Научная статья на тему 'ЖИЗЗАХ ВИЛОЯТИДА ТУРИСТИК ДЕСТИНАЦИЯЛАР ШАКЛЛАНИШИ ВА РИВОЖЛАНИШИ ҲАМДА УЛАРНИНГ ТУРИЗМДАГИ АҲАМИЯТИ'

ЖИЗЗАХ ВИЛОЯТИДА ТУРИСТИК ДЕСТИНАЦИЯЛАР ШАКЛЛАНИШИ ВА РИВОЖЛАНИШИ ҲАМДА УЛАРНИНГ ТУРИЗМДАГИ АҲАМИЯТИ Текст научной статьи по специальности «Прочие социальные науки»

CC BY
6
1
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Жиззах вилояти / Буюк Ипак йўли / Эрамиздан аввалги давр / VII-XII асрлар даври / Амир Темур ва темурийлар салтанати даври / чор Россияси даври / советлар даври / мустақиллик даври

Аннотация научной статьи по прочим социальным наукам, автор научной работы — Usmanov M.R.

Мазкур мақолада Жиззах вилоятида жойлашган туристик дестинациялар шаклланиши, ривожланиши ва уларнинг туризмдаги ўрни ҳақидаги маълумотлар бериб ўтилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ЖИЗЗАХ ВИЛОЯТИДА ТУРИСТИК ДЕСТИНАЦИЯЛАР ШАКЛЛАНИШИ ВА РИВОЖЛАНИШИ ҲАМДА УЛАРНИНГ ТУРИЗМДАГИ АҲАМИЯТИ»

УДК: 911

Usmanov M.R., g.f.f.d (PhD) Jizzax davlat pedagogika universiteti

ЖИЗЗАХ ВИЛОЯТИДА ТУРИСТИК ДЕСТИНАЦИЯЛАР ШАКЛЛАНИШИ ВА РИВОЖЛАНИШИ ХДМДА УЛАРНИНГ

ТУРИЗМДАГИ АХДМИЯТИ

Аннотация. Мазкур мацолада Жиззах вилоятида жойлашган туристик дестинациялар шаклланиши, ривожланиши ва уларнинг туризмдаги урни уацидаги маълумотлар берибутилган.

Калит сузлар: Жиззах вилояти, Буюк Ипак йули, Эрамиздан аввалги давр, VII-XII асрлар даври, Амир Темур ва темурийлар салтанати даври, чор Россияси даври, советлар даври, мустациллик даври.

Usmanov M.R., PhD Jizzakh State Pedagogical University

FORMATION AND DEVELOPMENT OF TOURISM DESTINATIONS IN JIZAK REGION AND THEIR IMPORTANCE IN TOURISM

Annotation. This article provides information on the formation and development of tourist destinations in Jizzakh region and their role in tourism.

Key words: Jizzakh region, the Great Silk Road, the period before VII-XII centuries BC, the period of Amir Temur and the Temurid Empire, the period of Tsarist Russia, the period of the Soviets, the period of independence.

Кириш. Бутунжахон туризм ташкилоти (UNWTO)нинг хисоботида туризмни баркарор ривожлантиришнинг 10 та дастури баён этилган булиб, унда туризмни ривожлантиришнинг инновацион хусусиятлари ва жихатларини очиб бериш вазифалари белгилаб берилган. Шу нуктаи назардан дунё буйича туристик дестинацияларга сайёхлар окимини янада ошириш, туристик салохиятни юксалтириш ва ривожлантириш буйича тадкикотлар олиб боришни такозо этади.

Республикамизда туризмни жадал ривожлантириш учун кулай иктисодий ва ташкилий-хукукий шароитларни яратиш, миллий туризм махсулотларини жахон туристик бозоридаги ракобатбардошлигини таъминлаш, сайёхлик объектларидан самарали фойдаланиш, курсатилаётган хизмат турлари сифатини ошириш, юртимизга ташриф буюраётган сайёхлар окимини купайтириш буйича кенг камровли чора-тадбирлар амалга оширилмокда. Узбекистон Республикаси Президентининг 2022 йил 28 январдаги ПФ-60-сон Фармони билан тасдикланган "2022-2026 йилларга мулжалланган Янги Узбекистоннинг тараккиёт стратегияси"нинг

35-максадида "Узбекистан буйлаб саёхат килинг" дастури доирасида махаллий сайёхлар сонини 12 миллион нафардан ошириш хамда республикага ташриф буюрадиган хорижий туристлар сонини 9 миллион нафарга етказиш..." юзасидан мухим вазифалар белгилаб берилган [1].

