CC BY
6НА УЧНЫЕ СТА ТЬИ
Гидрометеорология и экология №3 2010
ЭОК 911.2
ЖЕЛ АЙДАУ-ЖЕЛ ЦАЙЫРУ К;¥БЫЛЫСТАРЫНЬЩ «АЦЖАЙЬЩ» МЕМЛЕКЕТТ1К ТАБИГИ РЕЗЕРВАТЫНЬЩ ЭС1МД1К ЖЭНЕ
топыра; жамылгысына эсер1
К.Б. Егембердиева
Мацалада «Ацжайыц» мемлекеттЫ табиги резерватыныц аумагындагы жел айдау-жел цайыру ц=былыстары царастырылган. Талдау нэтижесшде жел айдау-жел цайыру ц=былыстарынъщ зерттелу аумагыныц экожуйелер1не эсер ететтд1г1 аныцталып, оныц сипаттамалары бертген. Табигатты цоргау шараларын дайындау цажетттг! корсетыген.
Жел айдау-жел кайыру кубылыстарыныц эсершен кептеген ац-кустардыц турлершщ емiр суру орталарыныц езгерюке ушырауы белец алды, Жайык езешнщ атырауы айтарлыктай гидрологиялык езгерiстерге ушырады, ягни аквальды экожуйелерге кауш тецщ. Осыган байланысты, резерват аумагыныц жем-шеппк базасын жэне ондагы ац-кустардыц уйреншдап тiршiлiк ортасын сактап калу максатында аумактыц есiмдiк жэне топырак жамылгыларына жел айдау-жел кайыру кубылыстарыныц эсерш аныктау жэне алдын-алу шараларын карастыру езектi мэселелердщ бiрi болып табылады.
«Акжайык» мемлекеттiк табиги резерваты аумагында кустар мен балыктардыц жем-шептiк базасыныц мол корыныц болуы жэне шалгынды-жайылмалык биоценоздардыц жогары енiмдiлiгi ондагы биоэртурлшктердщ есiп-енуiне колайлы жагдай тугызады. Соцгы жылдары аумактыц биоэртYрлiлiктерi мен емiр суру ортасы нашарлап кеггi. Оныц басты себебi табиги-климаттык жэне антропогецщк факторлардыц бiрiгiп эсер ете отырып, биологиялык эртYрлiлiкке кауш тендiруiнде. Биоэртурлшкке керi эсерiн тигiзетiн басты табиги гидрологиялы; факторларга тецiз децгейiнiц кетершу^ эсiресе жел айдау-жел кайыру кубылыстары жатады [2].
Тещз кайрацыныц абсолюттiк белгiлерi - 29 м-ден солтусппнде -20 м аралыгындагы терiс мэндердi камтыды. Бул аймак жел кайыру - жел айдау кубылыстарыныц эсерiне жиi ушырап отырады жэне бул кубылыстар зерттеу ауданыныц табиги компоненттерiнiц калыптасуында мацызды рел аткарады.
123
«А^жайьщ» МТР Арал-Каспий провинциясыньщ шел зонасына жатады, м^ндагы топыракгыц зоналды тектYрi - шелдщ ^ба топырагы. Жагальщ жолакгагы топыра^ тYзiлу процесi ^азiргi тещз децгешнщ ауыт^уымен тыгыз байланысты. Жел айдау-жел ^айыру ^былыстары резерват аумагындагы топыракгар мен ландшафттардыц суга батуына немесе ^¥ргап кетуiне ыщпал етедi. Су децгешнщ темендеуi салдарынан босап калган тещз тYбiнде жас топыра^тар ^алыптасады, ал тещздш жазыщтардагы ландшафттарда шелдену процесi бай^алады, ягни топыракгардыц алгаш^ы тYпкi шегiндiлерден та^ыр тэрiздi шел топыракгарына айналу эволюциясы жYредi. Тещз децгешнщ кетерiлуi топыра^ тYзiлудiц гидроморфты жагдайларын ^алыптастырады. Каспий децгешнщ ауыт^уымен байланысты гидрологиялыщ жагдайлардыц динамикалыщ сипат алганы соншалыщ, топыра^ тYзiлу процесшщ белгiлерi топырак^зшудщ соцгы енiмдерiнде жинакгалуга жэне т^ра^талуга Yлгере алмауда. Тещз децгешнщ кетерiлуi нэтижешнде тещз шегiндiлерi астында ^алыптасып болган топыра^тарды су басып, олар су астында ^алуда. Су басып жат^ан тар жагалыщ жола^та казiргi кезде топыракгыц гидроморфизм жэне т^здану процестерi кYшеюде.
