CC BY
9НА УЧНЫЕСТАТЬИ
Гидрометеорологияи экология № 2 2019
УДК 502.55
Биол. гылымд. кандидаты Техн. гылымд. кандидаты
К.Т. Абдраимова1 ЭД. Ибрагимова1 Ж. Телеш1
БАЩОЦЫР ГАРЫШ АЙЛАГЫ МАЦЫНДАГЫ ТОПЫРАК СЫНАМАЛАРЫН ТАЛДАУ ЖЭНЕ КОРШАГАН ОРТАГА ЭСЕР1Н
БАГАЛАУ
Ключевые слова: топырац жамылгысы, ластану, ^ауштшк класы, туздану, техногендi, ^арашiрiк, нитраттар, галофиттер, ^оршаган орта, диметилгидразин,экология
Мацалада «Байцоцыр» гарыш айлагы (БFА) орналасцан теорриторияда топырац жамылгысыныц туздануына жалпы бага берыд1. Топырац жамылгысыныц мацызды кврсетюштертщ б1р1 -туздардыц мвлшер1не талдау ЖYргiзiлген. Зерттеуге алынган «Байцоцыр» гарыш айлагынан (БFА) 6000, 7000 м цашыцтыцтан алынган топырац сынамаларында су сыгындысы арцылы цургац цалдыц, фотоколориметриялыц эдк арцылы ЫО~2 иондары, титрлеу эдк арцылы Са2+, СО32- НСО-3, иондары аныцталды. Зерттелген сынамалардагы карбонаттар шектт руцсат еттген концентрациядан топырац жамылгысыныц бетю цабаты -А горизонтында (0...20 см терецдт) 6000, 7000 м цашыцтыцта сэйкестше 5,2; 3,4 есе, ал втпелi цабат - В горизонтында (21...60 см терецдт) 4,4; 3 есеге жогары екем айцындалды. Жумыста алынган цорытындылар топырац жамылгысыныц взгерiстерiн болжауда жэне техногендт ластанудыц нэтижестде орын алган салдарга бага беруде цолданылуы мYмкiн.
Юркпе. Fарыштьщ технологияньщ ^ар^ынды дамуы зымыран-жанармай компоненттерi мен ^шыру К¥ралдарыныц белiктерi арцылы ^оршаган ортаны ластауга экелдi [12]. Диметилгидразиннщ ^оршаган ортага шыгарылуыныц непзп кездершщ бiрi - зымырандардыц жэне олардыц белшектершщ жерге к¥лауынан болады. Диметилгидразин топыравда тYCкен кезде, оны ^айта ендеу енiмдерi жинакгалады, олардыц
1^А. Ясауи атын. Х^ТУ, ТYркiстан к;., Казахстан 170
уыттылыгы салыстырмалы жэне кейбiр жагдайларда бастапкы косылыстыц уыттылыгынан асып кетедi. Диметилгидразиннщ эсершен адам агзасы уланса кездщ шырышты кабыгыныц кабынуы, тыныс алу жолдарыныц жэне eKneHÍR тiтiркенуi, орталык жYЙке жYЙесimц кYштi козуы, асказан-шек жолдарыныц б^зылуы орын алады. Диметилгидразин eсiмдiктерде жаксы сакталгандыктан коректж тобек аркылы шeпкоректi жануарлардыц организмiне тYсiп отырады. Топыракпен байланыскан диметилгидразин жер асты суларын да ластайды. Азоткышкылды тотыктыргыштар к¥рамындагы оксиданттар топырактыц микрофлорасына жэне гидробиотага эсер етiп, олардыц eлiмiне экеледi. Кeмiрсутек топыракта теракты жэне ¥зак уакыт бойы калады [16]. Бiрiншi жылдан кейiн кeмiрсутегi отындарыныц топыракка тeгiлуi олардыц каркынды тeмендеуiне алып келедi. Булану жэне ауа райына байланысты шогырлану жэне жер yctí, жер асты суларында концентрация мeлшерi жогары болады. 0,7-ден 50 мл/кг-га дейiнгi концентрация микробтык когамдастыктыц eзгерiске ¥шырауына себепшi болып табылады. Кeмiрсутектiц концентрациясыныц 300 мл/кг жогары болуы микроорганизмдердiц eлуiне алып келедi [6].