Асосий кисм. Жиззах вилоятининг хар тамонлама гуллаб яшнаши ва ривожланишида Буюк Ипак йулининг ахамияти катта булиб, минтакада туризмнинг шаклланиши ва ривожланиши унинг тарихий тараккиётида бевосита тарихий, табиий жараёнлар хамда бир канча омиллар билан боглик булган. Минтакадаги тарихий обидалар, жумладан, Жиззах шахри ва унинг минтакаларидаги туристик объектлар узок тарихий боскичлар давомида шаклланди. Жиззах вилоятида туризмнинг шаклланиши, тарихий, маданий ва бошка объектларининг ривожланишини эрамиздан аввалги давр, УП-ХП асрлар даври, Амир Темур ва темурийлар салтанати даври, Чор Россияси даври, Советлар даври, Мустакиллик йиллари даврларига булиб урганиш максадга мувофик деб хисоблаймиз.

Юнон салномаларида Кириполь ва Газо шахарлари алохида тилга олинган. Археологлар Газо шахарнинг урнини аник ва асосли тайин этмасаларда, тарихий манбаларда уни Самарканд ва Тошкент оралигида жойлашганлигини айтилади. Олимлар Газони кадимги Жиззах деб тахмин килишади [2. 5 б]. Топономист олим КХдкимов Жиззах номини сугд тилидаги "Дизак" (диз-"калъа", ак-"ча") сузи билан боглайди. Утмишда у Дизак номи билан юритилган булиб, Жиззах Урта Осиёдан утган бир неча карвон йулининг туташган жойида пайдо булган. Ёзма манбаларда илк маротаба араб географ олимлари ва сайёхчиларидан Ибн Хдвкал ва Мукаддасийларнинг асарларида ёзилишича Устрошананинг Факнон вилоятидаги шахари деб, тилга олинган. Мазкур шахар араблар истилосидан олдин хам мавжуд булганлиги бизга маълум [3. 14 б].

Уструшона алохида маъмурий вилоят сифатида таркиб топган даврдаёк Нужаникас, Катвондиз, Хушуфаг, Дизак, Мирасманда, Хашт, Шовгар, Зомин, Себат каби шахар ва шахарчалар, Сийракас, Шибли, Минк, Усманд, Кахлобод, Бурнамоз, Бурнамад сингари купгина кишлоклару кургонлар мавжуд булган [4. 116 б.]. Шу даврлардан бошлаб, Европа ва бошка хорижий давлатларнинг бу минтакага кизикиши ортган булиши тахмин килинади.

Эрамиздан аввалги давр. Милоддан олдинги II асрдан эътиборан шарк ва гарб уртасидаги савдо-алокалари Устрошона оркали утганлиги воханинг хаётига ижобий таъсир этган булиб, афсуски, кушонлар, эфталитлар, Турк хоконлиги даврига оид ёзма манбаларнинг етиб келмаганлигидан Устрошона тарихининг бир неча юз йилликлар кандай кечганлиги хозирча бизга маълум эмас. Кутайба бошлик араб кушинларининг вохани осонликча енга олмаганлиги, устрошоналик султонлар вилоят мустакиллиги йулида каъият билан курашганликлари (VIII аср) бизга тарих сахифаларидан маълум.

Тарихий манбаларда эса Салавкийлар замонида, Юнон-Бактрия, Канг, Кушон давлатлари даврида вилоят худудидаги ижтимоий иктисодий хаётга тегишли маълумотлар жуда кам. Факат милоддан аввалги III-II асрларда бошланган Буюк Ипак йули савдо аълокаси жадаллашгани тилга олинади. Бу халкаро савдо йули тармоги вилоят худудидан утгани, савдо карвонининг бир кунлик йули манзилида карвонсаройлар барпо булгани, шахарларда савдо, хунармандчилик ривожлангани вилоят тарихига хам тегишлидир.

