсетиуши сыртцы сигналларга мунэсибетин билдиретугын цэсийет. Инсан темпераменти психологлар х,эм физиологлар тэрепинен 4 турге белинип уйрениледи: холерик, сангвиник, флегматик, мелонхолик. Журналистлердиц арасында актив, кушли, бирац турацсизлиц сыпатына да ийе инсанлар - холериклер ушырайды. Олар
2-JILD, 7-SON (УО'ТА)
6
жацалыцца цумар, гайратлы х,эм х,эрекетшец болып, бир цэлиптеги х,эрекет х,эм искерликти унатпайды. Сол, себепли олар искерлик турин езгертирип турыуга бейим. Кецли нэзик, жудэ кеп цайгыратугын, уацыя - х,эдийселерге тэсиршец, жудэ сезимтал, бирац, цыйын жагдайларда х,эрекетлери темен инсанлар мелонхоликлар болып есапланады. Жуз берген уацыя-х,эдийселерге ауыр-басыцлыц пене мунэсибетте болатугын, еркин пикирлейтугын, тэртипти жацсы керетугын, езгериушец емес, баслаган исин ацырына дейин жеткерместен тынбайтугын турге флегматиклер киреди. Х,эрекет х,эм искерлиги жедел, адамлар менен тез кирисип кететугын, х,эрцандай шараятца тез масласатугынлар сангвиниклер деп аталады. Кэнигелердиц пикиринше журналистика тарауына сэйкес келетугын темперамент ийелери -сангвиниклер. Себеби, олар этирапта жуз берип атырган уацыяларга итибарлы, сезгир х,эм журналист кэсибиниц цыйыншылыларын, х,эртурли машцалаларды ацсатлылыц пенен жецип ете алады. [3, 39-бет] Бул маглыуматларга тийкарланып журналистика тарауын сайлаган х,эрбир инсан ез психологиялыц темпераментин билиуи зэрур дэслеп езин психологиялыц тэрептен танып билиуи кереклигин х,эм ГХКныц цайсы тарауы оныц психологиялыц характерине кебирек сэйкес кетугынын аныцластыра алыуы эх,мийетли екенлигин айта аламыз. Себеби, журналисттиц психо- физиологик езине тэнлиги, х,этте газета материалы, телевиденийе, радио ушын таярлайтугын еситтириу ямаса телевиденийе ушын таярланатугын керсетиулерде де билинип турады. Радиодан таралган дауыс тембри, интонация, дауыстагы кетерицкилик те автор, баслаушы х,аццында маглыумат береди. Телевиденийеде журналисттиц сыртцы кериниси, жест х,эм мимикалары аудиторияга тэсир етеди. Бунда сезден тысцары вербал болмаган коммуникацияны кере аламыз. Сонлыцтан ГХК хызметкерлериниц ез психо-физиологиялыц абзаллыцларын х,эм машцалаларын билиуи жудэ эх,мийетли. Себеби, журналисттиц искерлигиндеги тийкаргы обйект ол инсанлар болып, журналист ез журналистлик енимин жэмийеттен алып, жэмийетке усынады.
Заманагей медиада интерактивлик, ПР, ГХКныц аудитория менен тиккелей байланыста болыуы да биринши дэрежели талаплардан бири. Сонлыцтан, журналистлер жэмийет пенен байланыста болганда, диолог цурганда сэубетлесиниц де психологиялыц жагдайынан, оныц езине тэн характеринен хабардар болыуы тийис. А. В. Грушаныц пикиринше: " диологтыц толыцлыгы менен терецлиги жэмийеттиц уэкили сыпатында ГХКныц пуцаралардыц актуал машцалаларга мунэсибетин керсете алыу цэбилети менен кепилленеди". [4, 4-бет] Бул пикирге тийкарлансац эйне ГХК аудитория менен диологтыц цурылыуына шараят жаратыуы зэрурлигин х,эм медиа менен медиа аудиториясыныц сэубети уацтында интерактивликтиц тэмийнлениуине жууапкер екенлигин тусинемиз. Жоцарыдагы пикирге цосымша турде Л. Л. Реснянская публикалыц майданда аудитория журналистлер менен тецдей хуцыцца ийе екенлигин атап айтцан х,эм темендеги пикирди билдирген: "Аудиторияныц хуцыцларын эмелге асырыу - ец дэслеп журналистлердиц жумысы, олардыц тиккелей жууапкершилиги х,эм кэсиплик гамхорлыгы". [5, 21- бет] Интерактив ушырасыулар, сэубет х,эм интервюлар шелкемлестириушилери журналистлер болганлыцтан х,ацыйцатында да шелкемлестирилген диалог х,эм сэубетлердиц сапалы турде дурыс маглыуматларга х,этте сэубет цатнасыушысы болган мийманныц езин тутыуы да белгили дэрежеде эйне журналист жууапкершилигине байланыслы болады. Бирац, журналист диалог
басланбасынан бурын ез сэубетлеси менен коммуникация орнатып еткерилиуи режелестирилген сэубет мийманныц жэмийеттеги орнына цандай тэсир етиуи мумкинлигин х,эм онда цандай жууапкершиликлер бар екенлигин тусиндире алыуы тийис.
Журналистика психологиясы, журналисттиц психологиялыц позициясы х,эм информация дереклери болган инсанлар менен ислесе алыу цэбилети бугинги кундеги ец эх,мийетли мэселелерден бири. Сонлыцтан, заманагей журналист ец дэслеп езиниц психо-физиологиялыц абзаллыцларын ацлауы, аудитория менен дурыс психологиялыц коммуникация орнатыу жолларын уйрениуи тийис.
ПайдаланылFан эдебиятлар:
1. Андреева А. А Психология журналистики. Тюмень: Издательство Тюменьского государственного университета. 2007.
2. Ерофеева И. В "Психология журналистики в системе профессионального стонавления современного журналиста"
3. Тошполатова Н. К Журналистика психологиясы. Ташкент. 2013.
4. Груша А. В Формы и методы организации субъектов политики. Пресса и политический диалог. М. Пульс. 2001.
5. Ресянская Л. Л. Двусторонная коммуникация: методика организации общественного диалога. М. Пульс. 2000.