Тещз суыныц жел ^айыру ^былысы топыра^ тYзiлу процестершщ багытына на^тылы эсердi етедi, ол жагалаудыц бiраз учаскесшщ су басуына себепшi болады. Жел ^айыру процестершщ релi эсiресе темен жагалауларда белсендi кершедь Сонымен бiрге, бедердщ оц пiшiндерi жартылай шайылады жэне т^зданады, ал сулардыц т^рып ^алуы жэне кешннен олардыц булануынан бедердщ керi элементтервде т^з жина^талу процесi бай^алады. Сондыщтан да, топыра^ грунттары м^нда ете жогары т^здану дэрежесiне ие. Тещз мацындагы жазыщтар топыракгары грунттыц шектен тыс ылгалдануы жэне ^ар^ынды булануыныц нэтижесiнде ^алыптасады. Осыныц нэтижесiнде т^з жиналу процесшщ дамуы орын алып, жэне т^зданган гидроморфты топыра^тар ^алыптасады. Тещз шегiндiлерi ^¥рамында ^алдыщ т^здардыц айтарлыщтай мелшерi кездеседi. Сол т^здар геохимиялыщ езгерулер мен миграция нэтижешнде Yнемi топыра^тыц т^з ^орын толыщтырып отырады. Одан бас^а, топыра^та, эсiресе жагалыщ жола^та, т^з тасымалдаушы релш таяз шыганакгар мен ^олтыщтардагы Каспий суы ат^арады. Тещз жагалауында грунт агыны кеп жерлерде тещзден ^рлывда ^арай багытталган. Минералды тещз суы булану ар^ылы топыра^та т^з балансын ^стап тирады. Соныц нэтижесiнде резерват аумагыныц тещз жагалауындагы топыра^ жамылгысында т^здалган гидроморфты топыра^тар кещнен таралган. «А^жайыщ» МТР топыра^ жамылгысына кешендшк тэн. Т^здану, дефляция сия^ты процестер кец етек алган [1].
124
Резерват аумагы ботаникалык-географиялык аудандастыру бойынша Сахара-Гоби шел облысына, иран-туран подоблысына, солтуспк-туран провинциясына, батыс-солтуспк туран подпровинциясына жатады. Жел айдау-жел кайыру процесi «Акжайык» МТР есiмдiк жамылгысынын калыптасуына тжелей эсер етедi, Жайык езеншщ су тасуы жэне топырак жагдайларынын эртурлшпмен сипатталады. Сондыктан да, есiмдiк курылымы мен бiрлестiктерiнщ тYрлiк эртYрлiлiгi тураксыздыгымен жэне элсiз калыптаскандыгымен ерекшеленедi. Бул курлыктын салыстырмалы жастыгымен жэне топырак грунттарыныц ылгалдылыктарыныщ октын-октын ауысып туруымен жэне шайылу режимiндегi гидроморфты топырактардын туздылыгымен байланысты.
Резерват аумагында еамдш курылысы айкын белдеулiк сипатка ие. Жел айдау-жел кайыру зонасындагы маршты сортандарда жыщгылды-бiзбелдiктi есiмдiк жамылгысы кездеседi. Ары карай грунт сулары жакын жаткан жерлерде, буталар мен жартылай буталар кездесетiн ажырык жэне акмамыкты галофиттi шалгындар таралган. Тещзден кашыктаган сайын жэне грунт суларынын денгейi темендеген сайын есiмдiк бiрлестiктерi жусанды-астык тукымдасты жэне жусанды-жынгылды-астык тукымдасты, буталы-бiр жылдык соранды, ал резерваттын шыгыс белiгiнде - мортыкты бiрлестiктерге ауысады. Эсiмдiк курамы жауын-шашын немесе жел кайыру салдары нэтижесiнде кершю беретiн су басулардын каркындылыгына карай эр жылда езгерiп отырады, сондай-ак, оган мал жайылудын каркындылыгы, техногецщ жэне баска да факторлар ыкпал етуi мYмкiн. Жауын - шашын мол тYCкен жылдары бiр жылдык сорандар мен эфемерлер жаксы еседь
Жел кайыру процесi байкалатын жылдары тамырлы астык тукымдастар (кебiне курак, ажырык акмамык), бiржылдык ак сора жэне сирек бiр аналыкты жусандар жаксы дамиды, дегенмен есiмдiк жамылгысынын тYрлерiне бiршама туракты болып сорандардын кепжылдык жэне буталы тYрлерi, ен бастысы сарсазан, сорканбак жэне карабарак жатады.
