Научная статья на тему 'ЖУНДОР ЭЧКИЛАРНИ ЯЙЛОВЛАРДА АСРАШ ВА ОЗИҚЛАНТИРИШ'

ЖУНДОР ЭЧКИЛАРНИ ЯЙЛОВЛАРДА АСРАШ ВА ОЗИҚЛАНТИРИШ Текст научной статьи по специальности «Биологические науки»

CC BY
0
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Science and innovation
Область наук
Ключевые слова
Тоғ ва тоғолди / ҳудуд / яйлов / иқлим / ўзгарувчан / кунлик / мавсумий / намлик / сув / қиш / ёз / ёғингарчилик / қурғочилик.

Аннотация научной статьи по биологическим наукам, автор научной работы — Эшматов Изатулла Янгибоевич

Мамлакатимизнинг турли ҳудудларида кескин ўзгарувчан иқлим шароитига мос жундор ангор зотли эчкиларни парваришлаш, ўстириш, жун берувчи эчкиларнинг кимматли биологик хусусиятларини сақлаб қолиш, улар бош сонларини кўпайтириш ҳамда яйлов ўсмиликларидан фойдаланишда ўсимликлар биохилма-хиллигидан фойдаланиш ва яйловзорларнинг аҳамияти ҳақида фикрлар юритилади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ЖУНДОР ЭЧКИЛАРНИ ЯЙЛОВЛАРДА АСРАШ ВА ОЗИҚЛАНТИРИШ»

ЖУНДОР ЭЧКИЛАРНИ ЯЙЛОВЛАРДА АСРАШ ВА ОЗЩЛАНТИРИШ

Эшматов Изатулла Янгибоевич

Чорвачилик ва паррандачилик илмий -тадкикот институтининг "^уйчилик ва эчкичилик"

булими рахбари, к.х.ф.н. https://doi.org/10.5281/zenodo.11205403

Аннотация. Мамлакатимизнинг турли %удудларида кескин узгарувчан ицлим шароитига мос жундор ангор зотли эчкиларни парваришлаш, устириш, жун берувчи эчкиларнинг кимматли биологик хусусиятларини сацлаб цолиш, улар бош сонларини купайтириш %амда яйлов усмиликларидан фойдаланишда усимликлар биохилма-хиллигидан фойдаланиш ва яйловзорларнинг а%амияти %ацида фикрлар юритилади.

Калит сузлар: Тог ва тоголди, %удуд, яйлов, ицлим, узгарувчан, кунлик, мавсумий, намлик, сув, циш, ёз, ёгингарчилик, цургочилик

Аннотация. В горных, передгорных, пустынных и полу путынныхрегионах страны обсуждается важможность выращивания мелкого рогатого скота в ответ на быстро менюяюшихся климатических условия, сохранения их ценных биологических свойств, увеличения, поголовья и обогощения биоразнообразия растений с помошью пастбиша.

Ключевые слова: Горный, передгорный, зоны и полу пустыны, регион, пастбиш, резкоконтинетальный климат, суточный, сезонный, влажность, вода, зима, лето, сухость.

Тадкикотнинг максади. Тог ва тоголди худудларининг яйловларида усадиган усимликларни биохилма-хиллигини, уларнинг усиш даврларининг озука туйимлилиги тахлилий асосида урганиш.

Тадкикот вазифалари. Мамлакатнинг тог ва тог олди худудларининг яйловларида усадиган усимликларни биохилма-хиллигини аниклаш, усимликларнинг усиш даврлари хамда яйлов усимликларидан озука сифатида фойдаланиш ва яйловлврни саклаб колиш чораларини белгилашдан иборат.

Мунтазам усиб бораётган ахолини чорвачилик махсулотларига булган талабларида дастурхон мул-кулчилигини таъминлаш ва тармокларни инновацион ривожлантириш, шунингдек урчитилаётган зотлардан селекция ишларида самарали фойдаланиш мухим ахамият касб этади.

Тог ва тоголди яйловлари усимликларини биохилма-хиллигини, уларнинг усиш вегитация даврлари буйича озуканнинг туйимлилигини таъминлаш, чорвачиликни юксалтиришда, селекция наслчилик ишларини, шунингдек танлаш ва саралаш усулларини куллашда, урчитилаётган зотларни махсулдорлик йуналишларига караб наслини такомиллаштириш, сурув эчкилардаги жун махсулдорлиги юкори ангор зотли эчкиларни купайтиришда танлаш ишларини олиб боришда мухим хисобланади.

Республикамизнинг турли табиий иклим шароитларида урчитилаётган ангор зотли эчкиларнинг наслини такомиллаштириш асосида янги зотларни келтириб чикариш ва уларнинг наслдорлик ва махсулдорлик ирсий белгиларини юзага чикаришда асраш ва озиклантиришни илмий асосда урганиш мухим вазифалалардан хисобланади.

