CC BY
4УДК 316
Жандоскызы ¥.
Т. ЖYргенов атындагы Казак ^лттык енер академиясы
(Алматы, Казакстан)
Сарыбай М.Э.
Т. ЖYргенов атындагы Казак ^лттьщ енер академиясы
(Алматы, Казакстан)
ЖАСЭСШР1МДЕР МЕН ЖАСТАРГА ^¥МАР ОЙЫНДАРДЫЦ ЭСЕР1
Аннотация: бул мацалада жасвсп1р1мдер мен жастарга цумар ойындардыц эсер1 зерттеледг. Кумар ойындар цаз1рг1 цогамда кещнен таралган проблема болып табылады, эЫресе жастар арасында. Мацалада цумар ойындардыц психологиялыц, элеуметтт жэне экономикалыц салдары царастырылады. Зерттеу нэтижелер1 кврсеткендей, жастардыц психикалыц денсаулыгына, элеуметтж царым-цатынастарга жэне царжылыц жагдайына тер1с эсер ететт цумар ойындарга тартылу мэселелер1 мен тэуелдшк белгшер1 талданады. Сонымен цатар, проблеманы шешуге арналган усыныстар мен шаралар эзгрленедг, олар жастар арасында ацпараттыц науцандарды, психологиялыц квмек кврсетуд1 жэне отбасылыц цатынастарды ныгайтуды цамтиды. Мацала жастардыц цумар ойындарга цатысуыныц тер1с салдарын тYсiну жэне алдын алу Yш^н цажетт1 деректер мен усыныстарды усынады.
Ключевые слова: тэуелдшк, цумар ойындарга тэуелдшк, цумар ойындар жэне компьютерлт ойындар, алдын алу, цуцыцтыцреттеу.
К1ркпе.
К^мар ойындар бугшде кептеген когамдастыктарда кец таралган элеуметтж жэне экономикалык к^былыска айналды. Эшресе жасесmрiмдер мен жастардыц к^мар ойындарга тартылуы алацдаушылык тудыруда. Интернеттеп казинолар, спорттык бэс игу жэне тYрлi мобильдi косымшалар аркылы
1599
колжепмдшк к^мар ойындардьщ жастар арасында кец таралуына себепшi болуда.
Баланыц психологиясына онын, ойнайтын ойындары кеп эсер ете отырып,калыптасу кезецiнде мацызды рел аткарады. Ата-ана дэл осыган мэн бергеш жаксы. К^р балалар смартфон аркылы тYрлi ойындарды ездерi тауып ойнай беретiн болган. Ойын жасындагы бала элi оц-солын танып, ненiц д^рыс, ненiц б^рыс екенiн айыра алмайтындыктан, ойыннан Yйренгенiн бойына сiцiредi. Мэселен, бейнеойындарды ойнайтын бала болашакта бейсаналы тYPде к^мар ойынныц к¥рбанына айналуы эбден мYмкiн.
Такырыптыц взектiлiгi.
Жасеспiрiмдер мен жастар арасындагы к¥мар ойындардыц эсерi казiргi когам Yшiн мацызды мэселе болып табылады. Эсiресе, жастардыц психологиялык, элеуметтiк жэне экономикалык т^ргыдан тэуелдiлiкке ^шырауы олардыц болашагына терю эсер етуi мYмкiн. К^мар ойындар когамныц эр тYрлi децгейлерiнде, атап айтканда, отбасыларда, бiлiм беру мекемелершде жэне элеуметтiк орталарда белсендi тYPде талкылануда.
БYгiнде технологияныц дамуы мен интернеттщ кецiнен таралуы жастардыц к¥мар ойындарга колжетiмдiлiгiн арттырып, олардыц катысуын жецiлдеттi. Б^л проблема жастардыц психикалык денсаулыгына, окуга деген мотивациясына жэне элеуметлк катынастарга елеулi кауiп тендiредi. Зерттеулер керсеткендей, к¥мар ойындарга тэуелдшктщ белгiлерi ерте жастан басталуы мYмкiн, б^л элеуметтiк, каржылык жэне эмоционалдык мэселелерге алып келедi.
