CC BY
0ОШ МАМЛЕКЕТТИК УНИВЕРСИТЕТИНИН ЖАРЧЫСЫ. ЭКОНОМИКА
ВЕСТНИК ОШСКОГО ГОСУДАРСТВЕННОГО УНИВЕРСИТЕТА. ЭКОНОМИКА JOURNAL OF OSH STATE UNIVERSITY. ECONOMICS
e-ISSN: 1694-8734
№1(4)/2024, 112-118
УДК: 338.15
DOI: 10.52754/16948734 2024 1(4) 16
жашыл долбоорлорду каржылоо: eзгeчeлYКтeРY, ТОБОКЕЛДИКТЕР
ЖАНА КУРАЛДАР
ФИНАНСИРОВАНИЕ ЗЕЛЕНЫХ ПРОЕКТОВ: ОСОБЕННОСТИ, РИСКИ И
ИНСТРУМЕНТЫ
FINANCING GREEN PROJECTS: FEATURES, RISKS AND TOOLS
Карбекова Азиза Байматовна
Карбекова Азиза Байматовна Karbekova Aziza Baimamatovna
Э.и.д., проф. м.а., Жалал-Абад мамлекеттик университети
Д.э.н., и.о. проф., Жалал-Абадский государственный университет Doctor of Economics, Acting Professor, Jalal-Abad State University aziza-karbekova@mail. ru
Качканбаева А.С.
Качканбаева А.С. Kachkanbaeva A.S.
Окутуучу, Жалал-Абад мамлекеттик университети
Преподаватель, Жалал-Абадский государственный университет Lecturer, Jalal-Abad State University akachkanbaeva@mail. ru
Сайпидинов И.М.
СайпидиновИ.М. Saipidinov I.M.
Э.и.к., доцент Ош мамлекеттик университети
К.э.н., доцент, Ошский государственный университет Candidate of Economics, Associate Professor, Osh State University diplomats33@gmail. com
жашыл долбоорлорду каржылоо: eзгeчeлYКтeРY, ТОБОКЕЛДИКТЕР
ЖАНА КУРАЛДАР
Аннотация
ИзилдввнYн предмети енер жай ишканаларынын "жашыл" долбоорлору болуп саналат. Иштин максаты - "жашыл" долбоорлорду каржылоонун взгвчвлYктврYн изилдвв, талдоо жана колдонуу. Макаланын актуалдуулугу "жашыл" экономиканы, анын ичинде "жашыл" долбоорлорду енYктYPYY боюнча мыйзам ченемдерин иш жYЗYндв ишке ашыруу маселелерин 4e4YY зарылчылыгы менен аныкталат. Келечекте жашыл компанияларга оператордук моделине жана когнитивдик карталарга негизделген куралдарды колдонуу сунушталат.
Ачкыч сездер: "жашыл" экономика; "жашыл" долбоорлор; каржылоо инструменттери; оператордук модели; климаттык тобокелдиктер; корпоративдик, насыялык тобокелдиктер.
ФИНАНСИРОВАНИЕ ЗЕЛЕНЫХ ПРОЕКТОВ: ОСОБЕННОСТИ, РИСКИ И ИНСТРУМЕНТЫ
Аннотация
Предметом исследования являются «зеленые» проекты компаний промышленной деятельности. Цель работы -изучение особенностей финансирования, анализа и применения «зеленых» проектов. Актуальность статьи определяется необходимостью решения вопросов фактической реализации положений законодательства о развитии «зеленой» экономики, в том числе «зеленых» проектов. В будущем «зеленым» компаниям рекомендуется использовать инструменты, основанные на операторской модели и когнитивных картах.
Ключевые слова: «зеленая» экономика; «зеленые» проекты; инструменты финансирования; операторная модель; климатические риски; корпоративные, кредитные риски.
FINANCING GREEN PROJECTS: FEATURES, RISKS AND TOOLS
Abstract
The subject of research is the "green" projects of companies with industrial activity. The purpose of the work is to study the features of financing, analysis and application of "green" projects. The relevance of the article is determined by the need to solve the issues of actual implementation of the provisions of the laws on the development of "green" economy, including "green" projects. In the future, "green" companies are recommended to use tools derived from the operator model and cognitive maps.
Keywords: "green" economy; "green" projects; financing tools; operator model; climatic risk; corporate credit risks.