Келтiрiлген эдебиеттердщ мэлiметтерi бойынша [9], зымырандардыц шапшац к¥лауыныц кейбiр жер учаскелерiнде симметриялы емес диметилгидразин СДМГ концентрациясы, rimi К¥лаганнан кейiн де, кeптеген ондаган шектiк р^ксат етiлген концентрацияга (ШРК) жетедi [4]. Екiншi саты жогары бшкпкте (шамамен 35-50 км) к¥лап, салыстырмалы тYрде шагын фрагменттер тYрiнде жерге тYседi, ал отынныц калдыктары атмосферага бeлiнедi, кейбiр жагдайларда екiншi саты кезец бeлшектерi де жерге тYседi. Жанармай к¥йылган цистерналарды жою отынныц тeгiлуiне жэне каркынды булануына, атмосфераныц, топырактыц, жер асты жэне жер yctí суларыныц ластануымен, сондай-ак eсiмдiктердiц каркынды ластануымен катар жYредi. Кдотар, балыктар, жабайы жэне Yй жануарлары ластанган eсiмдiктермен азыктанып, ластанган суды пайдаланып, адамныц тагамдык шиюзаты ретiнде пайдалану кауiптiлiгi туындайды. Ракеталык жанармайдыц к¥рамдас бeлiктерiнiц эсерiне ¥шыраган eцiрлерде [3] «драмалык экологиялык тобектер» - бiздiц терминологияда «техногецщ тYрде тэуелдi тамак тiзбектерi» пайда болады. Б¥л тiзбектер ластанган тiршiлiк ету ортасы - eсiмдiктер - жануарлар (к¥стар, балыктар) - тамак -адамдар тYрiндегi дэйектi жYЙе ре^нде ¥сынылуы мYмкiн.
Fарышка ¥шу аппаратыныц коршаган ортага басты зиянды эсерi салмагы 3,2 тоннадан - 16,2 тоннага дейiн болатын зымырандардыц жагар жэне жанармай калдыктары к¥рамында химиялык улы косылыстардыц болуында [1].
Fарыш айлагынан ¥шырылатын зымыран жеткiзгiштердiц козгалткыштарына пайдаланылатын жанармайына нактырак токталсак:
Азоттетраоксид (АТ) жэне азот кышкылы тотыктыргыштарымен симметриясыз диметилгидразин (СДМГ). Сутегi аскын тотыгы мен с¥йык оттегi тотыктыргыштарымен кeмiртегi РТ-1 (зымыран козгалткыштарына арналган РТ-маркалы отын), РГ (зымыранныц с¥йык жангыш компонентi -керосин), Т-1 (м¥найдан алынатын нафтендiк негiздегi аз^юртп авация отыны жанармай, б¥л косылыс ж¥мысын аяктаган бeлшектiц жерге к¥лауы кезiнде буланып оттегi жэне сутегше айналып кетедi. РТ-1 жэне осы тектес баска косылыстар коршаган ортага керосин жэне бензин секiлдi эсер етед^ ал симметриясыз диметилгидразин кауштшш жагынан бiрiншi класка жататын химиялык улы косылыс. Зымыранныц с¥йык жанармай компонентше кiретiн «гептил» азотты органикалык косылысы гидразин туындыларына жатады. Химиялык к¥рамына сэйкес симметриясыз диметилгидразин активт тотыксыздангыш, эртYрлi тотыктыргыштарда оцай тотыгып, тетраметилтеразен (ТМТ), нитрозодиметиламин (НДМА), диметилметиленгидразин (ДММГ), диметиламин (ДМА), формальдегид (ФА), су, азот, аммиак жэне баска косылыстарга айнала бастайды.
Симметриясыз диметилгидразин жэне оныц алкилгомологтарыныц тез тотыгуы тотыктыргыштардыц тYрiне жэне концентрация мeлшерiне байланысты. М¥ндай тотыктыргыштардыц катарына (су, ауа, топырак, температура) белсендi металдар Си, Fе, Сг, Мп жэне олардыц оксидтер^ пассивтi металдар А1, Ni, Mg жэне олардыц оксидтерi жатады [10].
