ЖЕКЕ ЕҢБЕК ДАУЛАРЫН ҚАРАСТЫРУДЫҢ ТӘРТІБІ Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

ЭОЖ 349.22

ЖЕКЕ ЕЦБЕК ДАУЛАРЫН ЦАРАСТЫРУДЬЩ ТЭРТ1Б1 Сауле Кенесбаевна Тасыбаева

Юриспруденция магистр1, Конаев университеттщ азаматтыц-цуцыцтыц пэндер кафедрасыныц ага оцытушысы, Казахстан Республикасы, Алматы ц., e-mail: cool.saule81@mail.ru

Айжан Амангелджызы АмангелдГ

Зац гылымдарыныц докторы, Конаев университеттщ азаматтыц-цуцыцтыц пэндер кафедрасыныц профессоры, М. Есболатов атындагы КР11МАлматы академиясыныц Fылыми - зерттеу орталыгыныц гылыми цызметкерi, КР Fылым жэне жогары бшм министрлiгiнiц гылыми жэне гылыми-техникалыц цызметтщ аккредиттелген сарапшысы; Казацстан Республикасы, Алматы ц., e-mail: aizhan_amangeldy@mail.ru

Аннотация. 2015 жылы цабылданган Казацстан Республикасыныц жаца Ецбек кодекстщ цолданысца енгiзiлуiмен ецбек цуцыц цатынастарында жеке ецбек дауларын шешудщ жэне оларды царастырудыц тэртiбiнде едэуiр взгер^тер орын алды. Тараптар арасында кез-келген ецбек дауы ек1 тэсымен, ягни сотца дейiнгi жэне сот тэртiбiмен ца-ралады. Казацстан Республикасында жеке ецбек дауларын царау тэртiбiн реттеу тиiстi зацнамалыц актыер мен буйрыцтар негiзiнде ЖYзеге асырылады. Казiргi тацда ецбек дауларын сотца дейiнгi тэрттте шешудщ жолы тэжiрибеде квптеп цолданылуда. Даулар-ды сотца дейт ымырыластыцта шешуге деген умтылыс цазiргi тацда «элемдт трендке» айналуда жэне бул урдw сот органдарыныц кэЫбилтнщ кврсеткiшi болып табылады. 3 Жеке ецбек даулары - бул жумыскер мен жумыс берушi арасындагы цандай да бiр SI цайшылыцтарга байланысты туындайтын кез-келген ецбек цызметтщ цурамдас бвлт.

Жеке ецбек даулары жумыскер мен жумыс берушi арасындагы ецбек цатынастары ая-^ сында туындайды мэселен, жалацы, ецбек жагдайлары, зацсыз жумыстан шыгару, цыз-^ меткердщ цуцыцтарын бузу жэне т.б. сияцты ецбек цызметтщ аспектыертде кврШс ^ табады. Ецбек даулары тараптардыц субъективтш цурамы бойынша, даудыц сипаты мен ведомствалыц багыныстылыгына байланысты жiктеледi.

Казацстан Республикасыныц эрбiр азаматы вз ецбек цуцыцтары мен зацды мYдде-лерт цоргауга цуцылы. Ецбек дауларын сотца дейiнгi реттеудщ бiрден-бiр твте жолы -ужымдагы келту комиссиясымен шешу тэртiбi болып табылады. Алайда, егер дау келс комиссиясы шецбертде шешшмеген болса, жумыскер взтщ ецбек цуцыцтары мен мYдде-о лерт цоргау туралы талап арызбен сотца ЖYгiне алады.

Ty^h свздер: жеке ецбек даулары, келс комиссиясы, жумыскер, жумыс берушi, ецбек цатынастары, талап цоюшы, жауапкер, ецбек шарты.

<

ш I-

о .0

о s

S I-

о ш ш

ПОРЯДОК РАССМОТРЕНИЯ ИНДИВИДУАЛЬНЫХ ТРУДОВЫХ СПОРОВ

< Тасыбаева Сауле Кенесбаевна

о Магистр юриспруденции, старший преподаватель кафедры гражданско-правовых

о дисциплин Университета Кунаева, Республика Казахстан, г. Алматы,

< e-mail: cool.saule81@mail.ru

с.

Амангельды Айжан Амангельдыкызы

Доктор юридических наук, профессор кафедры гражданско-правовых дисциплин Университета Кунаева, научный сотрудник Научно-исследовательского центра Алматинской академии МВД РК им. М. Есболатова, аккредитованный эксперт научной и научной-технической деятельности Министерства науки и высшего образования РК; Республика Казахстан, г. Алматы, e-mail: aizhan_amangeldy@mail.ru

1

Хат-хабарларга арналзан автор

Аннотация. С введением в действие нового Трудового кодекса Республики Казахстан, принятого в 2015 году, в трудовых правоотношениях произошли существенные изменения в порядке разрешения и рассмотрения индивидуальных трудовых споров. Любой трудовой спор между сторонами рассматривается двумя способами: досудебным и судебным. Регулирование порядка рассмотрения индивидуальных трудовых споров в Республике Казахстан осуществляется на основании соответствующих законодательных актов и приказов. В настоящее время все больше практикуется решение трудовых споров в досудебном порядке. Стремление разрешать споры в досудебном порядке в настоящее время становится «мировым трендом» и является показателем профессионализма судебных органов.

Индивидуальные трудовые споры являются составной частью любой трудовой деятельности, возникающей в связи с какими-либо противоречиями между работником и работодателем. Индивидуальные трудовые споры возникают в рамках трудовых отношений между работником и работодателем например, отражаются в таких аспектах трудовой деятельности, как заработная плата, условия труда, незаконное увольнение, нарушение прав работника и др. Трудовые споры классифицируются по субъективному составу сторон, в зависимости от характера и ведомственной подчиненности спора.

Каждый гражданин Республики Казахстан имеет право защищать свои трудовые права и законные интересы. Единственным путем досудебного урегулирования трудовых споров является порядок разрешения в коллективе согласительной комиссией. Однако, если спор не разрешен в рамках согласительной комиссии, работник может обратиться в суд с иском о защите своих трудовых прав и интересов.

Ключевые слова: индивидуальные трудовые споры, согласительная комиссия, работник, работодатель, трудовые отношения, истец, ответчик, трудовой договор.

PROCEDURE FOR CONSIDERATION OF INDIVIDUAL

LABOR DISPUTES

Tassybayeva Saule Kenesbayevna

Magistr of Jurisprudence, of Civil Law Disciplines of the Kunaev University, Republic of Kazakhstan, Almaty, e-mail: cool.saule81@mail.ru

ro с

с

Amangeldy Aizhan Amangeldykyzy

Doctor of Law, Professor of the Department of Civil Law Disciplines of the Kunaev o

University, Researcher at the Research Center of the Almaty Academy of the Ministry e

of Internal Affairs of the Republic of Kazakhstan, accredited expert of scientific I

and scientific-technical activities of the Ministry of Science and Higher Education a

of the Republic of Kazakhstan; Almaty, Republic of Kazakhstan, O e-mail: aizhan_amangeldy@mail.ru

Abstract. With the entry intoforce of the new Labor Code of the Republic of Kazakhstan, adopted e in 2015, there have been significant changes in labor relations in the procedure for resolving o and considering individual labor disputes. Any labor dispute between the parties is considered i in two ways: pre-trial and judicial. Regulation of the procedure for consideration of individual F labor disputes in the Republic of Kazakhstan is carried out on the basis of relevant legislative R acts and orders. Currently, pretrial settlement of labor disputes is increasingly practiced. The desire to resolve disputes out of court is now becoming a «global trend» and is an indicator of the professionalism of the judiciary.

Individual labor disputes are an integral part ofany labor activity that arises in connection with any contradictions between the employee and the employer. Individual labor disputes arise within E the framework of labor relations between an employee and an employer, for example, they are R reflected in such aspects of labor activity as wages, working conditions, illegal dismissal, violation of employee rights, etc. Labor disputes are classified according to the subjective composition of the parties, depending on the nature and departmental subordination of the dispute.