Чорвачилик илм-фанини тараккиётининг жундор ангор зотли эчкичиликда жун махсулдорлигини жадал купайтиришда хорижий давлатлар селекциясидан фойдаланиш, эчкиларни яйловларда озиклантиришнинг макбул усулларини белгилаш, яйловлардан мавсумлар давомида фойдаланиш, уларни асраш ва озиклантириш технологиясини тугри

ташкил этиш, эчкилардан куп микдорда арзон махсулотлар ишлаб чикариш ва халк дастурхонини тулдириш имконини беради.

Тадкикотнинг долзарблиги. Жундор эчкичиликда, жумладан жун йуналишидаги махаллий шароитга мос эчкиларни урчитишда ички имкониятлардан тулик фойдаланилмаяпти, айникса, яйловлардан фойдаланиш даражаси пастлигича колмокда. Яйловлар хосилдорлигининг пастлиги, уларда усадиган усимлик турларининг тулик етилмаслиги ва навларининг давлари буйича насл колдиришга имкон берилмаслиги, усимлик турларининг камайишига олиб келмокда. Шунингдек, яйловларда чорва хайвонларини мунтазам бокилиши сабабли усимлик турлари ривожланмасдан колмокда натижада яйлов хосилдорлиги йилдан йилга пасйиб бормокда. Тармокда юкори махсулдор зотларни яратиш ва улар бош сонини жадал купайтириш хамда куп микдорда махсулотлар ишлаб чикаришни амалга ошириш каби муаммолар бугунги кунда хам долзарб масалалардан булиб турибди.

Сунгги йилларда табиий иклим шароитининг салбий томонга узгаришини инсонлар келтириб чикараётганлиги хакида куплаб маълумотлар пайдо булмокда. ^уёш энергиясининг ортиб бориши 2021-2022 йилнинг чилласида 0,18 - 0,20 даражага ортиши ер юзасидаги иссикликни 4-5 даражага ортишини келтириб чикармокда. Утган йилга нисбатан бу йилги иссиклик таъсирининг ортиши инсонларга хамда хайвонат оламига сезиларли даражада ортганлиги кузатилади.

Юкорида кайд этилган холатлар, айникса тог ва тоголди худудларининг яйловларига жуда катта таъсир этмокда. Табиий иклим шароитида ёгингарчиликнинг камайиши, яйлов усимликларининг усмаётганлиги табиий иклимнинг кескин узгариши ёки усимликларнинг усишига имкон бермаслиги сабабли аксарият усимликлар тулик усмасдан вегетация давридан колиб кетмокда. Усимликлар биологик хусусиятлари яхши ривожланмаяпти ва насл колдириш имкони булмаяпти. Яйловларда намликнинг етишмаслиги ва шунингдек, ер майдонларида чорва хайвонларининг самарасиз мунтазам бокилиши хамда хайвонлар томонидан топталиши натижасида яйлов усимликларининг насл колдирмаслиги натижасида яйлов усимликларнинг хосилдорлиги кескин камайиб бормокда.

Тог ва тог олди худудларида яйлов усимликларига намлик ва ёгингарчиликни етишмаслиги окибатида усимликлар яхши ривожланмасдан яйловларининг хосилдорлиги камайиб бораяпти. У ердаги жонзотлар керакли микдордаги яйлов озукаларини олмаяпти. Озукаларнинг етишмаслиги окибатида урчитилаётган эчкиларнинг махсулдорлик даражаси пасайиб бормокда, бу эса ахолининг иктисодий даромадига салбий таъсир этмокда.

Тадкикотларда олинган натижалари. Узбекистонда куй ва эчкилар билан шугулланувчи худудларидаги тог ва тоголди яйлов усимликларининг саклаб колиш ва унинг хосилдорлиги яхшилаш имкониятлари жуда кенг.

Узбекистон табиий иклими турлича, жанубий худудлари хамда чул ва ярим чул худудларида турли био-хилма хилликлар мавжуд. Яйлов усимликларининг хосилдорлиги уртача 2-3 ц ташкил этади.

Сунгги 15-20 йилда тог ва тоголди худудларида жойлашган кишлоклар атрофи яйловлари 5-7 км радиусда кучли даражадаги инкирозга учраган. Иклим шароитини урганиш маълумотларга кура, эчкичилик яйловлари карийиб 40-45 фоизида турли даражадаги инкироз юз берган.

Узбекистон тог, тоголди худудларидаги яйловлар иклими кескин узгарувчанлиги сезиларли даражада, кунлик ва мавсумий иклим даражаси жуда тез узгаради булади.

