CC BY
1ЭОЖ 908:379.85:81 Ж56
Т. В. Имангулова1, Д. С. Кадырбекова2, Г. М. Ушкулакова2, Ш. Марат^лы3
1 Кауымдастык профессоры доцент, п.г.к. (Казак спорт жэне туризм академиясы, Алматы, Казахстан)
2PhD докторанты, ата окытушы (Казак; спорт жэне туризм академиясы, Алматы, Казакстан)
3«5В090200-Туризм» мамандыгыньщ 3-курс студент i (Казак; спорт жэне туризм академиясы, Алматы, Казакстан)
ЖЕТ1СУДЫЦ ТУРИСТ1К ЭЛЕУЕТ1
Аннотация. Макаланын непзп нысаны - К^азацстанньщ Жетюу жер1ндеп кислк касистп орындар. Макаланын езсктЫп iünipri молшсттсрдк баска да топонимикальщ ацыздардыц туристок максатта пайда-ланылуы, жалпы осы аймактын туристок сапарларга беретш элеуеп сез болады. Ол унпн жер-су атауларыньщ сыры туралы кызыкты MO.iiMCTTcp беру, топонимика саласымен пкелей байланыстьфа акпараттар беру Mocc.ic.icpi каралган. Opoip атау - тарихтьщ табы сщгсн нысаналы бслпа. Мундай улттьщ жэне рухани бай-лыгымыз саналатын топонимдерд1 зерттеу бугшп кун талабынан туындап отьф. Кез келген аймактын жер-су атаулары езшщ бойына кептеген тарихи деректерд1, этнографияльщ мэл1меттерд1, географияльщ сыр-сипаттарды сактап отырады.
Туши сездер: топоним, топонимика, топонимдж ацыз, жер-су атаулары, Жетюу, топонимика саласы, географияльщ нысандар.
Kipicne. Елбасы «Болашакка багдар: рухани жацгыру» атты багдарламальщ макаласында: «Идеяныц туша терюш ¥лытау тер1ндег1 жэд1герлер кешешн, Кожа Ахмет Ясауи мавзолешн, Тараздьщ ежелг1 ссксртклштсрш. Бекет ата kccchccíh. Алтайдагы кене корымдар мен Жетюудьщ кис л i мекендерш жэне баска да жерлерд1 езара сабактастыра отырып, улт жадында б1ртутас кешен рет1нде орньщтыруды мецзейдЬ> [1].
Мэселенщ койылуы. Бпдщ макал амыздын максаты. Жер жаннаты - Жетюудьщ жер-суы, ес1мд1г1 туралы мэлеметтер мен ел1м1здщ сол бел1г1ндег1 рухани саяхатты дамыту багыттарында колданылуы кажст деректерд1 белгшеу болып табылады.
«Жер1мнщ аты - ел1мнщ хаты» демекпн, соцгы кездер1 осы айтылган бастамаларды icKe асыру максатында «Казакстаннын киел1 жерлерЬ> атты жоба колга алынды. Казакстаннын киел1 жерлерш аныктау жумысы «К^асиетп Казахстан» гылыми-зерттеу орталыгына тапсырылып, «Арыс» баспасынан аталган басылымныц 6ipÍHini томы жары к кордь «К^асиетп Казахстан» атты бул энци-клопедияга Астана мен Алматы калаларынын жэне Акмола мен Алматы облыстарыныц киел1 жерлер1, тарихи окигалар еткен касистп орындары, табиги ландшафттьщ ерекше ссксртклштсрк улттык кунды мэдени муралар енг1зшген. 6 томдык осы энциклопедияныц алгашкы томыныц клтап болып шыгуына жэне ондагы тарихи атаулар мен тарихи окиталардын ашылуына тшелей ез ецбе-fíh косып келе жаткан галым, «Арыс» баспасыныц директоры Еарифолла Энее былай дейдк «Жаркенттеп мепит саулстипа Хон-Пик, Алматыдагы А.Зенков салган Эуле Вознесенск кафед-ралдык пиркеу де сэулет ссксрткдштср1 ckchí белгш» [2].