Б¥л металдарга аймактыц топырагы бай екенiн ескеруiмiз кажет. Зымыран козгалткыштарындагы тотыктыргыш ретiнде, азот тетраоксид (АТ) колданылады. Азот тетраоксид - сары немесе кызыл тYCтi ¥шатын с¥йыктык eткiр иiсi бар. Ол адам агзасына белсендi тYрде эрекет етедi, органикалык ерiткiштермен суда жаксы еридь Азоттетраоксидi (АТ) -кауiптiлiк класына жатады. Атмосферага таралу кезiнде, адам агзасында бiрiншi кезекте тыныс алу жэне жYрек кызметi мен тамыр жYЙесiнiц ж¥мыстарын б¥зады. АТ-мен ¥зак мерзiмдi улану бронхиттщ дамуына, eкпенiц склерозына алып келедi [7]. 172
Зерттеу нысаны: «Байцоцыр» гарыш алацы Казацстан Республикасыныц Кызылорда облысы аумагында орналасцан. Fарыш алацы ауданы 6717 км2 жэне солтYCтiктен оцтYCтiкке дейiн ^зындыгы — 75 км, батыстан шыгысца дейiн — 90 км аумацты алып жатыр [18]. Аумацтыц рельефi - т^зды топырацты, жылжымалы ц^мды тебелерден т^ратын цуацшылыц режимдi керсетед^ Эсiмдiк тYрлерi кеп, бiрац сирек орналасцан, негiзiнен эфермелерден тирады, швде айыныц ортасына дейiн сацталып, содан кешн тiршiлiгiн жояды.
Осыган байланысты, 5В060800 - «Экология» мамандыгын бiтiрушi студенттер гылыми жетекшi басшылыгымен Кызылорда облысы, «Байцоцыр» гарыш айлагынан 6000 м (ж^мыс барысында А цабаты болып белгiленген 20 сынама 2 ай мерзiмiнде ) жэне 7000 м-ден (ж^мыс барысында В цабаты болып белгшенген 20 сынама 2 ай мерзiмiнде ) жацын территориядан 0...60 см терендiктен алынган топырац сынамаларына талдау ж^мыстары жYргiздi.
Зерттеу эдктерь Топырацтыц т^здануын багалау Yшiн ерiгiш т^здардыц аниондары мен катиондары аныцталды. Осыган сэйкес, топырацтыц т^здылыгын аныцтау келесi эдiстер бойынша жYргiзiлдi:
• Су сыгындысы арцылы ц^ргац цалдыцты аныцтау, т^здану дэрежесiн есептеу [13];
• Титрлеу эдю арцылы Са2+, СО32- НСО-3, иондарын аныцтау,
Фотоколориметриялыц эдiс арцылы NО- 2 иондарын аныцтау [2];
Зерттеу нысаны Байцоцыр гарыш айлагы орналасцан Кызыорда
облысыныц аймагы болгандыцтан, оныц эдафикалыц жагдайын облыс келемiнде царастырдыц.
Нэтижелердi талкылау. Топырацтыц жогары цабатындагы ылгалдылыцтыц азаюынан эолды процестер кYшейген. Арал тецiзi ц^ргап цалган белiктерiнде аридт зонаныц т¥зды-шелдi процестерi царцынды жYPуде. Байцоцырдыц оцтYCтiк белiгiнде ц^мды топырацтар таралган. Оныц iшiнде сортацды, сазды, тацыр тектес топырацтар кецiнен таралган. Ауданныц солтYCтiк белiгi жайылымдыц жэне шабындыц болып келедi. Байцоцыр аумаганыц топырагы ц^мды, тацыр тектес жэне тацырлар, с^р-ц^ба, ц^ба жэне Сырдария езенi мацында жайылмалы шалгынды топырацтар кездеседi.
Байцоцыр гарыш айлагыныц топырац жамылгысыныц ц^рамындагы карбонаттар мен гидрокарбонат иондарын аныцтау барысында зерттеу ж^мысы топырацтыц А жэне В цабаттарына жYргiзiлдi.
173
Нэтижешнде кapбoнaт иoндapыныц ШРК мeлшеpiнен жoFapы екендiгi aнbщтaлды (кесте i).