Тещз денгейiнiн жогарылауы жэне Жайык езеншщ су режимiнiн нэтижесшде Жайык езеш атырауынын теменгi белшндеп суармалы жыртылган жерлер мен лимандардын Yлкен ауданын су баскан, ал C0лтYCтiкке карай жыртылган жерлер тывдйган егiндiкке айналган.
Атыраудын кеп белт казiргi кезде су астында калды, сочгысынын эсерiнен жанакаспийлiк трансгрессия мен курлык белiгi жасанды дамбамен белшген. Осыган байланысты атыраудын кеп белшнде гидроморфты сулы-батпакты есiмдiктер кездеседi. Тещз суынын жел кайыру кубылысы салдарынан еамдштердщ галофиттенуi байкалып, топырактардыц туздануы жYPуде.
125
Жел айдау-жел кайыру процестерi Жайык езеш атырауыныц су циркуляциясына айтарлыктай эсер етед^ эсiресе аралык маусымда, себебi ол кезде тещздщ тузды сулары Атырау каласына дейiн кетерiледi. Тещз децгешнщ кетерiлуi мен грунт суларыныц туздануы нэтижесiнде езеннщ жогары жайылмасындагы агаш есiмдiктерi жойылады.
«Акжайык» МТР-нда аквальды жуйе есiмдiгi, макрофит-гидрофит, казакстандык су жащагы еседi. Ол курак нуы арасында кездеседi. Су жащагы езмц есу ортасына жету киындыгынан жойылу каутнен бiршама коргалган. Соган карамастан, Каспий тещзвде болып туратын жел айдау -жел кайыру кубылыстарыныц оныц популяциясы да керi эсерiн тигiзуде.
Сондыктан, сирек жэне курып бара жаткан тYрлердi сактау Yшiн, резерват аумагында табигатты коргаудыц идеялары мен эдiстерiн популяризациялап, табиги ресурстарды угымды пайдалануга багытталган шараларды Yзбей жYзеге асыруы керек [2].
Каспий тецiзi жэне тещз жагалауымен байланысты кез-келген мэселелердi шешу кезiнде бiрiншi орынга оныц децгешнщ ауытку мэселесiн кою керек (жел кайыру - жел айдау кубылыстарын ескере отырып), себебi децгейлш режим баска мiндеттердi шешу барысындагы шараларды дурыс тандауга себепшi болады.
ЭДЕБИЕТТЕР Т1З1М1
1. Атлас водно-болотных угодий Казахстана (демонстрация на трех глобально значимых водно-болотных угодьях) - Астана, 2009. - С. 14-16.
2. Глобально значимые водно-болотные угодья Казахстана (Дельта реки Жайык и прилегающее побережье Каспийского моря). - Астана, 2007. -С. 90-117.
Институт географии, Алматы
ВЛИЯНИЕ СГОННО-НАГОННЫХ ЯВЛЕНИЙ НА ПОЧВЕННО-РАСТИТЕЛЬНЫЙ ПОКРОВ ГОСУДАРСТВЕННОГО ПРИРОДНОГО РЕЗЕРВАТА «АКЖАЙЫК»
К.Б. Егембердиева В статье рассмотрены сгонно-нагонные явления на территории государственного природного резервата «Акжайык». В результате анализа выявлено влияние сгонно-нагонных явлений на экосистему территории и приведены его характеристики. Показана необходимость подготовки природоохранных мероприятий.
126