Жер-су атаулары, гылыми тклдс «топонимика» деп аталады. Бул грек ce3Í, казакшага аударсак «мекен немесе орын атауы» деген магынага лайык. Казак халкынын атамзаманнан орныгып, OMipcypin жаткан жершщ озен, кол, тау, кырат cckLtíí жер бедерше менппктелген атаулардьщ да мьщдап саналатыны мэл1м. Ертеде еткен ата - бабаларымыз солардьщ оркайсысына аткойып. айдар тагу жагынан жай укыпты гана емес, шебер де тапкыр болгандыгын байкаймыз. Мше, бул атаулар гасырлар бойы сакталып келе жатыр [1].
Зерттеу эдктер1 мен дереккездер. Елбасыньщ «¥лы Даланьщ жет1 кыры» атты макаласында айтылатын: кызгалдак пен Сивере алмасыныц да Отаны осы Алматы облысыныц территориясы. Алматы облысында экологиялык сокпактар мен багыттар белгшенген бес улттык табиги саябак жэне ею коры к бар. Жалпы Казакстаннын Жетюу белтндеп кейб1р жер-су атаулары тарихи мацызды гылыми зерттеулерд1 Караганда, Жетюудьщ Барсыган каласынын тумасы Махмуд
Кдшкаридын XI гасырда жазылган жазба ескерткшпнщ езбекше аудармасында «Дойра» деп аталган картасы - турю журтыньщ картография саласына коскан улкен y.icci деп бшашз. Ce6e6i оныц осы сездшнде 29 тайпаныц этноним, топонимдерш, туыстык атаулары мен khím-kcllick. тагам аттарын, салт-дэстур ерекшелштерш атап керсетш, усак рулардьщ тацбаларына дешн сипаттайды [3].
Топоним - жер бетшдеп табиги нысаналардыц жагщы атауы (мухит, езен, кол, тау, т.б.), сондай-ак жердеп адам жасаган, накты 6ip аймакта тфкелген нысана атауы (кала, ауыл жэне Typ.ii елд1 мекен турлсрк коммуникация жолдары, т.б.)- Жаркент MeniÍTÍ, дуниежуз1нде ckí каньон гана бар, соньщ 6ipi Шарын каньоны.
Топонимика - топонимдердщ пайда болу жолдары мен зацдыльщтарын, даму, кызмст ету ерекшел1ктерш гылыми тургыдан зерттейтш ономастиканыц дербес ipi саласы.
Шыгыстыц кемецгер ойшылы Конфуций осыдан ею мыц жыл бурын Кытай билсуиплсршщ 6ipÍHe мемлекеттеп icTcpai оц жолга коюды атауларды дурыстаудан бастау KepeKTiri туралы: «Егер атаулар дурыс болмаса, сездердщ HerÍ3Í болмайды. Сездердщ HerÍ3Í болмаган жагдайда íctc журмейщ жэне халыкта не iCTcpiH бшмейдЬ>, - деген екен.
Топонимикон - 1. Топонимдер сезд1п немесе топонимдер Т1збеп. 2. Географиялы атаулар репертуары.
Топонимия - кандай да 6ip накты тшдщ накты аймактыц, накты motíhhíh. накты дэу1рдщ топонимдер жиынтыгы.