Every citizen of the Republic of Kazakhstan has the right to protect their labor rights and legitimate interests. The only way to pre-trial settlement of labor disputes is the procedure for

resolving in a team by a conciliation commission. However, if the dispute is not resolved within the framework of the conciliation commission, the employee may apply to the court with a claim to protect his labor rights and interests.

Keywords: individual labor disputes, conciliation commission, employee, employer, labor relations, plaintiff, defendant, employment contract.

Kipicne

Жеке ецбек даулары - бул жумыскер мен жумыс берушi арасындагы кандай да 6ip кайшыльщтарга байланысты туындайтын кез-келген ецбек кызметшщ курамдас бель ri. Жеке ецбек даулары жумыскер мен жу-мыс берушi арасындагы ецбек катынастары аясында туындайды мэселен, жалакы, ецбек жагдайлары, зацсыз жумыстан шыгару, кыз-меткердiц кукыктарын бузу жэне т.б. сиякты ецбек кызметшщ аспектiлерiнде керiнiс табады.

Жалпыга белгiлi, кез-келген ецбек дауы екi тэсiлмен, ягни сотка дейiнгi жэне сот тэртiбiмен каралады. Казакстан Республи-касында жеке ецбек дауларын карау тэртiбiн реттеу тиiстi зацнамалык актiлер мен буй-рыктар негiзiнде жузеге асырылады. g Атап айтканда, Казакстан Республиками сыныц Ецбек кодексi (будан эрi - КР ЕК) ь ецбек дауларын сотка дешнп тэртiппен ка-| раудыц кукьщтьщ негiздерi мен рэамдерш белгiлейдi. КР ЕК 159-бабына сэйкес жеке s ецбек дауы сотка дешнп тэртште келюу кои миссиясымен шешiледi. Келюу комиссиясы s жумыс берушiлер мен жумысшылардыц о екiлдерiнiц бiрдей санынан тепе-тец непз-х де курылады жэне жумысшылардыц жумыс берушшщ эрекеттерi немесе эрекетсiздiгi оз туралы етiнiштерi бойынша дауларды карас-m тырады2 .

Галым А.М. Куреннойдыц пiкiрiмен s келiспеуге болмайды, оныц пайымдауынша m кез-келген даудыц (жанжал) арты кукыктык о дауга айнала алады жэне ецбек кукыгымен 5 реттелетiн катынастарга катысушылар ез-

< дерiнiц кактыгыстарын бейбiт жолмен о шешiп, езара туындаган келiспеушiлiктердi

0 ецбек дауына айналуына жол бермейдi [1, 14

< б.]. Дэл осы орайда, ол жеке ецбек дауларын

< «осы ушш уэкшетп органдарга карау Yшiн н ауыстырылган ецбек жагдайларын белгiлеу н немесе езгерту жэне оларды колдану мэсе-

1 лелерi бойынша ецбек кукыктык катынас-

^ тарындагы кызметкер мен жумыс берушi

I: арасындагы реттелмеген келiспеушiлiктер

о

ш

ш 2 Цазацстан Республжасыныц 2015 жылзы 23 царашадагг толыцтырулармен) // https://online.zakon.kz/Document/?doc_

DOI: 10.52026/27885291_2024_76_1_130

(жанжалдар)» деп тYсiндiредi [1, 16 б.].

Алайда, егер дау келiсiм комиссиясы шец-бершде шешiлмеген болса, жумыскер eзiнiц ецбек кукыктары мен мYДделерiн коргау туралы талап арызбен сотка жYгiне алады.

Елiмiзде ужымдык жэне жеке ецбек даулары кебеюде. ^азакстан Республикасы Жогаргы Сотыныц 2023 жылдыц бiрiншi жартыжылдыгына арналган жумыс жоспа-рына сэйкес ецбек дауларын карау кезшде мемлекеттiк жэне кукык коргау кызметi ту-ралы зацнаманы колданудыц сот практика-сын корыту есебi жYргiзiлiп турады. Ондагы максат - аталган санаттагы iстер бойынша сот практикасын зерделеу, соттардыц кукык колдану практикасында туындайтын про-блемалык мэселелердi аныктау, зацнаманы бiркелкi колдануды калыптастыру бойынша усыныстар эзiрлеу болып табылады.

^азакстан Республикасы Жогаргы Сотыныц №7/2023 Бюллетенше сэйкес 2021-2022 жылдары жэне 2023 жылдыц кацтар-сэуiрiн-де жергiлiктi соттар караган азаматтык iстердi зерделеу, облыстык соттардыц тал-дамалык аныктамалары, сондай-ак Жогаргы Соттыц кассациялык практикасы негiзiнде жYргiзiлдi.

Кел^ршген деректер 2022 жылы 2021 жылмен салыстырганда ецбек дауларына катысты ютердщ саны eсiп отырганын кер-сетедь Мэселен, 2022 жылы 987 талапа-рыз келiп тYCсе, 2021 жылы 919 талап арыз каралды.

2021 жылы ецбек даулары бойынша 675 ю каралып, оныц iшiнде 496 ю бойынша сот шешiмi шыгарылып, 138 арыз канагаттан-дырылды, 359 арыз канагаттандырылмаган. ^араусыз калдырылган iстердiц саны - 119. Соттылыгы бойынша 10 ю жiберiлген.

Оныц iшiнде 328 ю апелляциялык сатыда каралды, 31 (9,5%) шешiмнiц кYшi жойыл-ды, 22 (6,7%) eзгертiлдi, 273 (83,2%) езгерю-сiз калдырылды.

Кассацияда 31 ю каралды, оныц 17-сi (54,8%), 0^ eзгертiлдi, 4-i (13%) езгерюаз калдырылды;

№ 414-У Ецбек Кодека (2023.01.05. берыген езгерктер мен =34838929

2022 жылы ая^талган ютер саны 750 (76%) курайды, оныц iшiнде 575 ю бойын-ша шешiм шыгарылган, оныц шшде 159 арыз канагаттандырылып, (21,2%), 404 (53,8%) ю канагаттандырудан бас тартумен аякталды, 103 (13,7%) арыз караусыз кал-дырылган, соттылыгы бойынша - 14 iс жол-данган (1,9%).

Оныц iшiнде 389 ю апелляцияда кара-лып, 40 (10,3%) шешiмнiц кYшi жойылды, 56 (14,4%) езгертшд^ 281 (72,2%) eзгерiссiз калдырылды3.

Эд1стер мен материалдар

Макала диалектикалык, формальды-логи-калык, жYЙелiк, салыстырмалы-кукыктык, технико-заци сиякты гылыми танымныц жалпы жэне жеке зерттеу эдiстерiн пайдала-на отырып дайындалган.

Талкылаулар мен нэтижелер

КР ЕК 159-бабыныц нормалары 2023 жылдыц бiрiншi жартыжылдыгында екi рет езгертулер мен толыктыруларга ушырады, атап айтканда: «Казакстан Республикасы-ныц кейбiр зацнамалык актiлерiне сыбайлас жемкорлыкка карсы iс-кимыл жэне мемле-кеттiк коргауга жататын адамдардыц кауш-сiздiгiн камтамасыз ету мэселелерi бойынша езгерютер мен толыктырулар енгiзу туралы» 2023 жылгы 3 кацтардагы №188-VII Казакстан Республикасыныц Зацы мен «Казакстан Республикасыныц кейбiр зацнамалык актшерше ецбек даулары мен жан-жалдарын шешу тэртiбiн оцайлату мэселе-лерi бойынша eзгерiстер мен толыктырулар енпзу туралы» 2023 жылгы 15 акпандагы №199-УП Казакстан Республикасыныц Зацы мен4 КР ЕК аталган бабына тшсшше тYзетулер енгiздi. Аталган eзгерiстердi тал-дасак.