Осы себепл, жасеспiрiмдер мен жастарга к^мар ойынныц эсерi туралы зерттеу жYргiзу, оныц элеуметтiк, психологиялык жэне экономикалык аспектшерш карастыру, сондай-ак проблеманы шешу жолдарын iздеу - казiргi когамныц алдында т^рган езектi мэселелердiц бiрi.
Максаты.
Б^л макалада жасеспiрiмдер мен жастарга к^мар ойындардыц эсерiн жан-жакты зерттеу аркылы жYзеге асыру кезделедг
1600
К^мар ойындардыц психологиялык эсерлерш аныктау: Жасеспiрiмдер мен жастардыц психикалык денсаулыгына, эмоционалдык жагдайына жэне тэуелдшк мэселелерiне калай эсер ететшш талдау.
Элеуметтiк карым-катынастарга ыкпалын зерттеу: К^мар ойындардыц жастардыц отбасылык, достык жэне элеуметтiк байланыстарына калай эсер ететшш карастыру.
Экономикалык салдарын багалау: Жас адамдардыц каржылык жагдайына, карызга бату жэне тэуелдiлiк мэселелерiне байланысты экономикалык эсерлерiн зерттеу.
Тэуелдiлiк белгшерш аныктау: К^мар ойындарга тэуелдiлiктiц белгiлерi мен себептерiн талдау, жастардыц тэуелдшкке калай ^шырайтынын керсету.
Проблеманы шешу жолдарын ^сыну: Жасеспiрiмдер мен жастар Yшiн к^мар ойындардыц терiс эсерш жецiлдетуге багытталган шаралар мен ^сыныстар эзiрлеу.
К^мар ойындардыц себептерi.
Жасеспiрiмдер мен жастардыц к^мар ойындарга кызыгушылыгыныц бiрнеше себептерi бар:
Элеуметтiк орта: Достары немесе отбасы мYшелерiнiц к^мар ойындарга катысуы жасеспiрiмдердiц де осы эдетке бой алдыруына ыкпал етедг
Интернеттiц колжетiмдiлiгi: Онлайн ойындар мен к^мар сайттарга оцай кол жетюзу оларды жиi ойнауга мэжбYрлейдi.
Экономикалык себептер: Кептеген жасеспiрiмдер мен жастар каржы мэселелерiн шешу Yшiн к^мар ойындарды табыс кезi ретiнде кередг
Психологиялык факторлар: Эмоционалды стресс, депрессия немесе езш-езi багалаудыц темендт к¥мар ойындарга тэуелдiлiкке экелуi мYмкiн.
Б^л макалада к^мар ойындардыц жасеспiрiмдер мен жастардыц психологиялык, элеуметтiк жэне экономикалык т^ргыдан емiрiне калай эсер ететш талкыланады.
1601
1. К^мар ойындарFа колжет1мдшжтщ артуы.
К^мар ойындар интернет пен мобильдi косымшалардыц аркасында элдекайда колжетiмдi болды. Кез келген уакытта жэне кез келген жерде к¥мар ойындарга катысу мYмкiндiгi жастардыц ойындарга тартылуын жецiлдеттi. Мысалы, кейбiр сайттар мен мобильдi косымшаларда тiркелу ушш жас ерекшелiгi туралы катац тексерютер жок, сондыктан жасеспiрiмдер ездерiнiц жасын керсетпей, ойындарга катыса алады. Ойындардыц тартымды интерфейсi, жарнамалык акциялар мен бонус усыныстар жасеспiрiмдердi кебiрек кызыктыруда. Б^л колжетiмдiлiк жасеспiрiмдер мен жастардыц к¥мар ойындарга деген кызыгушылыгын арттырып, тэуелдiлiкке экелуi мYмкiн.