Алматы облысында Малайсары асуы бар, ел-журт осы жерге жаугерппл1к заманда Сары-аркадан Малайсары батыр келген дейд1. 3p6ip атау - тарихтыц табы сщген нысаналы бслпст Мундай улттык жэне рухани байлыгымыз саналатын топонимдерд1 зерттеу 6yrÍHri кун талабынан туындап отыр. Кез келген аймактыц жер-су атаулары езшщ бойына кептеген тарихи дсрсктсрдк этнографияльщ мэл1меттерд1, географияльщ сыр-сипаттарды сактап отырады. Топонимдег1 дерек-тер бслгЫ 6ip географияльщ угым атаулары болгандыктан, олар арнайы сурыпталган лексикальщ кабаттардан турады. Кене дэу1р kvocí болып табылатын аймак топонимдер! хальщтыц этнографияльщ, когамдьщ, элеуметак жай-кушнен, еткендеп e\iip-TÍpmiairÍHCH эр килы мэл1мет бсрсдк Муныц 03Í топонимдерд1 зерттеуд1ц оте курдел1 кубылыс екенд1пн, ол íctc белгш1 6ip гылыми эд1спен гана максат-муратка жету мумкчн cmcctítíh керсстсдк Топонимдердщ калыптасуы. сол т1лде сейлеуш1 этностыц (халыктыц) дуниетанымына, салт-дэстур1не, улттык менталитетше бай-ланысты да айкындауга болады. Сондыктан octtítí 6ip аймактыц топонимиясын зерттеуд1 колга алмас бурын сол жердщ тарихына, с ая с и - о л с у м с тт i к жагдайына жэне оны мекендеуш1 халык omi-ршщ этникалык мэдени тарихына ерекше кецш белу керек.
Нэтижелер мен талкылау. Кез1нде Лао Цзы: «Жаксы саяхатшыныц накты жоспары мен 6ip жакка бару туралы максаты жок» деген екен. Ал Ka3Ípri акпараттьщ заманда турист немесе саяхатшылардыц алдына хальщаральщ kchíctíktc He6ip акпараттар толып жатыр. Б1зд1ц жерд1ц сырткы, íhikí туризмд1 дамытуга болатын otcvctí ете жогары 6ip Жет1су жер1ндеп турл1 нысан-дардыц 63Í туралы ежелден келе жаткан хальщтыц жадында сакталган ацыздардыц да мацызы ете жогары. Дуниежузшдеп Ka^ipri талапшыл саяхатшыларды туризм сервисш дамыта отырып ынталандыру уппн олардыц сслндс калатын элемде тсндса жок кис л i мекендер1м1зд1 таныстыруда т1лд1к деректер де, мысалы, неге Жетюу деп аталатыны туралы айтылса, ксйб1р географиялык мэселелер сез болса нур уст i не нур болар ед1. Жетюу деген де жет1 езен1м1зд1 керсетш, олардыц срскшслпчтсрш айтканныц ез1нде, фаунасы мен флорасымен таныстыру yniÍH езше 7 кундей уакыты kctctíh туриепк сапарлар уйымдастыру кажст деп oítcmí j. Жетюу - тарихи-географиялык аймак. Солтуспктс Балкаш, солтуст1к-шыгысында Сасыккел мен Алакел, шыгыс-та Жет1су (Жоцгар) Алатауы, оцтуспк жэне оцтустш-батысында Солтуст1к Тянь-Шань жоталарымен шектеседг Тарихи деректер мен зерттеулерде Жетюу атын курайтын 7 езен туралы турлше nÍKÍp бар [4].
А. К. Гейне булардыц катарына Jlenci, Баскан, Саркан, Аксу, Буйен, Каратал жэне Кексу езендер1н жаткызса, А.Влангали Баскан, Саркан езендер1шц орнына солтуст1к-шыгыстагы Аягез, оцтуст1к-шыгыстагы 1ле езендерш атайды. В.В. Бартольдтыц айтуынша, алгапщыда жергш1кт1 хальщ Жет1су деп 1леден солтуст1кке карай созылган аймакты атаган, оган Jlenci, Баскан, Аксу, Буйен, Кызылагаш, Каратал. Кексу езендер1 енген. Ал Жетюу 1ленщ 0HTycT¡rÍHC карай созылган
таулы аймак деген угым XIX гасырда тарап, сондай-ак. оган Тянь-Шаньнщ солтуспк-батыс жэне ортальщ аудандары да косылатын болган.