Кесте 1
Tonbiparç Yлгiлеpiнiц су сыFындысынa жYpгiзiлген тaлдay ж¥мыстapыныц нэтижесi
T¥3 иoндapы, мг/дм3 Бaйкoцыp Fapыш aйлaFынaн кaшbщтbщтa Cy сыгындыдэгы мeлшеpi бoйыншa ШРК, мг/дм3
A-Ka6ara, 6OOO м B-Ka6ara, 7GGG м
Кapбoнaт 5i6 444 336 3OO iOO Гидpoкapбoнaт 244 28i i95 22O iOOO
Зеpттелiп oтыpFaн TOmipa^ra кapбoнaттыц тapaлyы бipкелкi емес. TonbipaKrbirç су tirçipy кешенiне ayысnaлы кaтиoндapдыц к¥Paмы TOmiparç K¥paмынa эсеpiн тилзедь Comirç iшiнде физикaлык жэне мехaникaлык кдсиетше, aya жэне су tirçipy кaсиеттеpiне, кopектiк зaттapдыц и^уше жaлпы тonыpaктыц к¥нapлыFынa эсеpi 6ap. TomipaKibiR жoFapFы Kaбaттapындa жеp aсты сyлapыныц aFыны бyлaнy кезiнде сyдa еpитiн т¥здapды жеp бетiне тaсымaлдaйды. Элсiз жayын жayFaн кездеpде жеp бетшдеп т¥здap толык жoйылмaйды. Нэтижесiнде, TOmiparç npoфилiнiц жoFapFы беткейiнде т¥з жинaктaлaды. Б¥л, сoндaй-aк, ¥зЗД кзшыктыккз. т¥здapды тaсымaлдaйтын жел жэне жaцбыp; жеp aсты мYшелеpi минеpaлды кoсылыстapды œpyFa дaFдылaнFaн гaлoфиттi eсiмдiктеp; т¥зды кeлдеp K¥PFaFaн œrç na^a бoлFaн т¥зды жты^^ кaлдыFы [14].
T¥зды тonыpaктapдыц к¥Pылымдык npoфилi, oлap K¥PылFaн ay^m^a тonыpaктapдыц тYpiне ¥Kсaстbщтapы жиi бaйкaлaды. Aлaйдa, шешyшi фaктop oсы TO^ipa^^^R т¥здык pежимi бoлыn тaбылaды. ^теген т¥зды тonыpaктapдыц npoфилi нaшap бeлшектенген. Tonыpaктapдыц гумустык (A), eтnелi (B) жэне aнaлык тay жbIныстapынaн т¥paтын (C) Yш генетикaлык гopизoнттapы 6ap. T¥зды тonыpaктapдыц мopфoлoгиялык сиnaттaмaсы, пpoфильдi еpекшелiгi жin, сыпы^^ мен дaктap тYpiндегi т¥здapдыц бoлyымен aйкындaлaды [15].
Tomipa^rap кapaшipiк мeлшеpiне бaйлaнысты кейбip ayдaндaстыpy мYмкiндiктеpiн сaктan кaлдыpaды. М^цдай TOmipa^ap нaшap ылFaлдылыFы Yшiн к¥Paмындa кapбoнaттap кездеседi.
To^ipa^^^ т¥здaнyы д¥pыс сyapылмaйтын сyapмaлы жеpлеpде жиi дaмиды. Шaмaдaн тыс ылFaлдaндыpaтын мэдени жеpлеpде жеp aсты
суларыныц децгешн кетерiп жiбередi, нэтижесiнде жылдам т^здану Yдерiсiне ^шырайды.
Д^рыс суарылмайтын суармалы жерлердiц т^здануын екiншi ретп т^здану деп атайды, ал т^зданган жерлердi екiншi реттi т^зданган немесе ирригациаланган деп атайды. Екiншi ретпк т^здануга ^шыраган топырацтар, толыгымен ауыл шаруашылыц айналымнан шыгып цалады
[5].