Масалан, Наманган вилоятининг Чуст худудида соя жойдаги иссиклик даражаси 40-41,5 иссик, кишда эса 15-18 даража совук булади.

Яйловларда намлик хамда ёмгир суви билан таъминланиш даражаси етарли даражада эмаслиги окибатида. Чуст туманининг жанубий-шаркий худудларда бахор мавсуми киска, ёз даврида кургокчилик булади. Жанубий тог ва тоголди худудларидаги яйловларда ёгингарчилик холати кузатилмаяпти асосан ёмгир киш - бахор ойларида кузатилади. Ёз ва бахор фаслларида кургочилик булади.

^умли яйловларда хосил куп булган йилларда ем-хашак микдори 1,5 баробаргача ёки 2,5 ц. дан 3.5 ц.га ортади. Об-хаво нокулай келган даврларда яйлов хосилдорлорлиги 2 баробаргача ёки 5, 75 баробарга камаяди.

Яйловлар майдонларининг сунгги 10 йиллик хосилдорлиги такослаб урганилганда, кейинги 3 йил камхосил, 4 йил коникарсиз ва 3 йил ута коникарсиз булиши кузатилган. Яйлов озукаларининг туйимлилик даражаси хам йилнинг келишига караб узгариб боради. Бахор мавсумида усимликлар вегетация даврларига караб, яйлов утларининг туйимсизлиги хам ортиб борган, киш даврида эса усимликларнинг туйимлилиги пасайиб кетган.

Тог ва тог олди яйловларида усадиган усимликларнинг хосилдорлиги паст даражада булади. Яйлов озукаларнинг туйимлилик киймати турлича булишига карамасдан, уларда озука захиралари етарли даражада булганлиги кузатилди.

Тог, тоголди худудларида жундор эчкиларнинг озукага булган эхтиёжининг таъминоти уртача 80-85 фоизни ташкил этмокда.

Республикамиз табиий иклим шаротити яйловларида урчитилаётган 24 млн. бошдан зиёд куй ва эчкилардан арзон тери, гушт, жун махсулотлари олинади. Тог, тоголди, чул ва ярим чул худудларида усадиган усимликлар, одатда, турли озукалар гурухларига булинади.

Х,ар бир гурух усимлик белигилари: мавсумий фойдаланишлиги, хушхурлиги, туйимлилиги билан бир хил булган усимлик гурухларига булинади. Озукабоп усимликларнинг асосий гурухларига эфемерлар ва эфемероидлар, бир йиллик шурак утлар, дагал утлар, бута ва бутасимонлардан ташкил этади.

Чорвачилик ва паррандачилик илмий -тадкикот институти олимлари томонидан озукабоп усимликларнинг асосий турлари буйича тавсифлари ишлаб чикилган.

Эфемер ва эфемероид усимликлари дашт усимликлари хисобланади. Озукабоп усимликларнинг бу гурухи иссик бошлангунча бутун вегетация жараённини тугатувчи жуда куп усимликлар киритилган. Ушбу усимликлар тог ва тоголди яйловларида усадиган усимликлар хисобланади. Улар эрта бахорда бошка усимликлардан эртарок вегетацияси бошланади, баъзан куз ойларида кукара бошлайди. Бундай усимлик турларига ранг, (корабош), илок, кунгирбош, ялтирбош, арпагон, читир, ягликкора, нухатак ва сарик йунгичка каби усимликлари киради. Усимликларнинг туйимлилигида протеин 24 фоизни, целюлоза 24,7 фоизни ташкил этади. 100 кг курук модда таркибида 11,1 кг хазм булувчи протеин ва 81,5 озука бирлиги мавжуд. Эфемероидлар эчкиларнинг семиртирувчи озука усимликлари хисобланади.

Тог, тоголди яйловларида дагал пояли озукалар хам усади. Уларга янток, каррак, сасик каврак, майда селин, чалов, шуражрик ва момик каби усимликлар киради ва улар бир йиллик усимликлар хисобланади. Бу усимликлар эфемероид усимликлари катори вегетация даврини кеч бошлайди.

Бир йиллик усимликлардан шураклар уч турга булинади. Серсув, нимкурук ва курук шураклар. Шуракларни эчкилар куз мавсумида ейди. 100 кг шураклар туйимлилигида

протеин моддаси 3 кг хазмланувчи протеин ва 35-37 озука бирлигини, протеин микдори 1,5 - 2,0 баробарга камаяди, целюлоза микдори 3-4 баробарга, шунингдек, яйлов усимликларини ейилувчанлик даражаси ортади.

