Научная статья на тему 'ЖИНОЯТЧИЛИК ГЕОГРАФИЯСИ: ШАКИЛЛАНИШ ТАРИХИ ВА ФАНЛАРАРО МОҲИЯТИ'

ЖИНОЯТЧИЛИК ГЕОГРАФИЯСИ: ШАКИЛЛАНИШ ТАРИХИ ВА ФАНЛАРАРО МОҲИЯТИ Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
71
14
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ЖИНОЯТ / ЖИНОЯТЧИЛИК ГЕОГРАФИЯСИ / КРИМИНОЛОГИЯ / АҲОЛИ ЗИЧЛИГИ / УРБАНИЗАЦИЯ / БАНДЛИК / ИЖТИМОИЙ ГЕОГРАФИЯ

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Мухитдинов И.И.

Мақолада жиноятчилик географиясининг шакилланиши, ривожланиш тарихи, бошқа фанлар билан алоқадорлиги, мазкур илмий йўналишни тадқиқ этган юртимиз ва хорижий олимлар ҳақида фикр юритилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

GEOGRAPHY OF CRIME: HISTORY OF FORMATION AND INTERDISCIPLINARY ESSENCE

The article analyzes the formation of the geography of crime, the history of its development, its connection with other sciences, the scientists who contributed to the development of this field in our country and all over the world.

Текст научной работы на тему «ЖИНОЯТЧИЛИК ГЕОГРАФИЯСИ: ШАКИЛЛАНИШ ТАРИХИ ВА ФАНЛАРАРО МОҲИЯТИ»

УДК 316; 911.3

Мухитдинов И. И.

Фаргона давлат университети география кафедраси докторанти

ЖИНОЯТЧИЛИК ГЕОГРАФИЯСИ: ШАКИЛЛАНИШ ТАРИХИ ВА

ФАНЛАРАРО МОХДЯТИ

Аннотация: Мацолада жиноятчилик географиясининг шакилланиши, ривожланиш тарихи, бошца фанлар билан алоцадорлиги, мазкур илмий йуналишни тадциц этган юртимиз ва хорижий олимлар уацида фикр юритилган.

Калит сузлар: жиноят, жиноятчилик географияси, криминология, ауоли зичлиги, урбанизация, бандлик, ижтимоий география.

Mukhitdinov I.I.

PhD student Department of Geography Fergana State University

GEOGRAPHY OF CRIME: HISTORY OF FORMATION AND INTERDISCIPLINARY ESSENCE

Annotation: The article analyzes the formation of the geography of crime, the history of its development, its connection with other sciences, the scientists who contributed to the development of this field in our country and all over the world.

Key words: crime, the geography of crime, criminology, population, social geography, society.

Кириш. Мацола мавзусининг долзарблиги. Жиноят жамият хаётидаги энг аянчли ходисалардан бири булиб, у ахоли хаётий фаолиятининг барча жабхаларига таъсир килади, инсоннинг хаёти, соFлиFи, моддий фаровонлиги билан бевосита боFлик булган хаёт тарзида из колдиради. Х,озирги вактда жиноятчилик жахон урушлари ва юзага келиши мумкин булган глобал офатлар билан бир каторда инсоният учун асосий тахдидга айланган. Бу жиноятчиликнинг интенсив ривожланиши билан боFлик. Бундан юз йиллар мукаддам жиноятчиликнинг усиш суръати ахоли усиш суръатларидан анча юкори эканлиги аникланган эди. Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг маълумотларига кура, жиноятчилик йилига уртача 5 фоизга, ахоли сони эса 1-1,2 фоизга ошади [1] бу эса жиноятчилик сохасига купрок эътибор каратиш кераклигини такозо этади. География фани ривожланишининг хозирги боскичида ижтимоий блокга ва унинг

ичида - энг истикболли йуналишлардан бири - жиноятчилик географиясига купрок эътибор каратилмокда. Жиноят географияси урганадиган масалалар бугун етарлича долзарбдир, бу мамлакатдаги крименоген вазиятнинг худудий холати, улим билан тугайдиган жиноятларининг кучайиши билан боFлик. Халкаро жиноий гурухларни пайдо булиши, тез суратлар билан жиноятчиликнинг усиши, янги турдаги жиноятларнинг (кибержиноятларни) тез ривожланиши бутун ер юзидаги давлатларда асосий муаммо булиб келмокда.