Илмий манбаларда хукмронлик эфталитлар кулига утгач, худудга кучманчи турк чорвадорларининг кучиб келиши билан яйловларнинг катта кисми улар ихтиёрига утганлиги, дашт яйловларни хам кучманчи турк чорвадорлари эгаллай бошлаганлигини тасдиклайди. Эфталит чорвадорларининг уртоклашуви туфайли сугорма дехкончилик учун ярокли ерларни кенгайтириш Сангзор ва Зоминсув, Равотсой худудларида юз беради. Уша давр зодогон дехконлари барпо этган кургонлар пойдевори хом гишт ва пахсадан супа килиниб, иморат деворлари хам калин лойдан ишлаб чикилгани манбаларда кайд этилган. Бундай иморат-кургонлар даврлар утиши ва турли боскинчилик харакатлари туфайли тепага айланиб, хозирда кадимшунослар Жиззах, Зомин, Бахмал, Галлаорол, Фориш туманлари худудларида уларнинг 200 тадан ортикрогини руйхатга олинганлиги [4. 8488 б.] хам вилоятимизда ички туризмни ривожланиши учун асос булади.

VII-XII асрлар даври. Бизга маълумки, VII-XII асрларда воха хаёти бир мунча ривожланганлиги, кишлок хужалиги ва хунармандчилик тараккий этиб, Жиззах якинидаги Мирасманда хар ойнинг биринчи куни катта жахон савдо бозори булган. Жахон бозорида Жиззахда тайёрланган жун матолар ва жун либослар, пилла, темир, ва метал буюмлар, Устрошона ферузаси катта мовкега эга булиб, минтакада тайёрланган метал буюмлар Хуросан, Богдод ва Эронда кенг таркалганлигини алохида таъкидлаб утиш жоиздир.

Арабларнинг Моварауннахрга бостириб келиши VII асрнинг иккинчи ярмидан бошланган булсада, Уструшонани босиб олиш учун юриши VIII асрга тугри келади. Кутаиба ибн Муслим 713 йил Уструшона, Тошкент, Фаргонага юриш бошлайди. Унинг Уструшонадаги биринчи катта жанги Жиззах якинидаги Илонутди сойида Турк хоконлиги кушини билан булди. Бу жангда галабани кулга киритган Кутайба Минкдаги "кора кийимлилар" (дахлар) билан жанг килади. Кутайба кушини зарбига Бурнамад, Зомин, Шагар, Сабат сингари шахарлар хам дош бера олмади. Араблар боскинчилиги билан бирга узининг динини хам олиб келишади.

Амир Темур ва темурийлар салтанати даври. Жиззах вохаси Амир Темур ва Темурийлар даврида ривожланган булиб, юртда тинчлик, фарованлик, элда арзончилик баркарор булади. Амир Темур даврида Жиззах вохасида Мугуллар даврида вайрон булган работу карвонсаройлар кайта тикланди. Хонимкургон, Бозорхоним, Кизилкургон кургонлари,

хонакох ва масжидлар барпо килинди. Пишогардаги Кушинтепа, Бахмалдаги Богимозор, Ш.Рашидов туманидаги Олтиховуз манзиллари бизга Сохибкиронни эслатиб туради. Бутун сойни эгаллаган ёнгок, картийиб колган терак ва карагайлар Амир Темурдан жонли хотира сифатида сайёхларни узига жалб этиб келмокда хамда вилоят туризмини ривожлантиришга катта хиссасини кушмокда.

Мирзо Улугбек хаётида хам Жиззах билан боглик вокеалар анча булган. Самарканд тахтига утиргач, 1425 йил жата ва мугуллар юртига карши жангга отланиб, жангни галаба билан якунлаб, шу йил июнь ойининг иккинчи ярмида Жиззахда тухтайди. Подшохнинг зафарли шарафига байрам ва сайил ташкил килинади. Турли беллашувлар уюштирилган манзил Сайилжойи аталиб, бугун Жиззах шахрида шу номдаги махалла хам мавжуд [4. 146 б.].

Вилоят тарихида темурийлардан З.М.Бобур билан боглик вокеалар хам анчагина булиб, отаси Умаршайх вафотидан сунг Андижон тахтига утирган 12 ёшли Мирзо Бобурнинг успиринлик йиллари хам Самарканд тахти илинжида не бир долгали, чигал вокеаларда кечди. Бир неча бор Андижондан Самаркандга, Самарканддан Андижонга отланганида Зомин, Пишагор, Жиззах, Сангзор, Шероз каби шахару кишлокларда, купинча Бахмал тумани ва Шароф Рашидов туманининг тогли худудлари хисобланган Ёр яйлок туманию кургонларида булди. Самаркандни Шайбонийга колдириб, маглубият аламидан бош олиб чиккканида Жиззахда рохат топганлигини "Бобурнома"да ички коникиш билан шундай хотирлайди: "Семиз этлар ва майда этмаклар арзон, чучук цовунлар ва яхши узумлар фаровон" деб таъкидлаб утганлар. АмирТемур ва Темурийлар даврида Жиззах яна хам ободонлашиб, савдо-сотик ва стратегик ахамият касб эта бошлаган [4. 154 б.].