Заманбап коом климаттын eзгeрYШY, жаратылыш ресурстарынын тYгeнYп баратышы жана экологиялык кризистин коркунучу алдында турат. Ушуга байланыштуу уламдан-улам кеп компаниялар, уюмдар жана мамлекеттер айлана-чейреге терс таасирин азайтуунун жана туруктуу eнYГYYгe жетишYYHYн натыйжалуу куралы катары жашыл долбоорлорго ^нул буруп жатышат.
Жашыл долбоорлор жашоонун сапатын жакшыртууга, парник газдарынын эмиссиясын кыскартууга, энергиянын натыйжалуулугун жогорулатууга жана энергиянын кайра жаралуучу булактарын eнYктYPYYгe багытталган инновациялык жана экологиялык жактан таза демилгелер. Жашыл долбоорлордун маанилYY аспектиси бул алардын экономикалык eсYштY айлана-чeйрeнY коргоо жана социалдык жоопкерчилик менен айкалыштыра билYY. Жашыл долбоорлор энергиянын кайра жаралуучу булактарын eнYктYPYYДeн баштап калдыктарды башкаруунун эффективдYY системаларын тYЗYYгe чейинки иш-чаралардын кецири спектрин камтыйт. Алар парник газдарынын эмиссиясын азайтуу, мунай продуктыларына кeз карандылыкты азайтуу жана энергиянын натыйжалуулугун жогорулатуу сыяктуу туруктуу eнYГYY максаттарына жетишYYДe негизги ролду ойношот.
Экологиялык туруктуулукту жана айлана-чeйрeгe зыяндуу таасирин азайтууга багытталган жашыл долбоорлор каржылоого eзгeчe мамилени талап кылат. Алар мамлекеттик булактардан да (мамлекеттик субсидиялар, гранттар) жана жеке сектордон (жеке инвестициялар, жашыл кредиттер, жашыл облигациялар) каржыланышы мYмкYн [1, 6, 7].
Жашыл долбоорлордун негизги артыкчылыктарынын бири - алардын айлана-чeйрeгe жана адамдардын ден соолугуна тийгизген оц таасири. Бирок, жашыл долбоорлорду ийгиликтYY ишке ашыруу YЧYн инвестициялык жогорку чыгымдар, технологиялык тобокелдиктер, кeзeмeлдeeчY органдар менен eз ара аракеттенYYДeгY кыйынчылыктар сыяктуу ар кандай чакырыктарды эске алуу зарыл. Жашыл долбоорлорду каржылоо менен байланышкан негизги тобокелдиктер [2]:
1. Мыйзамдардагы жана саясаттагы кYTYлбeгeн eзгeрYYлeр: экологиялык стандарттарга, салыктык жецилдиктерге же субсидияларга карата eкмeттYн саясатынын жана мыйзамдарынын eзгeрYШY жашыл долбоорлорду каржылоого олуттуу таасирин тийгизиши мYмкYндYГYн байкасак болот.
2. Технологиялык тобокелдиктер: Жацы технологияларды иштеп чыгуу же учурдагы технологияларды eзгeртYY учурдагы жашыл технологияларды эскирген же натыйжасыз кылып коюшу шарт болгон.
3. Финансылык тобокелдиктер: Бул каржылоону камсыздоо менен байланышкан тобокелдиктерди, капиталдын наркын, кредиттик тобокелдиктерди жана валютанын eзгeрYШYн камтыйт.
4. Рыноктук тобокелдиктер: жашыл долбоор тарабынан eндYPYлгeн продуктыларга же кызматтарга суроо-талаптын eзгeрYШY анын кирешелYYЛYГYнe олуттуу таасир этиши каралган.
5. Репутациялык тобокелдиктер: коомчулуктун терс реакциясы же инвесторлордун жана керектeeчYлeрдYн жашыл долбоорлорго болгон терс мамилеси алардын ийгилигине таасир этиши мYмкYн болгон.
6. Климаттын eзгeрYШY жана табигый кырсыктар: Жашыл долбоорлор, езгече альтернативдик энергетика жана экологиялык чечимдер менен байланышкан, климаттын eзгeрYШYнe жана табигый кырсыктарга алсыз болгону байкалган.
Бул тобокелдиктерди башкаруу жашыл долбоорлорду ийгиликтYY каржылоо жана аларды туруктуу eнYктYPYY YЧYн маанилYY. Бул финансылык инструменттерди колдонууну, камсыздандырууну, портфелди диверсификациялоону жана укуктук коргоону кYчeтYYHY камтып кеткен.