«Казакстан Республикасыныц кейбiр зацнамалык актшерше сыбайлас жемкорлыкка карсы ю-кимыл жэне мемлекетпк коргауга жататын адамдардыц каушаздЫн камтамасыз ету мэселелерi бойынша езгерютер мен толыктырулар енпзу туралы» 2023 жылгы 3 кацтардагы № 188-УП Казакстан Республикасыныц Зацы КР ЕК 159-бабын мынадай мазмундагы 4-1-тармакпен то-лыктырды:

«4-1. Жумыскер, оныц шшде бурын

ецбек катынастарында болган, уйымныц жогары турган басшысына жэне (неме-се) басшылыгына акпарат беру аркылы осы уйымда сыбайлас жемкорлыкка карсы ю-кимылга жэрдем керсететш (керсет-кен) жумыскер тарапы болатын жеке ецбек дауы "Сыбайлас жемкорлыкка карсы ю-ки-мыл туралы" Казакстан Республикасыныц Зацында белгiленген ерекшелiктер ескерше отырып, осы бапта белгiленген тэртшпен сыбайлас жемкорлыкка карсы iс-кимыл женшдеп уэкiлеттi органныц eкiлi мшдет-т тYPде шакырыла отырып жэне Казакстан Республикасыныц сыбайлас жемкорлыкка карсы ю-кимыл туралы зацнамасында ай-кындалган тэртiппен жасалган, сыбайлас жемкорлыкка карсы ю-кимылга жэрдем кер-сету туралы акпаратты жария етпеу туралы келiсiм болган кезде купиялылык камтамасыз етше отырып каралады5.

Сыбайлас жемкорлыкка карсы ю-кимыл жeнiндегi уэкшетп органныц eкiлiн шакы-ру осы тармактыц бiрiншi бeлiгiнде кер-сетшген уйымныц хабарламаны жэне ецбек дауына байланысты тиiстi материалдарды ецбек дауы каралганга дейiн Yш жумыс ^нь нен кешiктiрмей, оныц каралатын орны мен уакытын керсете отырып, сыбайлас жемкор-лыкка карсы iс-кимыл женшдеп уэкшетп органга жiберуi аркылы жYргiзiледi.

Сыбайлас жемкорлыкка карсы iс-кимыл женшдеп уэкшетп органныц eкiлi ецбек дауын карауга келмеген жагдайда келiсу ко-миссиясыныц отырысы «Сыбайлас жемкор-лыкка карсы iс-кимыл туралы» Казакстан Республикасыныц Зацында белгшенген ерекшелiктер ескерше отырып, осы бапта айкындалган тэртшпен оныц катысуынсыз eткiзiледi.

Осы тармактыц бiрiншi, екiншi жэне Yшiншi белштершш талаптары уэкiлеттi мемлекеттiк органдар жумыскердш сыбайлас жемкорлык кукык бузушылык фактiсi туралы хабарын кабылдаган ^ннен бастап немесе ол сыбайлас жемкорлыкка карсы iс-кимылFа езге де жэрдем керсеткен кезден бастап Yш жыл бойы колданылады.

Сыбайлас жемкорлыкка карсы ю-кимь!ета жэрдем керсеткен жумыскер мен жумыс бе-рушiнiц арасындаFы жеке ецбек дауын карау кажеттiлiгi туралы жумыскердш арызы бой-

го с

3 Цазацстан Республикам Жогаргы Сотыныц №7/2023 Бюллетет. 42 б.

4 «Цазацстан Республикасыныц кейбiр зацнамалыц акттерте ецбек даулары мен жанжалдарын шешу тэртiбiн оцайлату мэселелерi бойынша езгерктер мен толыцтырулар енгiзу туралы» Цазацстан Республикасыныц 2023 жылгы 15 ацпандагы № 199-У11 Зацы //https: // online.zakon.kz /Document/?docid=38720558.

5 Цазацстан Республикасыныц 2015 жылгы 23 царашадагы № 414-VЕцбек Кодека (2023.01.05. берыген езгерктер мен толыцтырулармен) // https://online.zakon.kz/Document/?docid=34838929

сл I

т с н гп

0

"П —

гп

1

м

II о

2 А 2 О

а

А

0 73 К А

1 о

2 о

70

м о м

ынша Сыбайлас жемкорлыкка карсы ю-ки-мыл жeнiндегi уэкiлеттi органныц басшы-ныц атына хабарлама келiп тYCкен жагдайда жумыс берушi «Сыбайлас жемкорлыкка карсы ю-кимыл туралы» Казакстан Респуб-ликасыныц Зацында белгiленген ерекшелш-тердi ескере отырып, осы бапта айкындалган тэртшпен осы дауды карау жeнiндегi шара-ларды кабылдауга мiндеттi.

Казакстан Республикасыныц 2023 жылгы 3 кацтардагы Зацымен КР ЕК 159-бабына уйымда сыбайлас жемкорлыкка карсы ю-ки-мылга жэрдем ^рсететш (кeрсеткен) жу-мыскер тарапыны болатын жеке ецбек дауы туындаган жагдайда келiсу комиссиясыныц отырысын eткiзу регламентiне eзгерiстер енгiзiлдi.

КР ЕК 159-бабыныц 3-тармагында Келi-су комиссиясыныц отырысын акпараттык-коммуникациялык технологияларды кол-дана отырып eткiзу мYмкiндiгi кeзделген. Мундай жагдайда келюу комиссиясы мYше-лерiнiц жэне eзге де тулгалардыц катысуы электрондык цифрлык колтацбамен немесе авторизациялану, сэйкестендiрiлу камтама-сыз етiле отырып жэне жумыс берушшщ отырыс жазбасын сактауымен eзге де элек-£ трондык тэсiлмен расталады. ^ Жогарыда ^рсетшген КР 2023 жылгы ь 15 акпандагы № 199-УП Зацымен КР ЕК I 159-бабыныц 4-тармагы мынадай мазмун-дагы Yшiншi жэне тeртiншi бeлiктермен ц толыктырылды:

^ «Этiнiш берушiнiц келiсу комиссиясы-^ ныц шешiмi шыгарылганга дейiн комиссия о хатшысын eтiнiштi керi кайтарып алу ту-| ралы жазбаша хабардар ете отырып, бурын берiлген eтiнiшiн керi кайтарып алуга аз кукыгы бар.

т Бурын ецбек катынастарында болган £ адам келюу комиссиясында eзiнiц мYДде-^ лерiн бiлдiру кукыгын кэсiподак органдары-оз на, жумыскерлердiц сайланбалы eкiлдерiне ^ жазбаша eтiнiшпен беруге кукылы. 5 Сондай-ак, КР 2023 жылгы 15 акпандагы 5 №199-УП Зацымен КР ЕК 159-бабыныц о 5-тармагы мынадай мазмундагы екiншi, с) Yшiншi, тeртiншi жэне бесiншi бeлiктермен < толыктырылды:

^ «Келiсу комиссиясын ею жылда кемiнде н бiр рет мерзiмдiлiкпен ротациялык негiзде н жумыс берушi eкiлдерi мен жумыскерлер | eкiлдерiнiц катарынан комиссия мYшелерi | сайлайтын тeраFа баскарады. ^ Егер жеке ецбек дауын карау кезшде оты-^ рыска жумыс берушi eкiлдерi мен жумыс-ш керлер eкiлдерiнiц тарапынан келiсу комис-

сиясы мYшелерiнiц тец саны катысса, келюу комиссиясыныц отырысы мен шешiмi зацды болып табылады. Дауыс беру кезшде келюу комиссиясыныц эрбiр мYшесi бiр дауыска ие болады.

Шешiм уэждi болуFа, жазбаша нысанда жазылуFа жэне OFан келiсу комиссиясыныц тeраFасы мен хатшысы кол коюFа тиiс.

Келiсу комиссиясыныц мYшелерi жа-лакысы сактала отырып, жеке ецбек дауын карау кезшде Ецбек мшдеттерш орындаудан босатылады.».

Осылайша, келюу комиссиясы мYше-лерiнiц, атап айтканда осы комиссия тeраFа-сыныц жумыс тэртiбi eзгертiлдi.

Бiрнеше сот актшершщ мысалында жеке ецбек дауларыныц сот тэжiрибесiн карас-тырамыз. А. есiмдi азаматша жауап-кершiлiгi шектеул серiктестiгiмен (будан эрi - ЖШС) ецбек катынастарына тYсiп, онда 2020 жылдыц 1 сэуiрiне дейiн койма мецгерушiсi кызметiн аткарды. Койма мец-герушiсi А. талап коюшы ретшде жауапкер «&> ЖШС-нен eзiнiц пайдаланылмаFан ецбек демалысы Yшiн жалакы мен eтемакы тeлемiн eндiрiп алу туралы талап арызбен сотка жYгiндi.