Байцоцыр гарыш айлагыныц топырац жамылгысыныц А жэне В цабаттарыныц кальций мелшерi титрлеу арцылы аныцталды (кесте 2). Байцоцыр гарыш айлагыныц топырац жамылгысыныц ц^рамындагы кальций катионы ШРК - дан 6000 м цашыцтыцта А горизонтында 3 есеге, В горизонтында 2,2 есеге, ал 7000 м цашыцтыцта сэйкесшше 2,3 жэне 0,4 есеге жогары екендт аныцталды.
Кесте 2
Топырац Yлгiлерiнiц су сыгындысындагы кальций катионы мен нитриттердщ мелшерi
Т^з иондары, мг/дм3 Байцоцыр гарыш айлагынан цашыцтыцта, м Су сыгындыдагы мелшер1 бойынша ШРК, мг/дм3
А-цабаты, 6000 В-цабаты, 7000
Са2+ 600 460 200
420 240
Нитрит иондар 0,43 0,34 0,1
0,18 0,17
Нитриттер - б^л есiмдiктердi ассимиляциялауга цабшетп азотты цамтитын цосылыстар, эрi есiмдiктердi цоректендiретiн азот кезi [17].
Нитраттар табигатта кецiнен таралган, кез-келген тiрi агзаныц метоболиттерi болып табылады, адам агзасындагы метобализм процесiне кYнiне 100 мг - нан астам нитраттар цатысады [11].
Нитраттардыц есiмдiк мYшелерiнде таралуы есiмдiктiц т^цымдарымен тыгыз байланысты. Нитраттар есiмдiктiц жемiс белiгiнде кездеспейд^ сабацтар мен жапырацтарда шогырланады. бамдштердщ сабацтарына цараганда жапырац белiгiнде 4-10 есе аз болады. Картоп ешмдтнщ тYЙнек целлюлозасында нитраттардыц темен, ал цабыгы мен цабатында олардыц мелшерi 1,1-1,3 есе артады. Кырыццабат еамдтнщ iшкi жапырацтарына цараганда сыртцы жапырацтарында нитраттардыц мелшерi 2 есе артыц. Сэбiздiц тYбiрлiк децгейiнде нитраттардыц мелшерi кездеседi [8].
ЖYргiзiлген зерттеулерде Бащоцыр гарыш айлагыныц 6000 м жэне 7000 м ара^ашыщтан алынган топыра^ сынама Yлгiлершщ ^урамындагы нитриттер аныщталды, нэтижесiнде бул ^осылыстыц ШРК мелшерден жогары екендiгi ащындалды (кесте 2).
Нитриттердщ артыщ мелшерi табиги экожYЙелер мен тiрi организмдердщ ^алыпты жумыс iстеуiне жол бермейд^ ешмдердщ биологиялыщ кундылыгы азайып, адам мен жануарларга терiс эсер етедь Топыракга жэне суда нитриттердщ ^алыптасуы жэне жиналуы еимдштердщ ^оректену режимш, метаболизм мен енiмдiлiктi гана емес, сондай-а^ есiмдiк, су жэне ауа сапасын ащындайтын экологиялыщ фактор болып есептеледi. Бiздщ зерттеулерiмiзде «Бащоцыр» гарыша айлагы БFА топыра^ жамылгысыныц ^урамындагы нитрит мелшерi 6000, 7000 м ^ашыщтыщта сэйкесiнше А - горизонты бойынша 0,43; 0,34 мг/дм3 В -горизонты бойынша 0,18;0,17 мг/дм3 ^урады. Керсеткiштер ШРК - дан кем дегенде А - горизонтында 4,3 - 3,4; В - горизонтында 1,8 - 1,7 есе жогары екендт туралы нэтиже алынды. Бул жагдай, топыра^тыц микрофлорасына, педобиотасына терiс эсерiнен, популяцияныц статикалыщ керсетюштерше тэуелдi ^асиеттершщ езгерiсiнiе, нэтижесiнде елiм-жiтiмiне экеледi. Нитриттердщ артыщ мелшерi бар топыра^та, кемiртектi отынныц тура^ты, уза^ са^талуына эсер етедi. Диметилгидразин ^осылысыныц ^алдыщтары таралган топыра^ ^абатындагы ортаныц сутектiк керсеткiш мэнi сiлтiлi (рН - 12) екеш керсетiлген.