Тарихи эдебиетте Жетюу утымына Шу алабы мен Нарын езеншщ жогаргы агысын камтитын атырап та юргсн. Ономастикалык атаулар беруде жалпы улттын тарихи жадына байланысты мацызды мэселелер козгалатыны белгш. Сондьщтан жер-су атауларына байланысты атаулардьщ генезис i, мэш, мазмуны жэне олардьщ тэуелс1зд1к мураттарымсн сабактастыгы мэселелер1 кун тэрт1б1нде турганда бул салада аткарылмак жумыстардын аукымды екеш езшен-ез1 tycíhíktí. Тшдег1 жер-су атаулары тобын гылыми тургыдан топоним деген терминмен атайды. Жалпы географ иялы к жер-су атауларына катысты арнайы ономастикалык терминологияны, осы саланыц ¡штсй жлктслушс сай, кепшЫк кауымга tycíhíktí болу yniíh темендег1дей танымд ы к-дсрс ктi к акпаратты кслт1рсмп. Шыгысымызда, Зайсанда Жеменей деген озен бар. Ол Адайдыц Же мс ней i не трелей катысты дсйд1 ксйб1р ацызшылар.
Жетюу жерш жоцгарлардан азат етуде орны айрьщша Ойрантебе шайкасы. XX гасыр басын-дагы казак халкынын улт-азаттык KypecÍHe катысты Алматы-Кулжа жолындагы Аласаныц асуы Аныракай. Орбулак шайкасы откен. Алматыдагы Ахмет Байтурсынулы музешн, Жамбыл Жабаев-тьщ музей-ушн, Алашты таныстыруды Жаналыктагы ескертюш кугын-сургш курбандарын еске алатын орын аркылы. гылым академиясыныц бас гимараты «Еылым ордасы» кезшде Каныш Сэтбаев, Мухтар Эуезов, Элкей Маргулан. Ахмет Жубанов жэне баска тулгалар ецбек еткен к не л i мекен [5].
Топонимднч ацыздардан орындалу турлерш талдаган снбегшде С. Кдскабасов: «Топонимдп< ацыздыц eKÍHnii TypÍHe жер-су, мекен атын накты 6ip тарихи факпге катысы жок. 6ipai< жалпы шындыкка саятын о кита аркылы баяндайтын, сондай-ак белгш 6ip жер-судьщ пайда болуын eni6ip мифт1к угымга байланыстырмай, 6ipai< кия л га нег1зделе эцг1мелейтш шыгармалары жатады. Бул ацыздардыц мазмуны кеб i не кайгылы болады, эцпме кенеттен аякталып. о кита курт узшд1, ал кешпкерлер бакытсыз жагдайга душар болады» [6].
Хальщ арасына кец таралган Балхаш атауыньщ шыгу тарихы туралы мынадай ацыз бар. Балхаш кел1 туралы ацыз. Келдщ Kaiipri атауына байланысты халы к ¡ипндс бурыннан айтылып келе жаткан ацыз бар. Будан коп гасырлар бурын келдщ батыс жагалауын 6ip бай мекендеген екен. Оныц Балтия атты аса KopiKTÍ кызы болыпты. Ол тек керюмен гана емес, акылымсн де, адамгер-niinirÍMeH де ел ауызына i л i г i пт i. Сушки кызды okccí гана емес, буклл журт еркелетш Балхаш деп атайтын болыпты. Жасы он жет1ге толганда Балтия алые елден келген Ерден атты 6ip жас жлг1ткс гашьщ болады. Алайда казактын коне эдет-гурпы бойынша ата-анасы кызды бала кушнде атас-тырып, калын мал алып койган екен. Муны естш-бшген кыз бен жлпт жасырын каш пак болып ке-люед1 де, 6ip ыцгайлы келген тунде eKeyi ею атка мшш тайып отырады. Ертесше ею гашык 6ip калын камыстын inirne келш дем алуга токтайды. Мунда олар ойламаган жерден кырсыкка тап болады. Тал тусте аттарына камыс ¡цпндег1 кабандар тап беред1. Ерден аттарды куткарам деп жур-генде, кабаннын азу tící дснсанс ондырмай ауыр жаракат салады. Балкиянын сушкп жлттн ел1мнен арашалап калуга шамасы келмейд1 де асыл жарын жерлеп, езще сол жерде елмек болады. Ал бул кезде кабаннан урюп кашкан ckí ат кыз бен жлт1ттщ туган ауылына келш oip-ак токтайды. Ыза болган кыздын okccí ж1ггттерге кашкындарды устап экелуге эм1р беред1 жэне оларды хальщ алдында карабст кылып жазаламак болады. Кашкындарды ¡здеп шыккан жлг1ттср ат туягыныц Í3ÍMeH журш отырып, кыздын тыгылган жерш табады. Кутыншыларды керген соц, экесшщ катал м1нез1н жаксьг бшетш Балтия, колга тускеннен ел1мд1 артык керш, бшк жардан келге oip-ак сеюред1 де су тубше кетед1. Бул ауыр о кита, трагедия сол мандагы елге тугел жайылып, будан былайгы жерде келд1 езде pi еркелетш айтатын, сушки жас арудыц атымен халы к Балхаш деп атап кеткен екен.