Талап коюшы аталFан серiктестiкте eзiнiц 120 000 тецге жалакысы бар койма мецгерушiсi лауазымында жумыс ютеген-дiгiмен дэлелдедi. Сондай-ак, талап арызда жумыс берушiнiц 2020 жылFы наурыздаFы жумыстыц соцFы айы Yшiн 120 000 тецге сомасында жэне пайдаланылмаFан ецбек демалысы Yшiн 120 000 тецге мeлшерiнде eте-макы тeлемегенiн, барлыFы 240 000 тецге eндiрiп алуды сурайды.

Ал, жазбаша пшрде Жауапкер талап арыз-ды толык кeлемде мойындамайды, себебi, талап коюшы А.-мен ЖШС арасында ецбек катынастары туындамаFан. Талап кою-шыFа жумыс берушi тараптан ешкандай (ецбек кiтапшасы, ецбек шарты, жумыс берушшщ актiлерi жэне т.б.) кужаттар усы-нылмаFан. Жауапкер сондай-ак, жазбаша пшрде 2018 жылдан 2020 дейiнгi ке-

зецде серштеспк басшысыныц жеке eтiнiшi бойынша талапкер А. OFан eз кэсiпорныныц кызметшде кeмек кeрсеткенi, яFни азамат-тык-кукыктык катынастардыц туындаFан-дыFын алFа тартады.

Серiктестiктiц iшкi ецбек тэртiбiнiц ере-желерi Талап коюшыFа колданылмаFан. Талап коюшыныц кызмет кeрсетуiнiц мэнi тауарды тиеу мен тYсiрудi бакылау, тауарды есепке алуды уйымдастыру, тауарды тYген-деу жэне т.б. болFан. Талап коюшы Кэсшо-

рынньщ штатында ешкашан болмаган жэне жумыска орналасу туралы епшшпен ешка-шан жугшбеген. Талап коюшыны жумыска кабылдау, ецбек демалысын беру, жумыс-тан босату туралы буйрыктар ешкашан шыгарылмаган. Жауапкер жогарыда аталган жагдайларга байланысты талап коюшыныц арызындагы койган талаптарыныц зацдык негiздерi жок деп санайды. Талап арызды канагаттандырудан бас тартуды сурайды.

Талап коюшы А. талап арызда керсетш-ген дэлелдерiне суйене отырып талаптарын колдайтынын жэне толык келемде канагат-тандыруды сурады. Сондай-ак, ол жумыска орналасу Yшiн етiнiш жазгандыгын, алайда оган жумыс берушi тарапынан ецбек шар-ты мен буйрык жасалмагандыгын жэне ку-жаттармен таныстырмаганын алга тартады. Жалакысын барлык кызметкерлермен бiрге журналга кол койып алып жYрген. Жумыс барысында аныкталган кемшшктерге байланысты басшымен ымырага келе алмай, жанжалдасуыныц нэтижесiнде жумыстан шыгарылган. Жумыс берушi жумыскердiц соцгы жумыс ютеген наурыз айындагы жалакысын телеуге ниетп болган, алайда, есеп журналыныц болмауына байланысты жу-мыскер колма-кол акша алудан бас тарткан. Ал, жумыскер жумыс берушiмен демалыс-сыз Yздiксiз жумыс iстегенiн, езшщ пайда-ланылмаган ецбек демалысы Yшiн лайыкты жалакы мен етемакы алгысы келедi.

Жауапкердiц зацды екiлi талап арызды мойындамайды, керi кайтарып алу туралы дэлелдерге CYЙене отырып, соттан талап арызды канагаттандырудан бас тартуды сурайды.

Сот №1 талап бойынша аталган ю бойынша шешiмнiц дэлелдi белiгiнде Казакстан Республикасыныц Ецбек кодексшщ 24 ба-бын негiзге алады, оган сэйкес ецбек шарты бойынша жумыскер жумысты (ецбек функ-циясын) жеке езi орындауга, ецбек тэртште-месi кагидаларын сактауга мiндеттенедi, ал жумыс берушi жумыскерге келiсiлген ецбек функциясы бойынша жумыс беруге, осы Кодексте, Казакстан Республикасыныц зацда-рында жэне Казакстан Республикасыныц езге де нормативт1к кукыктык актшершде, ужым-дык шартта, жумыс берушшщ актiлерiнде кезделген ецбек жагдайларын камтамасыз етуге, жумыскерге уакытылы жэне толык мелшерде жалакы телеуге мiндеттенедi.

КР ЕК 120-бабыныц 3-тармагына сэйкес ецбек шартында жумыскер мен жумыс берушшщ материалдык жауапкершiлiгi нактылануы мYмкiн.

«G» ЖШС кужаттарында талап коюшы

А. жумыскер ретшде турмаган. Сонымен катар, аталган факт талап коюшы А. - ныц аталган сер^еспкте езiнiц ецбек кызметiн езге де сенiмдi дэлелдермен дэлелдеу мYм-кшдшн жокка шыгармайды.

Сот бул дэлелдемелердi накты дэлелдi жэне туындаган дауды шешу Yшiн жеткшк-тi деп санайды.

Сондыктан, Жауапкердiц зацды екш талап коюшы А. - ныц «G» ЖШС серштесть гiнде койма кызметкерi ретiнде жумыс ютеу фактiсiне дау келтiрмедi.

Аталган мэн-жайлар сондай-ак «G» ЖШС келiсу комиссиясыныц 2020 жылгы 14 желтоксандагы шешiмiнен туындайды, оган сэйкес талап коюшы А. койма жумы-сына кемек керсетш, ол Yшiн тиiстi материалдык сыйакы алган.

Жауапкер екшшц тYсiндiрмесiнде кер-сетiлгендей, талап коюшы А.-ныц мшдет-терiне тауарларды тиеу мен тYсiрудi бакылау, тауарларды есепке алу, тауарларды тYгендеу жэне т.б. юрген, бул ретте тараптар арасын-да азаматтык-кукыктык катынастар болга-нын, ягни iшкi ецбек тэртiбiнiц ережелерi талап коюшыга колданылмаган. Сондай-ак, сот усынылган дэлелдердi сыни тургыдан L карастырып жэне жумыс берушi жумыскер- ^ ге теленуi тиiс акыны телеу бойынша ез N мшдеттемелерш орындаудан жалтару тэсiлi о ретшде карастырады, себебi жауапкер тара-пынан да азаматтык-кукыктык катынастар- I ды растайтын кужаттар сотка усынылмаган. U

Сонымен катар, коймада жумыс етеул E кызметтердi немесе мерд^ерлш кызметтердi о керсетiлуге жатпайды, себеб^ ол кэсiпорын- E ныц тауарлык-материалдык кундылыкта- S рымен тiкелей жумыс ютейтш жумыскердiц £ материалдык жауапкершшгш карастыра- о ды. Будан белек, талап коюшы А.-ныц «G» A ЖШС-де жумыс iстеу фактiлерi сер^еспк g басшысыныц талап коюшыга койма женш- e дегi, тауардыц жетюпеушшп, жумыска a шыгу мэселелерi женшдеп дауыстык ха- И барламаларымен, сондай-ак оны жумыстан O шыгару женшдеп айтылган дыбыстык ха- r барламалармен расталады. т

Осылайша, сот талап коюшы А.-ныц «G» о ЖШС-iнде койма кызметкерi ретiнде жумыс ° iстегендiгiн ескере отырып, жалакы бойын- T ша берешек акша сомасын ендiрiп алуга E кукылы деген накты корытындыга келедi. R

Сот жауапкердш зацды екiлi тарапынан z «G» ЖШС-нiц 2018 жылдыц 20 кыр^й- ( егiнде гана зацды тулга ретiнде тiркел- — геш туралы, сонымен катар, талап коюшы 22 А.-ныц 2018 жылдыц наурыз айынан жу- 4

мыска орналаспаFандыFы жeнiнде усынFан дэлелдерiн есепке алмады, себебi, талап кою-шы арызда 2019-2020 ж.ж. белгiленген жу-мыс кезецiндегi тeлемдердi eндiрiп алу та-лаптарын койып отыр. Жауапкердщ зацды eкiлi штатта «койма мецгерушiсi» лауазы-мыныц жок екендiгiн, орнына «койма бой-ынша жетекшi» лауазымы карастырылFан-дыFын ескерткенiмен, сот жауапкер eкiлiнiц бул ескертпесi дауды шешуде мацыз-дылыкка ие емес деп есептейдь

«Казакстан Республикасы Стратегиялык жоспарлау жэне реформалар агенттшнщ Акмола облысы бойынша ¥лттык статистика бюросыныц департаментi» республикалык мемлекеттiк мекемесшщ жауабына сэйкес Акмола облысы бойынша койма мецгерушiсi мамандыFы бойынша бiр жумыскердiц ор-таша жалакысы 2020 жылы 141 045 (бiр жYЗ кырык бес мыц) тецгенi курайды.