Чор Россияси даври. 1866 йил Жиззах тарихида жуда огир йил булди. Тошкентни босиб олган рус армияси Бухоро хонлигига ва биринчи навбатда катта стратегик ахамиятга эга булган Жиззахга каратди. 12-19 январь кунлари Жиззах томон юриш бошлади. 8 майда генерал Рамановский бошлик рус кушинлари Эржарни босиб олди. 7 июнь куни булиб утган огир жангда жиззахликлар галаба козониб, рус кушинларини чекинишга мажбур килади. Шундан сунг рус армияси бутун кучни туплаб Жиззахни забт этишга каратиш максадида аввал Хужанд ва Уратепани босиб олади ва октябрь бошидан Зомин ва Эржар оркали Жиззахга икки томонлама хужумни бошлайди. Жиззах калъаси 9 палахсали девор билан уралган ва ун минг кишидан ортик уз химоячиси бор эди. Нихоят 12-18 октябрь кунлари Жиззах учун жуда шиддатли жанглар булиб утади. Душманнинг харбий устунлиги туфайли жиззахликлар 18 октябрда таслим буладилар. Жиззах кузголони Ватанимиз мустакиллиги йулидаги кураш тарихида алохида урин тутади.

Жиззахни Чор Россияси босиб олиниши куплаб туристик объектларга (тарихий обидалар, масжид ва мадрасалар) талофат етказди. Шахар ва унинг атрофларидаги тарихий обида ва зиёратгох жойлар вайроналарга айланди. Октябрь тунтаришигача туристик тарихий обеъктлар хароба холига келди, кадимий обида ва зиёратгох жойлар эскилик саркити сифатида каровсиз ташлаб куйилди.

Советлар даври. Советлар даврида Жиззах вилояти учун узига хос тараккиёт даври, янги шахарлар, туманлар барпо булиши, курик ва буз ерларни узлаштириш, улкан сугориш тизимларини вужудга келтириш, замонавий саноат объектларини яратиш, халк таълими ва маданиятнинг юксалиш даври булди. Бу улкан ишларда вилоятдан етишиб чиккан куплаб истеъдодли мутахассисларнинг хизмати катта булиб, шоир Х,.Олимжон, адиб С.Азимов, Узбекистон халк атисти Х.Азимова, 1941-45 йиллар уруш кахрамонлари Ж.Тураев, Е.И.Иванин, Г.М.Губарьков, Мехнат кахрамони Б.Пирматов ва бошкалар етишиб чиккан. Хусусан, Жиззахда тугилиб, йирик давлат арбоби сифатида танилган Шароф Рашидовнинг самарали хизматлари бекиёс каттадир. Бундан ташкари, сайёхларни овкатлантиришни ва дам олишини яхшилаш максадида унлаб кишига мулжалланган ресторан, маданий хордик чикариши учун кинотеатр, согломлаштириш масканлари ва боглар куриб ишга туширилди. Бу даврда вилоят туризмининг моддий техника базаси кенгайди. Аммо туристик фаолиятнинг барча жабхалари марказ томонидан белгиланиб берилган дастурлар асосида амалга оширилар эди.

Мустакиллик йиллари даври. Мустакиллик йиллари Жиззах вилояти хаётида янгича ривожланиш, кушни ва хорижий давлатлар билан бевосита иктисодий-савдо ва маданий алокаларнинг кучайишига кенг имкониятлар яратди. Вилоятда амалга оширилаётган ислохатлар узининг дастлабки самарасини бермокда. Иктисодий-ижтимоий хаёида хорижий фирма ва корхоналар билан тенг хукукли алокалар таборо кенгаймокда. Бунда, айникса, вилоятнинг кулай табиий шароити, катта мехнат ресурслари, халк хужалигининг энг мухим тармоклари буйича махсулот ишлаб чикаришнинг мавжудлиги, ривожланган комуникацияга эга эканлиги, савдо-молиявий тизимнинг шаклланганлиги мухим ахамиятга эга булди.