Мамлекет уюмдардын жана жеке ишкерлердин мYмкYнчYЛYктeрYн жeнгe салуучу бир катар ченемдик укуктук актыларды кабыл алды. Келечектин "жашыл" экономикасы YЧYн "жашыл" долбоорлорду иштеп чыгуу жана ишке ашыруу, парник газдарынын эмиссиясын эсепке алуу , чектee жана кeмYртек изин кeзeмeлдee каралып жатат. Менчик укуктарынын жацы категориясы киргизилди. Актылардын кабыл алынышы Кыргызстандын климат боюнча Париж келишимине катышуусунун натыйжасы болуп саналат.
Климаттык максаттар YЧYн 110 eлкeнYн eкмeттeрY жана кызыкдар коммерциялык банктары экология, социалдык eнYктYPYY жана кeмYртекти ^п талап кылган компаниялары эсепке алуу механизмдерди жeнгe салуу стандарттарын иштеп чыгууда жана ишке ашырууда. ESG (экологиялык, социалдык жана корпоративдик башкаруу) бул проблемаларды чечуу учун ыктыярдуу негизде кызыккан ишканаларды тартууда. Бул демилге узак мeeнeттYY этиканы тYзeт. Эл аралык "жашыл" бизнести жYргYЗYY тенденциясы, банктардын, компаниялардын жана экономиканын туруктуу eнYГYY максаттарына жетYY YЧYн зарыл болгон принциптерди, механизмдерди жана инструменттерди камтыйт. Жашыл долбоорлорду каржылоодо катышуучулар, чарбалык субъекттер банктык жана корпоративдик ресурстарга муктаж. Буга эл аралык негиз жана мамлекеттин тажрыйбасы, биринчиден, «жашыл» долбоорлорду eнYктYPYYHYн eзгeчeлYктeрY такталат, экинчиден, корпоративдик кредиттеги климаттык тобокелдиктери жана трансформациянын мыйзам ченемдYYЛYктeрY талданат.Контролдонуучу адаптивдYYЛYккe мYмкYндYк берYYЧY активдер ар кандай максаттардагы "жашыл" долбоорлорду каржылоонун кесепеттерин талдайт.
"Жашыл" долбоорлорду eнYктYPYYHYн eзгeчeлYктeрY белгиленген талаптар менен аныкталат, аларга карата ченемдик-укуктук документтер акыркы бир нече жыл ичинде кабыл алынган eлкeнYн eнYгушYHYн укуктук жана институттук проблемаларын, ошондой эле узак мeeнeттYY стратегиялык пландаштыруу саясатын жeнгe салуу жагы да каралган. «Жашыл» долбоорлордун экологиялык жактан маанилYY талаптарга шайкештигин баалоодогу негизгилери: мамлекеттик жeнгe салуу, статистикалык кeмYртектин интенсивдYYЛYГYн мYнeздeгeн парник газдарынын эмиссиясынын эсепке алуу жана экологиялык мониторингтеги продуктылар, ошондой эле сертификация (тастыктоо) YЧYн кeмYртек квоталарын чыгарууну азайтуу жана буга кызыккандар YЧYн квоталарды сатып алуу жана сатуу. Мониторингдин предмети, эреже катары, белгиленген чектерде парник газдарынын эмиссиясы, чектeeлeр, ошондой эле аларды долбоорлоодо жана ишке ашыруудагы натыйжасыздыктан келип чыгышы мYмкYн болгон кeрсeткYчтeр, мисалы, энергия ресурстарын YнeмдeeнY же пайдаланууну жетишсиз эсепке алуу жагынан кайра жаралуучу энергия булактары [3].