Жетюу жершде жуандыгына бес адамныц кушагы эрец жететш, жет1 гасырдан 6epi ecin турган алып агаш бар. Кулл1 хальщ ол агашты «Эулие агаш» деп атайды. KacncTÍ арткан мундай агаш дэл каз1р элемнщ уш ел1нде бар. Оныц 6ipi - Меккеде, eKÍHinici - Кытай ел1нде, ал yniiHniici осы. Ала-кел мацында «Кубыланын желЬ>, «Eoíhíh желЬ> деп аталатын желдер ежелден согады. Болклм. жел жылдамдыгы да су толкындарынын екшндей кетершуше эсер ctctíh шыгар. Ойткеш, жел Ебщен ескенде, жаркабактар 20-25 метрге дешн кулайды. Б.з.б. V—III гг. жататын Бесшатыр жэне Ecík обалары элемге танымал болды. Ecík обасынан табылган «алтын адам» ерекше назар аудартады.
Салтанатты ктмше, 4 мьщнан астам алтын буйымдармен эшекейленген бас кшмше, 26 белпден туратын жазулы кум i с тостаганына Караганда, археологтардьщ пайымдауынша, мунда кесем жерленген. Алматы аумагында коныстанудын кслса мацызды кезещ-едщ мекендер мен калалар пайда болган жэне калыптаса бастаган орта гасырлар дэу1р1мен байланысты. Бул Ж i бек жолы бойындагы хальщаральщ сауда байланыстарыныц ьщпалымен кала мэдениетшщ дамыган жэне еркендеген кезещ VIII г. соцы - XIV г. болатын. Сауда жолы, 1ле езеш алкабыньщ тармагы аркылы X-XIV гг. кызу жумыс icTcrcH. Жазба дерек кездерк нумнзматнкалык мэл1меттер жэне археоло-гнялык матерналдар Ka3Ípri Алматы каласыныц аумагында X-XV гг. Жетюудьщ орталыгыныц 6ipi, ортагасырлык кала OMÍp сургешн жэне ол бугшп куш-Алматы деп аталганын, жэне оныц тарнхы мьщ жылдан астам екенш дэлелдед1 [5].
Корытындылар мен усыныстар. Кец байтак жер осынау елке тылсым табнгатпен ацыздарга толы Жетюу елкес1 тур ист i к нысандардыц экскурсняда алатын орны ерекше болып табылады. Кдсистп ещрдщ тацгажайып тур ист i к нысандарын айтып тауыса алмаймыз. Осы 6Í3re мура болып жеткен табиги жэне тарихи турнстш нысандарымызды езге елден кызьщтап керу упин келген туристерге, отандастарымызга топоннмнкалык жер, су, турнстш нысан атауларыньщ шыгу тарихын зерттеп, экскурсия журпзуде импровизациялау ксзшдс ацыз - эцпмелерге терецнен токталып, сыр шертш, ескелец урпак бойына дарыту нур уст i не - нур болар ед1.