Талап коюшыныц eндiру талабыныц мeл-шерi кeрсетiлген жумыс Yшiн белгшенген орташа жалакыдан 120 000 тецгеден тeмен болFандыктан, сот талап арызда ^рсетшген жалакымен келiсе отырып, 2020 нау-

рыз айыныц жалакысын толык кeлемде eн-дiрудi кажет деп санайды. £ Осылайша, талап коюшы А.-ныц жалакы-^ ны eндiрiп алу туралы талаптары толык — канаFаттандырылуFа жатады. № 2 талап бой-I ынша: Казакстан Республикасыныц Ецбек кодексiнiц 1 бабыныц 13-тармаFына сэйкес | демалыс - жумыс орны (лауазымы) мен осы ^ Кодексте белгiленген жаFдайларда орташа ^ жалакысын сактай отырып, жумыскердщ о жыл сайынFы демалуын камтамасыз ету не-| месе элеуметпк максаттар Yшiн жумыскердi

белгiлi бiр кезецге жумыстан босату. оз КР ЕК 22 бабыныц 1 тармаFы 7) тар-т макшасына сэйкес жумыскердiц тыныFуFа, оныц iшiнде жыл сайынFы акы тeленетiн ^ ецбек демалысына кукы^ы бар. оз КР ЕК 23 бабы 2 тармаFыныц 5), 16) тар" макшасына сэйкес жумыс берушi жумыс-5 керге жыл сайыеты акы тeленетiн ецбек

< демалысын беруге; жумыскерге Казакстан о Республикасыныц нормативтiк кукыктык о актiлерiнде, ецбек, ужымдык шарттарда,

< жумыс берушшщ актiлерiнде кeзделген жа-

¡5 лакы мен eзге де тeлемдердi уактылы жэне

н толык мeлшерде тeлеуге мiндеттi. КР ЕК

н 33 бабыныц 4 тармаFына сэйкес жумыс бе-

| рушiнiц кшэсшен ецбек шартын жарамсыз

^ деп тану бурышы кызметкердiц ецбекакы

л I-

ш й «Цазацстан Республикасыныц Азаматтъщ процестж К ш дазы № 377-У Кодека (2023.08.04. берыген взгерiстер м< id=32683909.

тeлеу кукы^ынан айырылуына, 5 жыл сай-ыеты акылы ецбек демалысыныц пайдала-нылмаFан кYндерi Yшiн eтемакы тeленуiне, eзге де тeлемдер мен жецiлдiктерге экеп сокпайды.

Сондай-ак, КР ЕК 70-бабы 2-тармаFына сэйкес толык емес жумыс уакыты жаFдай-ларында жумыс iстеу жумыскер Yшiн осы Кодексте, ецбек, ужымдык шарттарда, келiсiмдерде белгiленген жыл сайыеты акы тeленетiн ецбек демалысыныц узакты^ын, ецбек eтiлiн есептеуде жэне ецбек саласын-даFы баска да кукыктарын шектеуге экеп соктырмайды.

КР ЕК 87 бабы 1 тармаFыныц 1 тармакша-сына сэйкес жумыскерлерге демалыстардыц мынадай тYрлерi берiледi: жыл сайыеты акы тeленетiн ецбек демалыстары жэне элеумет-тiк демалыстар.

ЖоFарыда кeрсетiлген нормалардан ецбек шартыныц жасалмауы, сондай-ак толык емес жумыс уакыты жаFдайында жумыс iстеу бурынFы кызметкер Yшiн акылы ецбек демалысыныц пайдаланылмаFан кYндерi Yшiн eтемакы тeлемiн жоFалтуFа немесе ецбекакы тeлеуге шектеу коюFа экеп сокпайды.

Талап коюшыныц ЖШС-де сот жу-мысыныц фактiсiнiц дурыс аныкталуы себептi, талап коюшыныц жалакыны eн-дiрiп алу бeлiгiндегi талаптары канаFаттан-дырылды, сот талап коюшы А.-ныц пайда-ланылмаFан ецбек демалысы Yшiн 120 000 тецге сомасында eтемакы тeлемiн eндiрiп алу туралы талаптарын да канаFаттандыруFа жатады деп санайды.

Казакстан Республикасыныц Азаматтык процестiк кодексiнiц (будан эрi - КР АПК) 243 бабыныц 2) тармакшасына сэйкес кыз-меткерге жалакыны, бiрак Yш айдан аспай-тын жалакыны алып беру туралы шешiмдер дереу орындалуFа жатады6. Осылайша, сот-тыц 120 000 тецге сомасындаFы жалакыны eндiрiп алу бeлiгiндегi шешiмi дереу орын-далуFа жатады.

Казакстан Республикасыныц Азаматтык процеспк кодексiнiц 117 бабыныц 1 тар-маFына сэйкес талап коюшы тeлеуден боса-тылFан мемлекеттiк баж, сондай-ак ю бойынша iс жYргiзуге байланысты шыFындар сот мемлекет кiрiсiне шыFыстарын тeлеуден босатылмаFан жауапкерден толык немесе талап коюдыц канаFаттандырылFан бeлiгiне пропорционалды eндiрiлiп алынады. Осы непзде жауапкерден жергiлiктi бюджеттiц

ека» Цазацстан Республикасыныц 2015 жылгы 31 цазан-толыцтырулармен). https://online.zakon.kz/Document/?doc_

пайдасына 2 400 тецге сомасында теленбе-ген мемлекетпк баж ендiрiлiп алынады7.

Осылайша, сот талап коюшы А.-ныц «G» жауапкершiлiгi шектеулi серiктестiгiне жа-лакыны, пайдаланылмаган ецбек демалысы Yшiн етемакы телемш ендiрiп алу туралы талабын толык канагаттандырды. Естерщз-ге сала кетешк, жалакыны ендiрiп алу бель гшдеп шешiм КР Зацнамасы бойынша дереу орындалуга жатады.

Сот практикасында талап коюшыныц талаптары негiзсiз болып табылатын жагдай-лар мысалдар кептеп кездеседь

«С» есiмдi азаматша «Т» жауапкершiлiгi шектеулi серiктестiгiнен (будан эрi - Серш-теспк) жалакы бойынша берешекп ен-дiрiп алу туралы, жалакы телеудi кешiктiр-генi Yшiн еампулды ендiрiп алу туралы, 500 000 тецге моральдык зиянныц етемакы-сын ендiрiп алу туралы талап арызбен сотка жYгiндi.

2018 жылгы 23 шшдедеп ецбек шарты не-гiзiнде С. серiктестiкке койма мецгерушiсi лауазымына жумыска кабылданган. Ецбек шартыныц талаптарына сэйкес жет сагат-тык жумыс кYнiмен алты кYндiк жумыс ап-тасы белгiленедi. Жалакы 190 000 тецге, оныц шшде 142 500 тецгес туракты белiгi, 47 500 тецгес жалакыныц ауыспалы белтн курайды. Тараптар арасында ецбек шарты азаматша С.-ныц бастамасыныц негiзiнде 2019 жылгы 15 акпандагы №003 буйрыкпен бузылды.