Бир катар чет eлкeлeрдYн практикасы кeрсeткeндeй мониторингдин эффективдYY механизмдерин ишке ашыруу YЧYн киргизилген кeмYртек салыгынын оптималдуу
параметрлерин акырындап тактоого мамлекет мумкундук берет. Энугуудегу негизги тоскоолдуктардын бири болуп эффективдуу "жашыл" долбоорлор - бул климаттын езгерушунун трансформациясынын механизмин тушунбегендуктен каржылык тобокелдиктерге алып келет. Каржы компанияларга тийиши мумкун болгон тузден-туз физикалык мунездегу климаттык тобокелдиктер, мисалы, учурда зоналарда жайгашкан табигый кырсыктардын коркунучу: сел, токойдогу ерт, кургакчылык же кальщ кар жаашы. Бирок климаттык тобокелдиктер кредиттик карыз алуучулар аркылуу кыйыр турде алда канча чоц таасирин тийгизиши мумкун. Физикалык тобокелдиктер компанияларга жана бутундей экономикага кыска меенеттуу соккулар же узак меенеттуу жылыштар аркылуу таасир этиши мумкун. Мисалы, Техастагы эц ири энергетикалык компаниялардын бири Бразос электр энергиясы кооперативи 2021-жылдын март айында жети кундук экстремалдык кырдаалда мамлекеттин электр тутумундагы бир нече жолу ечуруулерден улам банкрот деп жарыяланган. Энуктуруу процесстерин каржылоо кейгейлеру жана "жашыл" долбоорлорду ишке ашыруу, аларга ар турдуу, бирок окшош семантика менен кептеген басылмалар арналган. Бул "жашыл" каржылоо, "жашыл" банк иши, "ESG banking" ж.б. Анализ маалыматтар жана башка басылмалар керсетуп тургандай, аларда, эреже катары, эки негизги тезистер талкууланат [4].
Биринчи тезис илимдин жана ендуруштун енугушунун азыркы шарттарында жана экономиканын коомдун "жашыл" енугуу тенденцияларында эч кандай альтернатива жок.Экинчи тезис «жашыл» долбоорлорду каржылоо (баардык езгертуулерунде) заманбап экономиканын секторлорун «жашыл» чейреге трансформациялоонун эц маанилуу ресурсу экенин керсетет. Жашыл компаниялар аркылуу иштелип чыккан куралдарды оператор модели жана когнитивдик карталар менен колдонуу сунушталат, алар биринчиден, инструменттерди бизнестин езгерген шарттарына ылайыкташтырууга мумкундук берет, экинчиден, жашыл каржылоо тобокелдиктерин минималдаштыруу долбоорлор, учунчуден, "жашыл" технологияларды киргизуу кемуртектуу продукцияны ендуруу жана тертунчуден, кемуртек салыгынан болгон жоготууларды азайтуу аркылуу жана продукциясын экспорттоонун келемун кебейтуу учун сунушталат.
Жашыл долбоорлор климаттын езгерушуне каршы курешууде жана жаратылыш ресурстарын сактоодо маанилуу роль ойнойт. Жашыл долбоорлорду ишке ашыруу тобокелдиктерди жана стратегиялык пландаштырууну эске алуу менен комплекстуу мамилени талап кылат. Бирок, жашыл долбоорлорду ийгиликтуу ишке ашыруу коомго жана айлана-чейреге олуттуу пайда алып келиши мумкун.
Дуйнеде жашыл долбоорлорду каржылоонун бир нече негизги инструменттери бар [5]:
1. Жашыл кредиттер жана кредиттер: Жашыл долбоорлорду иштеп чыгуу жана ишке ашыруу учун банктар же финансылык институттар тарабынан керсетулуучу финансылык колдоо каралган. Бул кредиттер, адатта, экологиялык туруктуулукка багытталган долбоорлор учун теменку пайыздык чендер сыяктуу езгече шарттарга ээ болгонун байкоого болот.
2. Жашыл облигациялар: Максаты экологиялык жоопкерчиликке багытталган долбоорлорду жана программаларды каржылоо болгон зайым инструменттери бар. Жашыл облигациялардан тушкен каражат экологиялык максаттар учун гана колдонулат.
3. Венчурдук капитал жана жеке инвестициялар: экологиялык туруктуулук чейресунде жацы технологияларды же тажрыйбаларды енуктурууге алып келиши мумкун болгон жашыл
стартаптарга жана долбоорлорго жеке инвесторлордун же венчурдук фонддордун инвестициялары деп атап кетсе болот.
4. Мамлекеттик субсидиялар жана гранттар: экологиялык туруктуулук чeйрeсYндe жашыл долбоорлорду жана изилдeeлeрдY стимулдаштыруу YЧYн eкмeт тарабынан каржылык колдоо каралган.
5. Инфраструктуралык инвестиция: кайра жаралуучу энергия, таштандыларды башкаруу, транспорттук инфраструктура жана башкалар сыяктуу жашыл инфраструктуралык долбоорлорду каржылоо болот.
Бул каржылоо инструменттери жашыл долбоорлорду колдоого жана eнYктYPYYгe, экологиялык туруктуулукту илгерилетYYгe жана климаттын eзгeрYШYнe каршы кYрeшYYгe жардам берип турат.