^орытынды. Зерттеуге алынган топыра^ сынамаларыныц кщрамындагы карбонаттар ШРК-дан А горизонтында (0...20 см терецдш) 6000, 7000 м ^ашыщтыщта сэйкесiнше 5,2; 3,4 есе, ал В горизонтында (21...60 см терецдш) 4,4; 3 есеге жогары екеш аныщталды. Бул керсеткiштер топыракгыц механикалыщ кщрамы бойынша ^ум фракциясыныц артуы табиги туздылыщтыц ^айтара туздану процесiмен жалгасуга алып келетiн бiрден-бiр себебi екенiн керсетедi. Бай^оцыр гарыш айлагыныц топыра^ жамылгысыныц курамындагы кальций катионы ШРК - дан 6000 м ^ашыщтыщта А горизонтында 3 есеге, В горизонтында 2,2 есеге, ал 7000 м ^ашыщтыщта сэйкесшше 2,3 жэне 0,4 есеге жогары екендт аныщталды. Кальций катионыныц мундай мелшерi топыра^ жамылгысыныц туздануын ^ар^ындата тYсетiн фактор ^атарына жатады. «Бащоцыр» гарыш айлагы БFА топыра^ жамылгысыныц кщрамындагы нитрит мелшерi 6000, 7000 м ^ашыщтыщта сэйкесiнше А -176
горизонтында 0,43; 0,34 мг/дм3, В - горизонтында 0,18;0,17 мг/дм3 ц^рады. Керсетюштер ШРК - дан кем дегенде А - горизонтында 4,3 - 3,4; В -горизонтында 1,8 - 1,7 есе жогары екендт айцындалды. Нитриттердщ артыц мелшерi кемiртектi отынныц т^рацты, ^зац сацталуына эсер етедь Диметилгидразин цосылысыныц цалдыцтары таралган топырац цабатындагы ортаныц сутектiк керсетюш мэнi сiлтiлi (рН - 12) - б^л ез кезегiнде бактериялардыц дамуы Yшiн бейтарап орта немесе реакциясы сэл сiлтiлiк орта цажет болгандыцтан шыгу тегi органикалыц цалдыцтарды белсендi тYрде ыдырататын бактериялармен цоса сацырауц^лацтар, актиномицеттердiц царцынды тYPде кебеюше цолайсыз орта деп есептеледi.
СПИСОК ЛИТЕРАТУРЫ
1. Бровкин В.В. Проблемы космодромов Байконур // Евразия сегодня. - 2005. - № 6. - С. 19-29.
2. Гайлитис М. Еще раз о нитратах // Наука и мы. - 1990. - № 6. - С. 2.
3. Миняев А.П., Сидоров П.И., Совершаева С.Л. // Экология человека. -Москва,1997.- № 3. - С.13-16.
4. Мисийчук Ю.И., Терещенко Г.Ф., Лебедев Г.П. и др. // Экологическая химия. - Москва, 1998. - № 7(1). - С. 42-47.
5. Ерденов М.Т., ТYкiбаева А.С. Агрохимия бойынша № 2 лабораториялыц ж^мыстар / М.Т.Ерденов, А.С.ТYкiбаева. - Кентау 2002 ж. - 35 б.
6. Панин Л.Е., Перова А.Ю. Медико-социальные и экологические проблемы использования ракет на жидком топливе (гептил) // Бюллетень СО РАМН. - 2006. - №1 (119). - С. 124-131.
7. Панин М.С., Безель В.С. Экотоксикология: Учебник для вузов / Под ред. А.Г. Сармурзиной. - Алматы: Раритет, 2008. - С.112 - 126.
8. Пестов Л. Ф. Засоленность природных вод // Мелиоративная энциклопедия. - М.: Росинформагротех, 2004. - Т. 1. - С. 517.
9. Потрохов В.К., Малинина А.М., Климова Н.И. // Способ определения несимметричного диметилгидразина. Пат. 2111486. Россия, МКИ6 G
10. Применение метода ионной хроматографии для определения гидразинов в природных водах и почвах/ А.Д. Смоленков, О.А. Шпигун // 5-я Всероссийская конференция по анализу объектов окружающей среды «Экоаналитика-2003»: Тез. докл. - СПб, 2003. - С. 121.