С.-ныц шагымы бойынша «А. облысыныц ецбек инспекциясы баскармасы» (будан эрi - Инспекция) мемлекеттiк мекемесiнiц 2019 жылгы 26 сэуiрдегi «Т» ЖШС-ш жоспардан тыс тексеру актiсiне сэйкес зацнама талапта-рын бузушылыктар аныкталмады. С. сотка жYгiнiп, жумыс берушшщ жалакыны толык телемегендшн, ецбек шартын жасалган сэт-тен бастап жэне оны бузганга дейiн косым-ша жумыс ютегенш алга тартады.

Нормадан асатын жумыс фактiсi жумыс уакытын есепке алу табельдерiмен раста-лады. Серiктестiктiц берешек карызы 1 317 460 тецгеш курайды. Талап коюшы жумыс берушшщ теленуi тиiс 61 235 тецге жалакыны телеудi кешшпргеш Yшiн акшалай етемакы телеуге мшдетп деп санайды.

Жумыс берушшщ зацсыз эрекеттерiнiц салдарынан жумыскердш денсаулыгыныц нашарлауына экеп соктыратын моральдык зиян келтiрiлген. Талап коюшы соттан жалакы жэне еампул бойынша берешектi ен-

дiрiп алуды, сондай-ак, 500 000 тецге мораль-дык зиянныц орнын толтыруды сурайды.

Серштеспк талап арызга жазбаша тюршде талап коюшыга жумыс уакыты-ныц есеп карточкаларына сэйкес жалакы толык теленгенш алга тартып, соттан талап-ты канагаттандырудан бас тартуды сурайды. Талап коюшыга карыз емес екендш Инспек-цияныц тексеру актiсiмен расталады.

Сот отырысында талап коюшы талапта-рын колдай отырып, соттан талап арызды толык келемде канагаттандыруды сурады. Жауапкердщ екiлi пiкiрде берiлген дэлел-дердi колдай отырып, соттан талап арызды канагаттандырудан бас тартуды сурады.

Шешiмнiц дэлелдi белiгiнде сот Казакстан Республикасы Ецбек кодексiнiц 107-бабыныц талаптарына сэйкес кызмет-кердiц жалакысы жумыс берушшщ колда-ныстагы ецбекке акы телеу жYЙелерiне сэйкес ецбек шартында белгiленетiнiн керсеттi.

Ецбекке акы телеу жYЙесi ецбек, ужымдык шарттардыц талаптарымен жэне (немесе) жумыс берушшщ актiлерiмен айкындалады.

2018 жылгы 23 шшдеден бастап 2019 жылгы 15 акпанга дейiнгi жумыс уакытын есепке алу табельдерше сэйкес азаматша С.-ныц косымша жумыс уакытында, дема-лыс жэне мереке кYндерi жумыска тартыл-маганы аныкталды.

Серiктестiк талап коюшыга ецбек шартында белгшенген ай сайынгы жалакысын толык келемде телегеш туралы Инспекция маманы М.-ныц корытындысымен жэне Кодекс талаптарыныц сакталуына жоспар-дан тыс тексеру материалдарымен расталды.

Казакстан Республикасы Азаматтык про-цестiк кодексiнiц 72-бабыныц талаптарына сэйкес дэлелдеу ауыртпалыгы тараптарга жYктеледi. Демек, талап коюшыныц Yсте-ме жумыс уакыты Yшiн жалакы бойынша берешекп ендiрiп алу туралы талаптары непзаз, себебi, талап коюшыны косымша жумыс уакытында, демалыс жэне мереке кYндерi жумыска тарту бойынша кужат-тардыц кешiрмелерi фактi ретшде сотка усынылмаган. Осыган байланысты талап коюшыныц талаптары канагаттандырусыз калдырылуга жатады.

КР ЕК 113-бабыныц талаптарына сэйкес жумыс берушi жалакыны толык келемде жэне ецбек шартында белгшенген мерзiмде телемеген кезде жумыс берушi Казакстан Республикасыныц зацдарына сэйкес жау-апты болады. Жумыс берушi жумыскерге

го с

сл H

т с H m

0

"П

1

гп H M

I-

H O

z A z о

CD A

О 73

К A

H O

Z O

73

ю о

M

Дело № х//Информационная система BESTPROFI opensud.kz

7

тeлемдi кешiктiру кезещнде берешек пен еампул тeлейдi. Сот талап коюшыныц талаптарын негiзсiз жэне канагаттандыру-сыз калдыруга жатады деп санайды, себебi, Сер^еспк ецбек шартында белгiленген жа-лакыны талап коюшыга толык келемде жэне зацда белгiленген уакытта теленген.

Казакстан Республикасыныц Азаматтык кодексшщ 951 бабына сэйкес моральдык зиян - жеке туеталардыц eзiндiк мYлiктiк емес игiлiктерi мен кукыктарыныц бузылуы, кемсiтiлуi немесе олардан айырылуы, оныц iшiнде езше карсы кукык бузушылыктыц жасалуы салдарынан жэбiрленушшщ, ал осындай кукык бузушылык салдарынан (тeзiмiн тауыскан, уайымга салган) жан аза-бы немесе тэн азабы (корлау, ызаландыру, кысым жасау, ашуландыру, уялту, тущлту, тэн киналуы, залал шегу, колайсыз жагдайда калу жэне т.б.). Нэтижесiнде талап коюшыга мYлiктiк емес игiлiктерден айырылган, моральдык жэне физикалык азаптар келтсрш-ген жауапкердщ ю-эрекеттершщ зацсыз-дыгы сотта дэлелденбедi, демек, моральдык залалдыц орнын толтыруга негiз жок, осы непзде, 500 000 тецге мелшершде моральдык зиянныц орнын толтыруды eндiрiп алу g туралы талап канагаттандырудан бас тар-Mi туга жатады.

Осылайша, талап коюшы С.-ныц талабы I канагаттандырудан толык бас тартуга жата-ды. КР АПК-шц талаптарына байланысты g сот шыгындары бюджет каражаты есебiнен ^ етелуге жатады.

| Жогарыда аталгандардыц негiзiнде о КР АПК-нщ 223-226-баптарын басшылыкка g ала отырып, сот талап коюшы С.-ныц «Т» »s жауапкершiлiгi шектеулi серiктестiгiне жа-§ лакы бойынша берешектi, тeлемдердi кешш-m тiргенi Yшiн еампулды, 500 000 тецгеден моральдык зиянныц етемакысын eндiрiп s алу туралы талабын канагаттандырудан бас m тарту туралы шешiм кабылдады8. ^ Е.А. Голованова ецбек дауларын мазмуны fjj бойынша белгшенген ецбек жагдайларын < колдануга, сондай-ак Зацмен реттелмеген о жаца немесе белгiленген ецбек жагдайла-о рын езгертуге байланысты туындайтын дау-

ларга бeлiп ж1ктейдь fi Объектiсi бойынша ол ецбек дауларын: н мYлiктiк (жалакыны eндiрiп алу, Yстеме жу-н мыс Yшiн акы телеу, мереке жэне демалыс g кYндерiндегi жумыс Yшiн даулар жэне т.б.); ^ мYлiктiк емес (жумыстан босату себебiн ез-^ герту туралы даулар жэне баскалар) деп бело

ш со

8 Дело № хх //Информационная система BESTPROFI open

дь Сондай-ак, автордыц пiкiрiнше, даулар кейбiр жагдайларда мYлiктiк жэне мYлiктiк емес талаптарды камтуы мYмкiн [2, 348 б.].

Ал, В.Н. Толукнованыц пайымы ете орынды, ол барлык ецбек дауларын Yш негiз бойынша жiктейдi :

1) дауласушы субъект бойынша;

2) даудыц сипаты бойынша;

3) даулы кукыктык катынастардыц тYрi бойынша.

Дауласушы субъектг бойынша автордыц тюршше, барлык ецбек даулары жеке жэне ужымдык болып бeлiнедi. Сонымен, жеке ецбек дауларында белгiлi бiр жумыскердщ субъективт кукыктары, оныц зацды мYДде-лерi дауласады жэне коргалады. ¥жымдык дауларда бYкiл ецбек ужымыныц (немесе оныц бiр бeлiгiнiц) кукыктары, еюлетпк-терi мен мYДделерi даулы жэне коргалады.