Асосий кисм. Жиноят - жиноят конунида назарда тутилган ижтимоий хавфли килмиш. Муайян килмишни жиноят деб хисоблаш масаласи хар бир давлатда узининг ижтимоий тузуми, ахолининг турмуш тарзи, миллий хусусиятлари, урф-одатлари, анъаналарига мувофик халкаро хукук меъёрлари эътиборга олинган холда хал этилади.

Жиноятлар уз хусусияти ва ижтимоий хавфлилик даражасига кура:

• ижтимоий хавфи катта булмаган;

• унча OFир булмаган;

•OFир;

• ута OFир жиноятларга булинади [6].

Жиноятлар тажовуз объектига кура, шахсга карши жиноят, иктисодиёт сохасидаги жиноят, жамоат хавфсизлиги ва жамоат тартибига карши жиноят, давлат хокимиятига карши жиноят, экология сохасидаги жиноят, харбий хизматни уташ тартибига карши жиноят, тинчлик ва инсоният хавфсизлигига карши жиноятга булинади.

В.В. Лунев [4] фикрига кура жиноят географиясини жиноий жазога тортиладиган килмишларнинг замон таксимотида (даражаси, тузилиши, динамикаси) урни бекиёс, чунки дунёнинг турли минтакалари, турли мамлакатлар ёки бир мамлакатнинг маъмурий-худудий бирликларининг узига хос хусусиятлари билан, сони билан, урганилаётган худудларда ахолининг тузилиши ва жойлашиши, одамлар хаётини ташкил этишнинг узига хос шакллари, уларнинг мехнат таксимоти, турмуш даражаси, дам олиш шароитлари, маданияти, миллий анъаналари ва бошка хусусиятлари билан боFлик [3].

Жиноятчилик географияси бир катор фанлар ва биринчи навбатда ижтимоий география ва криминология уртасида жойлашган. Жиноятнинг содир булиши ва унинг окибатларини, жиноятчиликни олдини олувчи харакатлар хамда жиноят содир этган кишиламинг шахсини криминология фани урганиб чикса, жиноятнинг худудий таркалиши ва табакаланиши, жиноятчиликка таъсир этувчи урбанизация, миграция, бандлик, ахоли сони ва зичлиги каби омиллар жиноятчилик географиясига таллуклидир.

Жиноятчиликни тадкик этиш дастлаб XIX асрнинг иккинчи ярмидан бошланди ва криминология номини олди [6]. Криминология сузи лотинча «сримен» - жиноят, юнонча «логос» - таълимот, яъни «жиноятчилик хакидаги таълимот» деган маънони англатади. Бунда жиноят тушунчаси

аник бир жиноятни эмас, балки умуман жиноятчиликни назардатутади. Айрим вактларда криминология фанини жиноят социологияси, жиноят биологияси деб хам аташган. Географлар эса жиноятнинг худудий хусусиятларини урганадилар. Бирок, жиноятни географик урганишни куриб чикиш шуни курсатадики, географлар бу муаммо билан асосий криминологияда жуда кам даражада шуFулланган. Бу эса жиноят географиясининг илмий йуналиш сифатидаги имкониятларини мохиятан кашшоклаштиради ва унинг ривожланишини маълум даражада секинлаштиради. Криминологлар томонидан таклиф килинган жиноят географиясининг таърифлари аллакачон куплаб саволларни туFдирмокда.