Республикамиз мустакилликка эришиши натижасида миллий, маънавий узлигини англашга, йуколиб бораётган урф-одатларимизга эътиборни кучайтириш давлат сиёсати даражасига олиб чикилди. Жумладан, кишлоклардаги купкари, кураш ва бошка уйинлари, навруз байрамлари, курбон хаъитлари, хотира кунларини утказиш, шахар ва кишлокларда миллий хунармандчиликка эътиборнинг кучайиши, бевосита этнографик туризмни ташкил этиш ва ривожлантиришга хизмат килади. Мустакилликдан сунг яъни туризмнинг ривожланишида хам мухим узгаришлар юз берди, туризм сохасида собик иттифок даврида амал килиб

келинган конунлар уз кучини йукотди ва бунинг урнига жахон андозаларига мос холда замонавий туризмнинг пойдеворини яратишга асос солинди.

Юртимизда 1992 йилда "Узбектуризм" миллий компанияси ташкил этилди хамда вилоятларда унинг филиаллари очилди. Жиззах вилоятида хам "Узбектуризм" миллий компанияси вилоят минтакавий булими 2017 йил ташкил этилган булиб (вилоят туризм ва спорт бошкармаси 2021 йил ташкил топган), утган йиллар давомида туризм сохасида купгина амалий ишларнинг бажарилиши туфайли минтака туризм макроиктисодиётнинг энг асосий сохаси сифатида тез усиб бормокда. Чунки жахон сайёхларининг бир умрлик орзуси булган кадимий шахарларни, мукаддас кадамжоларни ва туманлардаги зиёратгох жойларини бориб куриш имконияти тугилади.

Хулоса. Хулоса килиб айтадиган булсак, Жиззах вилоятида бугунги кунда туризмнинг ривожланиши ва хар тамонлама гуллаб яшнаши хамда ривожланишида Буюк Ипак йулининг ахамияти алохида эга булган. Жиззах шахри ва унинг худудларидаги туристик объектлар узок тарихий боскичлар давомида шаклланган. Вилоятда туризмнинг шаклланиши, тарихий, маданий ва бошка объектларининг ривожланишини бир неча даврларга яъни эрамиздан аввалги давр, VII-XII асрлар даври, Амир Темур ва темурийлар салтанати даври, Чор Россияси даври, Советлар даври, Мустакиллик йиллари даврларига булиб урганиш максадга мувофик хисобланади.

Адабиётлар руйхати:

1 Узбекистон Республикаси Президентининг 2022 йил 28 январдаги ПФ-60-сон Фармони билан тасдикланган "2022-2026 йилларга мулжалланган Янги Узбекистоннинг тараккиёт стратегияси тугрисида" ги Фармони.

2. А. Тошкенбоев., У. Носиров Жиззах вилояти. Т., Узбекистон. 1996. 5 б.

3. КДакимов Жиззах вилояти топонимлари. Жиззах, 2014 й. 14 б.

4. Носриров У. "Узбекистон Республикаси мустакиллигининг 19 йилликка багишланган" ЖИЗЗАХ Фотоальбом. Узбек, рус, инглиз тилларида. "ТАФАККУР" нашриёти. 2010 й. 5 б.

5. Komilova, N. K. (2021). TOURIST DESTINATION AS AN OBJECT OF RESEARCH OF SOCIAL AND ECONOMIC GEOGRAPHY. Psychology and Education Journal, 58(1), 2058-2067.

6. Komilova, N. K., Matchanova, A. E., Safarova, N. I., Usmanov, M. R., & Makhmudov, M. M. (2021). Some socio-economic aspects of gastronomic tourism study. Estudios de economía aplicada, 39(6), 12.

7. Усманов, М. (2020). Теоретика-методологические вопросы географии экологического туризма. Архив Научных Публикаций JSPI, 1-4.

8. Холикулов, Ш., & Мавлонова, С. (2020). Узбекистонда туристик имкониятлардан фойдаланишнинг географик жихатлари. Архив Научных Публикаций JSPI, 1-7.

9. Komilova, N. Q., Usmanov, M. R., & Karimov, I. E. (2021). "ZOMIN" TURISTIK-REKREATSION ZONASINI RIVOJLANTIRISH

ISTIQBOLLARI. Журнм естественных HayK, 3(5), 311-315.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.