Даудыц сипаты бойынша барлык ецбек даулары ею турге белшедг

1) ол белгiлеген ецбек зацнамасыныц нормаларын, ужымдык немесе ецбек шарт-тарын, кукыктар мен мiндеттер келiсiмдерiн колдану туралы даулар. Мундай даулар ецбек катынастарынан да, олармен -пкелей байланысты кукыктык катынастардан да туындауы мYмкiн.

2) зацнамамен реттелмеген ецбек пен турмыстыц жаца элеуметтiк-экономикалык жагдайларын белгшеу немесе колданыс-тагыларын езгерту туралы даулар. Бул даулар - жумыскерге жергiлiктi тэртiпте жаца ецбек жагдайларын белгшеу туралы жэне барлык элеуметпк-серштеспк кукыктык катынастардан туындауы мYмкiн.

Кцыцтъщ цатынастар бойынша туын-дайтын ецбек дауларын В.Н. Толкунова ке-лесiдей жiктейдi :

1) ецбек кукык катынастарынан туын-дайтын даулар;

2) жумыска орналастыру бойынша ку-кыктык катынастардан туындайтын даулар;

3) ецбек зацнамасыныц жэне ебекп кор-гау кагидаларыныц сакталуын кадагалау жэне бакылау жeнiндегi кукыктык катынастардан туындайтын даулар;

4) eндiрiсте кадрлар даярлау жэне бшк-тiлiктi арттыру жeнiндегi кукыктык катынастардан туындайтын даулар;

5) жумыскердщ кэсiпорынFа келтрген-материалдык залалын етеу жeнiндегi кукыктык катынастардан туындайтын даулар;

6) кэсшорынныц жумыскерге жумыстагы денсаулыгына зиян келпруше байланыс-ты келтiрiлген залалды етеу женшде-гi кукыктык катынастардан туындайтын даулар;

7) ецбек, турмыс, мэдениет мэселе-лерi бойынша кэсiподак комитетшщ эюм-шiлiкпен кукыктык катынастарынан туындайтын даулар;

8) ецбек ужымыныц эюмшшкпен кукыктык катынастарынан туындайтын даулар;

9) бес жогары децгейдегi элеумет-тiк-эрiптестiк кукыктык катынастардан туындайтын даулар [3, 7-9 б.].

А.М. Куренной ецбек дауларыныц бiрне-ше негiздерi бойынша егжей-тегжейлi жш-теп карастырады. Ол ецбек дауларын талап коюга жататын жэне талап коюга жатпай-тын деп белудi мацызды санайды. Талап коюга жататын дауларды ол бурын зацдар-да жэне баска да нормативтш кукыктык ак-тшерде жэне жеке шарттарда белгiленген ецбек жагдайларын, ягни бузылган кукыкка катысты даулар деп тYсiнедi.

Талап коюга жатпайтын ецбек даулары ецбек жагдайларын белгшеуге немесе езгер-туге байланысты туындайды. Сондай - ак, А.М. Куренной ецбек дауларын тшсп кузы-реттi органдарда-жумыс берушiде немесе жумыскерде дауды караудыц бастамашысы кiм екенше карай жiктейдi.

Сондай-ак, галым ецбек дауларын ецбек кукыгыныц субинституттары бойынша жш-теудi аныктайды:

1. ¥жымдык шарттар мен келiсiмдер туралы зацнаманы колдану жэне ецбек туралы шарттардыц талаптары бойынша даулар.

2. Жумыспен камту туралы зацнаманы колдану туралы келюпеушшктерге

негiзделген даулар.

3. «Ецбек шарты» институтына кiретiн нормаларды колдануга байланысты туындайтын даулар. Бул жагдайда ецбек шарты-на байланысты A.M. Куренной бул дауларды келесщей кiшi тYрлерге беледi:

• жумыска кабылдау жэне ецбек шартын жасасу туралы даулар;

• ецбек ютапшасына жазбалар енгiзу туралы даулар;

• жумыстан шеттету туралы даулар;

• баска жумыска ауысу, орын ауыстыру немесе мацызды ецбек жагдайларын ез-герту туралы даулар;

• жумыста калпына келтiру туралы дау-лар;

• мэжбYрлi сабакка келмеу уакытын

телеу туралы даулар;

• жумыстан шыгу жэрдемакысын телеу туралы даулар;

• ецбек ютапшасын беру жэне оны кешш-тiру уакытын телеу туралы даулар;

• жумыста калпына келпру туралы сот шешiмiнiц орындалуын кешiктiру уакы-тын телеу туралы даулар;

• ецбек кiтапшасын беру жэне оны кешш-тiру уакытын телеу туралы даулар;

• жумыста калпына келпру туралы сот шешiмiнiц орындалуын кешiктiру уакытын телеу туралы даулар.

4. Жумыс уакыты туралы зацнаманы колдану туралы даулар.

5. Демалыс уакыты туралы зацнаманы колдануга байланысты даулар.

6. Жалакы институтына юретш нормаларды, оныц шшде ецбек нормалары мен багаларды колдану туралы даулар.

7. Кепшдштер мен етемакылар туралы зацнаманы колдану бойынша даулар.

8. Ецбек катынастары тараптарыныц материалдык жауапкершiлiгi туралы зацнаманы колданудан туындайтын даулар.

9. Тэртштш жауапкершiлiктi колдану мэселелерi бойынша туындайтын даулар.

10. Ецбекп коргау саласындагы даулар. ^

11. Эйелдердщ ецбек зацнамасын колда- N нуга байланысты туындайтын даулар.

12. Жастардыц ецбек зацнамасын колда- n нуга байланысты туындайтын даулар. H

13. Жумысты окытумен уштастыратын U кызметкерлерге жецiлдiктер беру мэселе- E лерi бойынша туындайтын даулар. о

14. Жумысты окытумен уштастыратын E кызметкерлерге жецiлдiктер беру мэселелерi M бойынша туындайтын даулар [1, 23-25 б.]. £

Осы ретте атап ететш жэйт, сотка бiрдей о талап-арыздар берiлген жагдайда (мысалы, £ жалакыныц кешiгуi туралы) мундай даулар g ужымдык болып табылмайды. ¥жымдык e ецбек даулары тек жалдамалы жумысшы- £ лар мен олар жумыс ютейтш жумыс берушi H арасында туындауы мYмкiн, ал жеке даулар O белгш бiр кукыктык катынастыц мазмуны- r на гана емес, сонымен катар ецбек шартын т жасасканга дейiн немесе оныц колданылу о кезецiнде (немесе nrni осындай кукыктык 0 катынастыц эрекет! аякталганнан кейiн) T туындаган мэселелерге де катысты болуы E мYмкiн. R

Профессор Е. Нургалиева Казакстан z Республикасыныц Ецбек кодексiнде «ужым- (( дык ецбек дауы» угымыныц аныктамасы жок -5 екенiне баса назар аударады. КР ЕК 32-тара- 22 уы дауларды карау рэамше арналган. Бул 4

гм о гм

о.

< о.

0 в

1

о

ш

о

ш <

о. с

<

ш н

о л

<

Ч

О

о <

сз <

олкылыктар ецбек дауыныц туындау непз-дерi камтылган, ^Р ЕК 289-бабыныц 1-тар-магы iшiнара толыктырылган [4].

И.А. Костян ецбек дауларын институттар жэне педагогикалык институттар сиякты не-пздер бойынша белу дауды шешудiц проце-дуралык тэртiбiн аныктауда Yлкен мацызга ие екенiн атап керсетедi. Алайда, А. М. Ку-ренныйдыц жiктеуi бойынша ецбек даула-ры к^рп заманныц талаптарына сай келе бермейд^ себебi бYгiнгi кYнi жеке ецбек дауларына элеуметтiк сактандыру бойынша жэрдемакыларды ендiрiп алу туралы та-лап-арыздар жатады, олар жiктеуде керЫс таппаган, алайда автордыц пiкiрiнше, солай [5, 60-61 б.].