ЛИТЕРАТУРА
[1] Назарбаев Н. Болашакда багдар: рухани жащыру // Егемен 1^азак;стан. 2017.
[2] http://atau.kz/kz/article/33
[3] Аск;ар Егеубаевтьщ аудармасы Махмуд ^апщари Диуани лугат-ат турк. - Алматы, 1998. -1 т. - 323 б.
[4] Имангулова Т.В., Омарова H.A., Губаренко A.B., Кадырбекова Д.С. Алматы облысыньщ туриепк-топонимде-ршщ С9Д1Г1 (ЭЕМ-ге арналган багдарлама - электрондьщ оку куралы). - НС 3948. - № 2717, 23 тамызда 2018.
[5] Эуезов Е.К., Лютерович О.Г., Оразымбетова Б.К., 1^улбашева С Д. -Алматы жолсерт, 2009. 20-24, 228 б.
[6] 1^аск;абасов С. Елзерде. - Алматы: Шбек жолы, 2008. - 504 б.
REFERENCES
[1] Nazarbaev N. Route to future: the spiritual revival // Independent Kazakhstan. 2007 (in Kaz.).
[2] http://atau.kz/kz/article/33.
[3] Askar Egeu's translation MahmoudKashqari Diwani lugat-yt turk. Ahnary, 1998. 1 book. 323 p. (inKaz.).
[4] Imangulova T.V., Omarova N.A., Gubarenko A.V., Kadyrbekova D.S. Tourist-toponymical dictionary of Almaty region (Program for computer - electronic textbook). IS 3948. N 2717 from 23august 2018 (in Kaz.).
[5] öuezov E.K., Lyuterovich O.G., Orazymbetova B.K., 61basheva S.K. Ahnaty companion. 2009. 20-24. 228 p. (in Kaz.).
[6] Kaskabasov S. Elzerde. Ahnaty: Silk Way, 2008. 504 p. (in Kaz.).
Т. В. Имангулова1, Д. С. Кадырбекова2, Г. М. Ушкулакова2, Ш. Маратулы3
1 Ассоц. профессор, к.п.н., доцент (Казахская академия спорта и туризма, Алматы, Казахстан)
2Докторант PhD, старший преподаватель (Казахская академия спорта и туризма, Алматы, Казахстан) 3Студент 3-го курса по специальности «5В090200-Туризм» (Казахская академия спорта и туризма, Алматы, Казахстан)
ТУРИСТСКИЙ ПОТЕНЦИАЛ ЖЕТЫСУ
Аннотация. Основным объектом анализа являются святые места в Жетысу и Казахстане в связи с топонимикой. Цель исследования - использование информации топонимических легенд для туристских целей и развития туристского потенциала региона. Изучение топонимики как национального и духовного богатства сегодня очень актуально. Названия земель любого региона сохраняют множество исторических, этнографических данных, географических характеристик.
Ключевые слова: топонимы, топонимика, топонимические легенды, названия гидронимов, Жетысу, топонимика, географические объекты.
T. V. Imangulova1, D. S. Kadyrbekova2, G. M. Ushkulakova2, Sh. Maratuly3
Professor, c.p.s., docent (Kazakh academy sport and tourism, Almaty, Kazakhstan)
2Doctor PhD, senior lecturer (Kazakh academy sport and tourism, Almaty, Kazakhstan)
33-rdyear student of specialty «5B090200-Tourism» (Kazakh academy sport and tourism, Almaty, Kazakhstan)
THE TOURIST POTENTIAL OF ZHETYSU
Abstract. The main objects of the article are the sacred places in Zhetysu and Kazakhstan with the basics of place names. The relevance of the article is the use of toponymic legends information for tourist purposes and the potential of this region. Each name is a legend of Zhetysu history. The study of the toponyms of the national and the spiritual wealth arose from the demand of nowadays. The area of the landing of any region maintain many historical data, ethnographic information, geographical characteristics.
Keywords: toponyms, toponymies, toponymic legends, land-water names, Zhetysu, toponymies, geographical objects.