Криминологлар томонидан ёзилган жиноятчилик географиясига оид асарларнинг аксарияти статистиканинг математик тахлилига туFри келади. Улар жиноятнинг географик омилларини очиб бермайди, мазмунли географик талкин, картографик асос йук. Криминологлар ишида (мутлако объектив) криминологик жихатдан ижтимоий-географик (криминологик детерминизм) сезиларли даражада устунлик килади. Шунга карамай, хозирги кунга кадар жиноят географиясининг шаклланиши ва ривожланишида айнан криминологлар хал килувчи рол уйнаган. Мамлакатимизда нашр этилган илмий асарлар тахлили шуни курсатдики, криминологлар томонидан ёзилган хар 100 га якин асардан факатгини биттаси географлар томонидан ёзилган. Жиноятчилик географиясининг ривожланишига социологлар катта хисса кушдилар. Ижтимоий-географик блокнинг купгина тармоклари каби жиноят географияси хам чет элда пайдо булган. Биринчи криминал-географик тадкикотлар 1833-1835 йилларда олиб борилган Француз криминологи А.М. Герпи ва бельгиялик социолог А.Ж. Куэтелетлар томонидан [2]. 1825-йилдан 1830-йилгача булган давр учун тупланган жиноий-статистик материалларни тахлил килиб, Кветлет Францияда жиноятларни худудий таркалиш харитасини яратди. Франциянинг айрим худудларидаги жиноятлар интенсивлигидаги фаркларни у ахоли зичлигининг тенг эмаслиги, турмуш даражаси ва халк таълимидаги фарк билан боFлаган [1]. Криминал-экологик мактабга 19201930 йилларда америкалик криминологлар К.Шоу ва Г.Маккейлар асос солган. Улар Чикагони криминогенлик ёки антикриминогенлик, шунингдек, курбоногенлик даражаси буйича бир нечта зоналарга булган концентрация доиралари назарияси муаллифлари эди [1]. Кейинчалик жиноят географияси ва топографияси масалалари билан Т.Моррис, Г.Фелис, Р.Уайт, К.Шмид, К.Лауте, Б.Лендер, С.Квинсли [1] ва бошка чет эл олимлари шуFулландилар, хилма-хил табиий шароитлар ва ресурслар, ахолининг таксимланишида сезиларли худудий табакаланиш, худудларнинг турли хил ижтимоий-иктисодий салохияти жиноятчилик нуктаи назаридан ноаникликдан узокдир деган FOяни илгари шуришган.

Мамлакатимизда жиноятчилик географияси нисбатан ёш ривожланаётган йуналишлардан хисобланади. Бунинг сабаби шундаки,

асосий таркибий кисмлар - ижтимоий география ва криминология узок вакт давомида мустакил илмий сохалар булмаган. Криминология мустакил фан сифатида 1960-йиллардан кейин шакллана бошлади. Юртимизда жиноятчиликнинг географик жихатларига оид илмий асарлар ва тадкикодлар жуда кам олиб борилган. Унинг асосий сабаби у факат ходиса сифатида бахоланган лекин унинг худудий жихатлари мавжудлиги эътибордан четта колган. Юртимизда дастлабки илмий маколалар А.Солиев томонидан эълон килинган. А.К,аюмов томонидан "Узбекистонда жиноятчиликнинг ижтимоий географик жихатлари" мавусида номзодлик диссертацияси химоя килинган. Ушбу дисертасияда жиноятчиликни географик жихатдан урганишнинг мазмун ва мохиятини очиб берилган, унинг замонавий холати ва ривожланиш хусусиятларини аникланган, жиноятчиликнинг турлари ва унинг худудларга хос жихатлари асосланган, жиноятчиликнинг ижтимоий-демографик таркибини тадкик этилган, ахоли сони, жойланиши ва миграцион харакатининг жиноий фаолиятга таъсири тахлил килинган, жиноятчиликнинг реал холатини махсус ижтимоий -демографик суровнома ёрдамида урганилган, геокриминоген вазиятни яхшилашнинг устувор йуналишлаини белгиланган [5].

Дунё микёсида 1980-йиллар охирида жиноятчилик географияси буйича йирик асарлар пайдо булди. Шу вактдан бошлаб жиноятчилик географияси ижтимоий геогафиянинг алохида сохаси эканлиги асосланди. Бир нечта конуниятлар, тадкикод йуналишлари белгиланди, соха европа мамлакатлари ичида кенг тадкик этила бошланди айникса Франция, Италия, Бельгия, Буюк Британия ва Россия каби мамлакатларда жиноятчилик холатини худудий тадкик этиш ва унинг хариталарини ишлаб чикиш йулга куйилди. Улар ичида Италиялик (Чезаре Беккария, Р.Гарофало) Россиялик олимлар (А.Алимов, А.Бадов, М.Бабаев, А.Сахаров, А.Сиров) Эстониялик Э.Раска каби олимларнинг хизматлари катта булган [3].