2. Психологиялык; эсерлерь
К^мар ойындардыц жастардыц психологиялык денсаулыгына зиянды эсерi айтарлыктай жогары. Жасеспiрiмдер мен жастардыц миы элi де даму Yстiнде болгандыктан, олар тэуекелдi мшез-к^лыкка бейiм келедi. К¥мар ойындарга жиi катысу мидагы дофамин децгешн кетерiп, уакыт ете келе тэуелдшкке алып келуi мYмкiн. Дофамин - адамныц канагаттану жэне рахаттану сезiмiн тудыратын нейротрансмиттер, ал к^мар ойындар оны калыпсыз децгейде ендiруге эсер етедi.
Сонымен катар, к^мар ойындарга жиi тартылу нэтижесiнде жасесmрiмдер депрессияга, мазасыздыкка жэне стресске бешм болады. К¥мар ойындардагы жецiлiстер олардыц езiн-езi багалауына терiс эсер етедi жэне кецiл-кYЙдiц т^раксыздыгына экеледi. Эшресе, угылыстармен катар келетiн каржылык киындыктар жасеспiрiмдердiц емiрiнде Yлкен психологиялык ауыртпалык тудыруы мYмкiн.
3. Элеуметт1к эсерлерь
К¥мар ойындарга тэуелдiлiк жастардыц элеуметлк карым-катынастарына да керi эсерiн типзедг Жасеспiрiмдердiц уакытын жэне каржысын к¥мар ойындарга арнауы олардыц отбасымен жэне достарымен карым-катынасына керi эсер етуi мYмкiн. Олардыц мектептегi немесе университеттеп Yлгерiмi темендеп, сабакка деген кызыгушылыгы азаяды. Сондай-ак, к¥мар ойындар
1602
жасeсmрiмдeрдщ жалгыздык ce3ÏMÎH кYшейтiп, элеуметлк окшаулануына себеп болуы MyMKÏH.
Кумар ойындарга кумар болган жасeспiрiмдер eздерiнiц достарынан, отбасынан жасырынып, алдау немесе eтiрiк айтуга баруы мYмкiн. Бул олардын, моральдык кундылыктарына керi эсер eTin, жауапкершiлiксiз мшез-кулыкты калыптастыруга ыкпал eтeдi.
4. Экономикалык эсерлерь
Кумар ойындардыц жасeспiрiмдeр мен жастардыц каржылык жагдайына тигiзeтiн эсeрi де айтарлыктай мацызды. К^мар ойындарга жумсалган акшаныц Ken бeлiгi утылыска кeтeдi, бул жастардыц каржылык жагдайына кeрi эсeрiн тигiзeдi. ^аржылык киындыктарга тап болган жасeспiрiмдeр карызга батуы немесе отбасы мYшeлeрiнeн, достарынан акша сурауы мYмкiн. Бул олардыц жауапсыз каржылык эдeттeрдi калыптастыруына ыкпал етедг
Кумар ойындардыц каржылык зардаптары жасeспiрiмдeрдi кeйiнгi eмiрiндe де мазалауы мYмкiн. Мысалы, карызга белшеден баткандар болашакта несие алу мYмкiндiгiнeн айырылып, каржылык жоспарлауды киындатады. Будан бeлeк, жасeспiрiмдeр акша табу максатында зацсыз эрекеттерге баруга немесе алаяктык жасауга бешм болуы мYмкiн.
5. К^умар ойындардыц алдын алу жэне оныц терк эсерш азайту.
Жасeспiрiмдeр мен жастарды кумар ойындардыц зиянынан коргау Yшiн
бiркатар шараларды жYзeгe асыру кажет. Бiрiншiдeн, кумар ойындарга KOлжeтiмдiлiктi шектеу жэне жасeспiрiмдeрдiц бул ойындарга катысуын бакылау мацызды. Интeрнeттeгi ойын платформаларына кiру Yшiн жасты растау механизмдерш катацдату жэне арнайы фильтрлер енпзу кажет.