Жыйынтыктап айтканда, жашыл долбоорлорду каржылоо ^нул бурууну жана тобокелдиктерди башкаруунун атайын инструменттерин иштеп чыгууну талап кылган маанилYY багыт деп айтууга болот деп белгилесек жацылышпайбыз. Жашыл долбоорлорду каржылоонун негизги eзгeчeлYктeрY алардын экологиялык багыты, туруктуу eнYГYYгe умтулуусу жана социалдык жоопкерчилик менен байланышканы анык. Бирок, жашыл долбоорлорду ийгиликтYY ишке ашыруу инвесторлордун жана финансылык институттардын eзгeчe ^нул буруусун талап кылган олуттуу тобокелдиктерге дуушар болуп келген.
Жашыл долбоорлорду каржылоого байланышкан тобокелдиктерге мыйзамдардагы eзгeртYYлeр, технологиялык тобокелдиктер, финансылык тобокелдиктер, рыноктук тобокелдиктер, репутациялык тобокелдиктер, климаттын eзгeрYШY жана табигый кырсыктар менен байланышкан тобокелдиктер кирет. Бул тобокелдиктер жашыл долбоорлордун ийгилигине олуттуу таасирин тийгизиши мYмкYн жана эффективдYY башкарууну талап кылып келген. Жашыл долбоорлорду ийгиликтYY каржылоо YЧYн финансылык инструменттер, камсыздандыруу, портфелди диверсификациялоо жана укуктук коргоону кYчeтYY сыяктуу тобокелдиктерди башкаруунун атайын инструменттерин иштеп чыгуу зарыл болгон. Мындан тышкары, ачык жана натыйжалуу тобокелдиктерди баалоо жана мониторинг механизмдерин иштеп чыгуу, ошондой эле жашыл долбоорлорду каржылоодо инновациялык ыкмаларды стимулдаштыруу маанилYY болуп эсептелет.
Ошентип, жашыл долбоорлорду каржылоо тобокелдиктерди башкарууга комплекстYY мамилени жана алардын туруктуу eнYГYYCYн камсыз кылуу YЧYн атайын инструменттерди иштеп чыгууну талап кылган eHYiyYHYH маанилYY багыты болуп саналып келген.
Список литературы:
1. Ченчик Я.В. (2021) Туруктуу eнYГYY концепциясында климаттык тобокелдиктерди корпоративдик кредиттик тобокелдиктерге трансформациялоо. Финансылык тобокелдиктерди башкаруу. №6, бб. 88-98
2. Карбекова А.Б., Самиева К.Т. (2019) Формирование зеленой экономики- это основа устойчивого развития общества. Актуальные вопросы современной экономики. № 3-1, сс. 666-670
3. Карбекова А.Б., Качканбаева А.С. (2023) Исследование зеленой экономики и устойчивого развитие Кыргызстана: возражения и перспективы. В сборнике: Экономика и управление в современных условиях. Международная научно-практическая конференция, Красноярск, сс. 47-54
4. Кольцов А.Н. (2020) Жашыл банк модели глобалдык атаандаштык учун курал катары. Эл аралык банк институтунун илимий эскертуулеру. бб. 22-39.
5. Ченчик Я.В. (2021) Туруктуу енугуу концепциясында климаттык тобокелдиктерди корпоративдик кредиттик тобокелдиктерге трансформациялоо. Финансылык тобокелдиктерди башкаруу. №2, бб. 88-98.
6. Кулуева, Ч. Р. Вопросы взаимодействия правильной "зеленой экономики" и устойчивого развития регионов Кыргызстана: проблемы и Перспективы / Ч. Р. Кулуева // Вестник Ошского государственного университета. Экономика. - 2023. - № 2(3). - С. 62-69. - DOI: 10.52754/16948734_2023_2(3)_10. - EDN: FZCIGP.
7. Кажагалиева, Д. Г. Оценка воздействия филиала АО "алюминий Казахстана" Краснооктябрьского бокситового рудоуправления в рамках современных тенденций зеленой экономики и внедрения ресурсосберегающих технологий / Д. Г. Кажагалиева, Г. Д. Жарлыгасова, С. К. Кожевников // Вестник Ошского государственного университета. -2021. - № 1-2. - С. 159-174. - DOI: 10.52754/16947452 2021 1 2 159. - EDN: GISIUD.