Жиноят географияси сохасидаги энг мухим ютук М.Н. Гернет Криминология ёрдамида жиноятни урганишга харакат килиб, у асосан уз даврида колганлардан анча олдинда эди ва аслида геокриминология ривожланишининг асосий йуналишларини аниклади. Ушбу туркумда М.Н. Гернет "Жиноят ва камбаFаллар турар жойлари (1903), Жиноятнинг ижтимоий омиллари (1905), Жиноят хукуки фанидаги социологик тенденция (1906), "Бола котиллиги: Социологик ва хукукий тадкикотлар" (1911), "Москва ер ости дунёси" (1924), "Напкотизм, жиноят ва жиноят хукуки" (1924), "Россияда уз жонига касд килиш статистикаси" (1927) [3]. 1920-1950 йиллардаги асарларда жиноят географияси муаммолари кутарилган, А.А. Гепзензон, А.А. Жижиленко, М.М. Исаэва, П.И. Лублин А.А. Пионтковский, М.Д. Шаргородский, Э.Г. Ширвиндт, Б.С. Утевский, А.С. Шляпочникова, А.Й. Эстрина ва бошкалар. Шундай килиб, А.А. Жижиленкокчитал, криминогенлик куйидаги омиллар билан белгилади:

атроф-мухит, индивидуал хусусиятлар, ижтимоий мухит шароитлари. М.Н. Гернет ижтимоий омилларни энг мухим деб хисоблаган [3]. Юкорида кайт этилган илмий манбалар жиноят географиясининг шакилланишида, унинг ривожланишида, асосий конуниятлари яратилишида асосий вазифани бажариб берди, шу билан жиноят географиясига асос солинди.

Тадкикот ишининг хулосаси урнида шуни такидлаш керакки, жиноятчиликни географик нуктаи назардан урганиш ва жиноятчилик географиясининг шакилланиши дастлаб европа минтакасида шакилланиб кейинчалик ривожланган булса хозирги вактда ер юзининг барча минтакаларида жиноятчилик географиясини ривожлантириш устида сохага оид олимлар томонидан улкан куламдаги ишлар олиб борилмокда, бу эса мазкур йуналишнинг накадар ахамиятли эканлигини англатади. Юртимизда ёш йуналишлардан булган жиноятчилик географияси (Социал -итисодий янги географиянинг ноанъанавий йуналиши) жуда кам урганилган булиб уни тадбик этиш хар томонлама ахамиятли чунки худудлардаги турли хил узига хос жиноятларни олдини олиш ва барча инсонларнинг фаровон яшашлари учун хизмат килади.

Фойдаланилган адабиётлар:

1. Вопросы профилактики правонарушений в особо крупном городе. По итогам анализа и обобщения практики-планирования борьбы с преступностью в одном из особо крупных городов РСФСР: Сб. статей. - М., 2011. С. 33-36

2. Бадов А.Д. Некоторые проблемы географии преступности России// Русского географическогообщества. № 8. - М.: ВНЦ, Изд-воСОГУ, 2006. С. 28-34.

3. Бадов А.Д. География преступности в России. Диссертация. -Владикавказ, 2010, С. 55-59.

4. Лунеев В.В. Преступность XX века: мировые, региональные и российские тенденции. Москва 2005

5. Каюмов А.А Узбекистонда жиноятчиликнинг ижтимоий географик жихатлари. География фанлари номзоди илмий даражасини олиш учун ёзилган дисертацияси афтореферати. -Т., 2006

6. Комилова Н.К ва бошкалар. Социал ва маданий география дарслик.-Тошкент., 2020. - 256 б

7. Абдурасулова КР Криминология дарслик.- Тошкент., 2007. - 214 б

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.