Екiншiдeн, ата-аналар мен муаимдер жасeспiрiмдeргe кумар ойындардыц зияны туралы акпарат бeрiп, олардыц ойындарга катысты мшез-кулкын бакылауы керек. Эшресе, жасeспiрiмдeрдiц бос уакытын пайдалы ютерге жумсауын камтамасыз eтiп, салауатты eмiр салтын насихаттау мацызды.
Yшiншiдeн, жастардыц каржылык сауаттылыгын арттыру да кумар ойындардыц алдын алу шараларыныц бiрi болып табылады. Кдржылык
1603
сауаттылык жасеспiрiмдерге ез акшаларын тиiмдi баскаруга жэне к^мар ойындарга артык каржы ж^мсамауга кемектеседг
Санакка CYЙенсек, еткен жылы 14-18 жас аралыгындагы жасеспiрiмдердiц 50,1%-ы компьютерлш ойындарга кеп уакыт белген. Кэмелетлк жаска жеткен, 23 жаска дешнп топта б^л керсеткiш бiршама аз — 41,8%, ал 24-28 жас аралыгындагы категорияда одан да темен — 30,5%. Бiрак ец <^лкен» жас тобында, ягни 29-34 жас аралыгында компьютерлiк ойынга эуескойлардыц Yлесi айтарлыктай жогарылап, 40,6%-ды к¥рады. Ал к^мар ойындарга келсек, олардыц Yлесi жас ^лгайган сайын арта тYседi. Ец жогары керсеткiш — 4,7%, ол 29-34 жас аралыгындагы топка тиесш.
К^мар ойындар жэне бас тiгудi ^йымдастыру кызметг
Психолог Ардак Ж^магалиеваныц айтуынша, адам бойында лудомания дертшщ алгашкы белгiлерiнiц пайда болуы о баста отбасында кабылданган д^рыс емес сенiмдер жэне тYсiнiктерден туады. Ягни, ата-аналар балага акша барлык мэселенi, соныц iшiнде адамдармен карым-катынасты д^рыстайтын басты к^рал екенiн айтып, оны бойына сенiм ^ялатып ешредг Екiншi себеп — жалгыздык. Адам езш когамга керексiз сезiнгенде, адамдардан езш темен сезiнiп, байланыс орната алмаганда, эмоция жэне орта iздеу максатында ойын
1604
алацдарына баруды эдетке айналдырады. Соныц салдарынан кеп жагдайда кумар ойынныц курбаны болады.
Yшiншi себеп ретiнде адамныц ез-езiне кецш толмауы жэне кYнделiктi эрекеттерiне, жасап жаткан жумысына канагат тутпауынан болады. Шынайы емiрде эркез жецiске жету мYмкiндiгi аз, ал ойында бастапкы уакытта жецiмпаз атануы адреналин сезiмiн сыйлайтындыктан, миы уланып, сол ойын алацдарына жиi келудi немесе телефондагы сайттарда узак кiдiрудi ойлап жYредi. Оцай олжага етi Yйренiп, тэуелдшктщ туганын байкамауы да мYмкiн. Байкаса да, адамдардыц 80 пайызы мYлде мойындамайды. Жэне утыска караганда утылыстыц кеп болатынын тэуелдi адам онша тYсiне бермейдi, — дейдi психолог.
Ойын кумарлыктыц негiзгi себебi — жецш акша табуга эдеттену, канагатсыздык пен тэуелдiлiк. Сондай-ак казiр жастар бул жолга бiр-бiрiн шакырады. ТYбi немен аякталатынын бiлмейдi. Менiцше, кандай проблема болса да, оныц алдын алу мацызды. Сондыктан алдагы уакытта зац шыгарушы органдар осы мэселенщ алдын алуы керек. Карап отырсак, ецiрлерде лудомания дертiне шалдыккандар туралы накты статистика жок. Бул мэселемен ешкандай орган айналыспайды. Ал когамда ж^1лдан-ж^1лга бул дертке шалдыккан жастардыц саны кебеймесе,азаяр емес. Бул кубылыстыц астарына Yцiлетiн болсак, басты себеп — жастардыц оцай акшага кумарлыгы,ауылдан жаца келген студенттiц таршылык керуi бiрден-бiр себеп. Осы мэселеде казiр кейбiр блогерлер мен соцгы уакытта кебейiп кеткен букмекерлiк кецселердiц жарнамаларыныц ыкпалы зор. Жастар ашык жарнамалаудыц нэтижесiнде осындай жаман эдетке бой алдыруда.