Тог яйловларида бутасмон дарахтлар хам усади. Бу усимлик турларига шувок, коражусан, ва серифидиум каби озукабоп усимликлари киради. Бундан ташкари кейреук, боялич, чогон, черкез, кизилча, кандим, эчки ичак, бургун каби усимлик турлари хам усади. Бу усимлик турлари эчкиларнинг асосий озукаси хисобланади.

Бугунги кунда табиий иклим шароитини кескин узгариши сабабли яйлов усимликларининг вегетация даври тулик ривожланмайяпти, натижада яйловлар усимликларининг хосилдорлиги камайиб озукабоп усимликлар тури хам камайиб бормокда.

Бундай холатда ыщй ва эчкилар озукасини тайёрлаш ва ундан самарали фойдаланиш усулларини куллаш мухим ахамият касб этади. ^уй ва эчкиларни яйлов озукалари билан озиклантириш ва асраш технологиялари кулланилади. Уларни туйимли озиклантирилмаслиги фермер хужаликлари учун катта зарар келтиради. Бундай зиённинг олдини олишда усимликлардаги протеин, оксил ва витаминларни саклаб колиш чоралари курилади. Эчкиларнинг озука базасини мустахкамлаш учун озукабоп экинларни экиш, парваришлаш технологиясига мувофик устириш хамда йигиб саклаш, хамда жамгарилган озука хахираларини сифатини саклаб колиш ва унумдорлигини ошириш усулларидан кенг фойдаланиш зарур.

Жундор ангор зотли эчкилар самарадорлигини оширишда уларни асраш ва урчитиш, зот ичидаги наслли така ва она эчкилар наслини такомиллаштириш, хамда тог ва тог олди яйловларида маданий яйловлар ва сунъий яйловлар ташкил этиш, табиий яйловлардан самарали фойдаланиш, озука сифатини яхшилаш усулларидан фойдаланиш, хужаликлар моддий техника базасини яхшилаш буйича куплаб ишларни амалга ошириш мухим.

Хулоса

Жундор эчкичилик тармогининг иктисодий самарасини орттириш учун жун махсулдорлиги юкори эчкиларни асраб колиш, наслини такомиллаштириш, яйловлар хосилдорлигини ошириш, яйлов чорвачилиги хужаликларини ва сунъий яйловларни ташкил этиш билан бирга, табиий яйловлардан самарали фойдаланишнинг инновацион усулларини куллаш, озукалар сифатини яхшилашда микроб ва ферментлардан фойдаланиб озукаларнинг туйимлигини орттириш усулларини ишлаб чикиш, яйловдан фойдаланиш буйича хужалик юритувчи фермерлар сонини купайтириш хамда улар моддий техника базасини яхшилаш буйича ишлаб чикилган карорлардан самарали фойдаланишни амалга ошириш жундор эчкичилик тармокларини янада ривожланитириш имкониятларини яратади.

REFERENCES

1. Узбекистон Республикаси Президентининг «Чорвачилик тармогини янада ривожлантириш ва куллаб-кувватлаш чора-тадбирлари тугрисида» ги ПК-4243-сонли Карори. Тошкент, 2019 й.

2. Бобокулов Н.А., и др.. Внедрение процессов природоохранной технологии кормления и содержания каракульских овец в феремерских хозяйствах. Чул яйловчилигини ва

чулларнинг олдини олишнинг илмий-амалий асослари. Халкаро илмий-амалий корференция материаллари. Самараканд., 2019, 15-17 б.

3. Гранитов И.И. Методические указания по геоботоническому обследованию естественных кормовых угодий Узбекистан. Ташкент, 1980.-170 с.

4. Дроворуб А.А. Влияние различного уровня и типа кормления на продуктивность коз зааненское породы //Овцы, Козы, Шерстяное дело. - 2006. - №2. С - 25-28 .

5. НабиевГ. М.. Пастбишная емкость земел Нуратинского туман Навоийского вилоята. Чул яйловчилигини ва чулларнинг олдини олишнинг илмий-амалий асослари. Халкаро илмий-амалий корференция материаллари. Самараканд, 2019, 352-354 б.

6. Ражамурадов З.Т. Кормление коз и козлят // Сельское хозяйство за рубежом. -1980. -№5. -С.45.

7. Утембетов О.П., Беканов Б.А., Оценка скороспелости и уражайности сортов сои. Чул яйловчилигини ва чулларнинг олдини олишнинг илмий-амалий асослари. Халкаро илмий-амалий корференция материаллари. Самараканд., 2019, 357-359 б.

8. Йулдошев Н.Э., Бобокулов Н.А.. ^оркулчиликда амалга ошириладиган мух,им вазифалар. Чул яйловчилигини ва чулларнинг олдини олишнинг илмий-амалий асослари. Халкаро илмий-амалий корференция материаллари. Самараканд, 2019, 3-5 б.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.