11. Казахстан топырактары: орысша-казакша аныктамалык сездш / Р.А. Мирзадинов, С.Л. ДYЙсенбеков. - Алматы, 2008. - 196 б.
12. Сводный аналитический отчет о состоянии и использовании земель РК за 2010 г.: Отчет / ГИСХАГИ. - Астана, 2018. - 275 с. - Отв. испол. Бегманов А.С., Салыбеков Н.Н., Беда П.И.
13. Шамсутдинов З.Ш. Галофиты России, их экологическая оценка и использование / З.Ш. Шамсутдинов, И.В. Савченко, Н.З. Шамсутдинов. - М.: РАСХН, 2000. - 399 с.
14. Эвенштейн З. Нитраты, нитриты, нитрозамины // Общественное питание. - 1989. - С. 17-187.
15. Яковлева, Л.В. Практикум по химическому анализу почв : рабочая тетрадь / Л.В.Яковлева, А.В.Федотова. - Астрахань : Издательский дом «Астраханский университет», 2009. - 37 с.
16. Rumbold А^ al. Antioxidants for preventing pre-eclampsia // Cochrane Database of Systematic Reviews. - 2007. - № 4. - Р. 1-17.
17. Kaiser W., Iluber S. C. Posttranslational Regulation of Nitrate Reductase in HigherPlants // Plant Physiol. - 1994. - № 106. - P. 817-821.
18. Baiqonyr garysh alany [Электрондык аппарат]. - 2010. - URL: http://bayterek.kz/kz/info/baykonur.php (жYгiну датасы: 16.11.2019).
Кабылданды 09.01.2019
Канд. биол. наук К.Т. Абдраимова
Канд. техн. наук Э.К. Ибрагимова
Ж. Толеш
АНАЛИЗ ПОЧВЕННЫХ ПРОБ В РАЙОНЕ КОСМОДРОМА БАЙКОНУР И ОЦЕНКА ВОЗДЕЙСТВИЯ НА ОКРУЖАЮЩУЮ
СРЕДУ
Ключевые слова: почвенный покров, загрязнение, класс опасности, соленость, техногенный, гумус, нитраты, галофиты, окружающая среда, диметилгидразин, экология
В статье дана общая оценка засолению почвенного покрова теорритории, где расположен космодром "Байконур". Проведен анализ количества солей являющихся важнейшим показателем почвенного покрова. По результатам исследований установлено превышение ПДК карбонатов в образцах почвенных проб, взятых с горизонтов А (глубина 0...20 см) на расстоянии 6000, 7000 м соответственно в 5,2; 3,4раз, а в горизонте В (глубина 21...60 см)в
4,4; 3 раз. Выяснилось, что в 3 раза выше. Данные показатели указывают на то, что частицы песка в механическом составе почвы являются единственной причиной того, что естественная засоленность может сопровождаться повторяющимся процессом засоления. Полученные в работе выводы могут быть использованы в прогнозировании изменений почвенного покрова и оценке последствий, произошедших в результате техногенного загрязнения.
K.T. Abdraimova, Е.К. Ibrahimova, Zh. Tolesh ANALYSIS OF SOIL SAMPLES IN THE AREA OF BAIKONUR COSMODROME AND ENVIRONMENTAL IMPACT ASSESSMENT
Key words: soil cover, pollution, hazard class, salinity, technogenic, humus, nitrates, halophytes, environment, dimethylhydrazine, ecology.
The article gives a General assessment of the salinity of the soil cover of the territory where the Baikonur cosmodrome is located. The analysis of the number of salts is the most important indicator of soil cover. According to the results of studies, the excess of the MPC of carbonates in soil samples taken from horizons A (depth 0...20 cm) at a distance of6000, 7000 m, respectively, in 5.2; 3.4 times, and in horizon B (depth 21...60 cm)in 4.4; 3 times. It turned out that 3 times higher.These indicators indicate that sand particles in the mechanical composition of the soil are the only reason that natural salinity can be accompanied by a repetitive salinization process. The conclusions obtained in this work can be used in forecasting changes in soil cover and assessing the consequences that have occurred as a result of man-made pollution.