Егер алдагы уакытта осы кемшiлiктердi тYзетiп,коFам болып бул мэселенщ алдын алуFа атсалыспасак,жастарымыздыц кебi кумар ойынныц курбаны болып кетуi эбден мYмкiн. Менiцше, бул мэселенi шешу Yшiн жастарFа жаFдай жасау керек. Жумыска орналастыру, баспанамен камту мэселелерш жаhандандыру тиiспiз.
1605
Корытынды.
Жаcecmpiмдep мен жастарга к¥мар ойындардьщ scepi ^ipri когам Yшiн мацызды жэне езекл мэселе. Б^л мэселенщ кYpдeлiлiгi психологиялык, элеуметтш жэне экономикалык аcпeкгiлepдi камтиды, жэне оныц салдары жастардыц eмipiнe гepic ыкпал eгeдi.
Зерггеу нэтижeлepi керсегкендей, к^мар ойындарга гаргылу жастардыц психикалык денсаулыгына кepi эсер етш, кYйзeлic, депрессия жэне баска да психологиялык мэселелерге алып кeлeдi. Сонымен катар, к^мар ойындар элeумeггiк карым-катынастарды нашарлатады, отбасылык байланыстарды б^зады жэне достармен араласуды киындатады. Жастардыц каржылык жагдайы да тэуeлдiлiктiц салдарынан киындыктарга тап болады, б^л ^зак мepзiмдi мэceлeлepдi тудырады.
Осылайша, к^мар ойындардыц жаcecпipiмдep мен жастарга эcepiн зерттеу олардыц кажеттшктерше, кызыгушылыктарына жэне психологиялык ерекшел^ерше сэйкес шаралар кабылдауга мYмкiндiк бepeдi. Проблеманы шешу Yшiн когамда акпараттык наукандар, психологиялык кемек керсету, отбасылармен ж^мыс жэне жастар арасында сауаттылыкты арттыру багытында шаралар ^йымдастыру кажет.
Келешекте жаcecпipiмдep мен жастардыц к^мар ойындарга катысуын алдын алу максатында зepгтeулepдi жалгастыру, жаца багдарламалар мен стратегияларды eнгiзу, сондай-ак жастардыц каушшздшн камтамасыз ету бойынша ынтымакктастыкты ныгайту аса мацызды. Осындай эрекеттер жастардыц eмipiн сапалы жаксартуга, олардыц болашагын коргауга жэне когамныц элеуметлк денсаулыгын ныгайтуга багытталган.
1606
СПИСОК ЛИТЕРАТУРЫ:
1. https://ranking.kz/reviews/socium/gembling-v-kazahstane-menee-chem-za-mesyats-chislennost-osoznannyh-ludomanov-prevysila-10-tysyach-chelovek.html;
2. Ladouceur R., Sylvain C., & Boutin C. (2012). "Cognitive and behavioral predictors of gambling in adolescents." Journal of Gambling Studies, 28(1), 145-160;
3. Griffiths M.D. (2004). "Gambling addiction: A review of the literature." Journal of Gambling Studies, 20(1), 101-113;
4. Valkenburg P.M., & Peter J. (2011). "Online communication among adolescents: An integrated model of its attraction, opportunities, and risks." Journal of Adolescent Health, 48(2), 124-131;
5. Delfabbro P., King D.L., & Griffiths M.D. (2013). "The psychology of gambling: The roles of motivation, social norms, and emotion." International Gambling Studies, 13(2), 141-156;
6. https://baq.kz/ludomaniya-basy-qyzyq-arty-okinish-324132/
1607