Каз1рп кезецде, И.А. Костянныц пшрш-ше, жеке ецбек дауларыныц жiктелуi анагур-лым езектi болып табылады, келiспеушiлiк туындайтын даулы кукыктык катынастарды белiп карастырады:

1) ецбек кукык катынастарынан туындайтын даулар;

2) жумыска орналасу бойынша кукыктык катынастардан туындайтын даулар;

3) ендiрiсте кадрлар даярлау жэне бшк-тiлiктi арттыру женiндегi кукыктык катынастардан туындайтын даулар;

4) материалдык залалды етеу женiндегi даулар;

5) жумыс берушiлердiц жумыскерге кел-тршген зиянды етеуi женiндегi даулар;

6) элеуметпк камсыздандыру бойынша жэрдемакыларды есептеу жэне телеу женшдеп даулар;

7) ецбек зацнамасыныц жэне ецбект коргау кагидаларыныц сакталуын кадага-лау жэне бакылау женiндегi кукыктык катынастардан туындайтын даулар.

Бул ж1ктеу, автордыц пшршше, кукыктык катынастардыц динамикалык жYЙесi болып табылады, ягни бул катынастардыц шец-берiн туракты нэрсе ретшде карастыруга болмайды. ЖYЙенiц мэнi ецбек нарыгын-дагы жагдайга байланысты езгермелi си-патка ие болып табылады [5, 16 б.].

Отандык зерттеушi Г. Галиакбаровнаыц пайымдауынша, елiмiзде ецбек дауларын

реттеудщ бiрден-бiр жолы ецбек соттарын куру болып табылады. Оныц кезкарасымен, ецбек даулары жеке ез алдына маманданды-рылган ецбек соттарында каралуы тиiс. Ал, казiргi кезде ецбек даулары жалпы юрисдик-цияда азаматтык сот ендiрiсiнде карастыры-лады [6, 135 б.].

^орытындылар

Ец бастысы, азаматтардыц ездерiнiц ецбек кукыктары бен мYДделерiн коргауга дурыс жэне уакытылы жYгiнуi - ецбек каты-настары шецберiнде жумысшы мен жумыс берушi арасындагы тепе-тецдiктi сактаудыц мацызды аспектiсi екенiн есте устаган жен. Ецбек даулары ецбек катынастарыныц жэне ецбекпен тiкелей байланысты езге де катынастардыц мшдетп субъектiлерi арасында туындайтыын жанжалдарды шешудiц кура-лы ретiндегi азаматтык iстердiц ец езект санаттарыныц бiрi болып табылады. Ецбек дауларына катысты шешiмнiц дурыстыгы бул тек кукыктык емес, сонымен бiрге эле-уметтiк мацыздылыкка да ие жэне ол бiздiц когамдагы ецбек кукыктык катынастарыныц калыптасуы мен турактылыгына жа-нама эсер етедi [7, 205 б.]. Отандык талым В.Н. Уваров ецбек даулары деп ецбек зацна-масын колдану, келiсiмдердiц, ецбек жэне (немесе) ужымдык шарттардыц, жумыс бе-рушi актшершщ талаптарын орындау немесе езгерту мэселелерi бойынша кызметкер (кызметкерлер) мен жумыс берушi (жумыс берушiлер) арасындагы келюпеушшктер деп тYсiндiредi [7, 444 б.].

Кеп жагдайда ецбек дауларыныц пайда болу себептерi ретiнде: жумыс Yшiн жагдай-лардыц болмауы жэне ецбек мшдеттерш орындау Yшiн сэйкес келмейтш жумыс орны; темен жалакы, жалакыны уактылы телемеу; басшылык тарапынан адалдыктыц болмауы жэне ецбекке катысты непзаз катац жYЙе; уйымдагы ез функцияларын тYсiнбеушiлiк; жумыс берушшщ ецбек зацнамасыныц талаптарын жэне ецбек кукыгы катынастары туралы жалпы ережелердi сактамауын атап етуге болады [9, 204 б.].

ЭДЕБИЕТТЕР

о

I-

о ш ш

1. Трудовые споры: Практ. коммент. / А. М. Куренной. - Москва: Акад. нар. х-ва при Правительстве Рос. Федерации: Дело, 2001. - 445 с.

2. Советское трудовое право: Учебник для юрид. школ / проф. Н. Г. Александров. -Москва : Гос. изд-во юрид. лит., 1950. - 360 с.

3. Трудовые споры и порядок их разрешения : Учеб. пособие / В. Н. Толкунова. - 3. изд. , перераб. и доп. - Москва : Юристъ, 1999. - 235 с.

4. Hypzanueea E. nymu coeepmencmeoeanun 3aKonoöamenbcmea o KonneKmuenux mpy-öoeux cnopax u 3a6acmoeKax. Anpenb, № 4, 2012 // https://journal.zakon.kz/4491238-puti-sovershenstvovanija.html. (^Y2inzen KYni 02.11.2023)

5. Kocmnn H.A. Hnöueuöyanbnue mpyöoeue cnopu u гapanmuu ux pa3pemenun : aemope-$epam öuc. ... Kanöuöama wpuöunecKux nayK : 12.00.05. -MocKea, 2000. - 29 c.

6. ranuaKÖapoea r. K eonpocy o noöeeöoMcmeennocmu unöueuöyanbnux mpyöo-eux cnopoe e Pecnyönurn Ka3axcman. 2014 // https://cyberleninka.ru/article/n/k-voprosu-o-podvedomstvennosti-individualnyh-trudovyh-sporov-v-respublike-kazahstan/viewer (wYгinгen KYni 02.11.2023)

7. Kyanoea H. 3. Memoöum cyöe6noгo pa3Öupamenbcmea u cocmaenenun cyöe6noгo peme-nun no mpyöoeuM cnopaM. npaKmmecme noco6ue. - Acmana: Prosper Print, 2014. - 84 c.

8. Yeapoe B.H., Yeapoea-namenKo H.B. Tpyöoeoe npaeo Pecny6nuKu Ka3axcman: Yne6nuK. 3-e u3Ö. - AnMamu, 2019. - 717 c.

9. W^aü3aöaee E.A., Konwacapoea C.H. «Kenicy KoMuccuncu e^eK öaynapun memyö^ comman muc macinipeminöe» //BecmnuK Hncmumyma 3amnoöamenbcmea u npaeoeou un$op-MOifuu PK № 2 (65) 2021. 201-208 6.

REFERENCES

1. Trudovye spory: Prakticheski kommentarii. Kurenni A.M. Moscow: Akad. NAR. X-VA under the Government of the Russian Federation: Delo, 2001. - 445 p.

2. Sovetskoe trudovoe parvo. Textbookfor Jurists. Schools /prof. N. G. Alexandrov. - Moscow: State Publishing House of Legal Lit., 1950. - 360p.

3. Tolkunova V.N. Trudovye spory iporiadokih razreshenia. / Ucheb. Posobie 2-e izd., pererab. i dop. M.: «Iurist», 1997. - 235 p.

4. E. Nurgalieva. Puti sovershenstvovania zakonodatelstva o kollektivnih trudovih sporah

I zabastovkah. Aprel, № 4, 2012 // https://journal.zakon.kz/4491238-puti-sovershenstvovanija. l html. (date of application 02.11.2023) E

5. Kostian I.A. Individualnye trudovyie spory i garantii ih razreshenia: Diss kand. urid. Nauk. N abstract of the dissertation of the Candidate of Legal Sciences: 12.00.05. - Moscow, 2000. - 29 p. o

6. Galiakbarova G. K voprosu o podvedomstvennosti individualih trudovih sporov =? vRespublikeKazakstan.2014//https://cyberleninka.ru/article/n/k-voprosu-o-podvedomstvennosti- I individualnyh-trudovyh-sporov-v-respublike-kazahstan/viewer (date of application 02.11.2023) U

7. Kuanova I.Z. Metodika sudebnogo razbiratelstva i sostavlenia sudebnogo reshenia po m trudovym sporam. Prakticheskoe posobie. Prosper Print. Astana. 2014. - 84p. 0

8. Uvarov V.N., Uvarova-Patenko N.V. Labor law of the Republic of Kazakhstan: Textbook. E 3rd ed. - Almaty, 2019. - 717p. S

9. Shaizadaev B.A., Kopzhasarova S.I. "Kelisu komissysy enbek daularyn sheshudin sottan tys A tasili retinde". Vestnik instituta zakonodatalstva ipravovoi informatsii RK. №2 (65) 2021. 201- ° 208 p. A

CD A

0 73 К A

1

O z

O

73

M

о

M