CC BY
3МРНТИ 10.77.01
ЖАС0СШРШДЕР АРАСЫНДАГЫ ЦЫЛМЫСТЫЛЬЩ: СЕБЕПТЕР1, АЛДЫН-АЛУ, ТИ1МД1Л1К
ОРСАЕВА РАИСА АНУАРОВНА
^кыктану кафедрасыныц кауымдастырылган профессоры, зац гылымдарыныц кандидаты, Ph.D С.Аманжолов атындагы Шыгыс ^азакстан университетi
СУЛЕЙМЕНОВ АЗАМАТ САГАТОВИЧ
С.Аманжолов атындагы Шыгыс ^азакстан университет 7M04201 - ^укыктану бiлiм беру багдарламасыныц 2 курс магистранты
Тушндеме. Мацалада кэмелетке жасы толмагандардыц цылмыстылыгын ескерту, алдын-алу жэне цылмыстылыцпен кYрес ЖYргiзудiц тшмдшт мэселелерг царастырылган.
Негiзгi свздер: жасeспiрiм, цылмыстылыц, профилактика, ескерту, алдын алу, тшмдшк
^ылмыстылык ^н тэрпбшен тYCпейтiн мэселелердщ бiрi. ^ылмыстыц Yлкен кiшiсi жок екенi айтпаса да тYсiнiктi. КYнделiктi eмiрде ересектер, жасeсmрiмдер колымен iске асып жаткан кылмыстардыц азаймай, кeбеюi - сол кылмыстарды жYзеге асыргандардыц болашак eмiрiнiц жаркын жактармен емес, керiсiнше, булыцгыр шактарга толы екенiн керсетсе керек. ^алай болганда да кылмыстылыкпен кYрестi жYргiзе беру - мемлекетiмiздщ сындарлы саясаты ретiнде кала беретiнiне кYмэн жок. Жалпы кылмыстылыкпен, соныц iшiнде кэмелетке жасы толмагандардыц кылмыстылыгымен кYрес жYрriзудщ тиiмдi жактарын карастыра отырып, алдын-алу, ескерту шараларымен эсер ету басты талап ретiнде кала бермек.
Кэмелетке толмагандар кылмыстылыгымен ^рес шараларыныц тиiмдiлiгi -кылмыстылыкты ескерту, оныц алдын - алу. ^ылмыстылыктыц азайып немесе кeбеюi ешкiмдi тацкалдырмаса керек. Оган себеп, когамга кауiптi осындай эрекеттердi адамдардыц Yйреншiктi к^былыс ретiнде кабылдауынан болса керек.
Жалпы кылмыстылыктыц алдын-алуды кeп зерттеген казакстандык галымдар (Е.1Дайыржанов, М.К.Ынтыкбаев,З.С.Токубаев) кылмыстылыкты ескерту бiр-бiрiмен иерархиялык байланыстагы мшдеттерден туратынын айта келiп, оныц бiрiншiсi - тутастай алганда кылмыстылык динамикасына, к^рылымына, себептерiне алдын алушылык эсер ету (элеуметпк алдын алу). Екiншiсi - кылмыстык мшез-кулык тYрлерi мен нысандарын ескерту, когамдык eмiрдiц белгш бiр саласындагы кылмыстарды ескерту, жекелеген элеуметпк топтар мен баскалардыц кылмыстарын ескерту (криминологиялык алдын алу). Yшiншi мiндет жеке адамдардыц кылмыс жасауын ескертуден туратынын (жеке криминологиялык алдын алу) баса ^рсеткен [1,68].
Криминолог-галым, зац гылымдарыныц докторы Э.С.Жекебаев кылмыстылыкты ескертудщ тиiмдiлiгi ец алдымен топ болып жасалган кылмыстылыкты ертерек тауып, алдын алуда екенiн гылыми децгейде саралап, накты да дэл тужырымдар жасау аркылы айкындаган [2,25]. Дэл осындай пiкiрдi С.А. Шапинова да колдаган [3,14].
Кeрнектi галым Е.О.Алаухановтыц тужырымы бойынша, кылмыскерлiктiц алдын алу жэне оны тудыратын себептердi жою максатында жYргiзiлетiн мемлекеттiк жэне когамдык щаралар жYЙесi Yнемi кала бермек [4,18].
Зац гылымдарыныц докторы Р.А.Орсаеваныц пшршше, кэмелетке толмагандар арасында к^кык бузушылыктыц алдын алу жалпы кылмыстылыкпен ^рестщ тиiмдiлiгiн [5,20] кeрсетедi.
^ылмыстылыктыц ескерту мэселесiн тiкелей саралайтынтын болсак, ол кылмыстык
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
зацмен тыйым салынган ю-эрекеттердщ алдын алудан Keprnepi айтпаса да туашкп. Осы тургыдан карасак, peсeйлiк галым И. И. Карпецтщ «кылмыстыц эpтYpлi нысандары мен тYpлepiн ескертудщ жэне жеке алдын - алудыц шараларын карастыруда зерттеулердщ шeктepiн аныктаудыц мацыздылыгы зор» деген пiкipi ойга оралады. ^алай десек те, осы жерде белгш казакстандык галымдар Е.1Дайыржанов, М.К.Ынтыкбаев, peсeйлiк галымдар В. Н. Кудрявцев, Г.М. Миньковский, А.Б. Сахаровтыц ецбектерше CYЙeнe отырып, кылмыстылыкты ескерту мiндeттepiн шешуге байланысты когамдык катынастар мен зандылыктар кызметш аныктай отырып, когамдагы кpиминогeндi процестердщ калыптасуы мен эрекет етушщ жолын кесу кызмeтiн жуйе peтiндe калыптастыру аркылы тулга мен кылмыс арасындагы байланыстардыц алдын-алуга катысты пiкipiн айтпаска болмайды.
Шынында да кылмыстылыкты туп тамырымен жойып, болдырмай кою мумкш емес. Десек те бeлгiлi бip шаралармен эсер ете отырып тежеу, азайту бугшп куннщ eншiсiндeгi нэрсе. Олай деуге себеп, адам кылмыскер болып тумайды, оны кpиминогeндiк жолга салган коршаган орта, элeумeттiк жагдай немесе жастык шагындагы ацгалдык, езш езгелерге мыкты eтiп кepсeткiсi келген балалык, eлiктeушiлiк, ересектер ыкпалы (т.б.) сиякты сан-алуан себептердщ шырмауы болуы мумкiн eкeндiгiн естен шыгармаган дурыс сиякты. Шырмаудыц ерте ме кеш пе шeшiлeтiн кeзi болады, сондыктан, сол туйыкталган шырмауды дер кезшде шeшiп дурыс багыт-багдар берсек, нэтиженщ болары сeзсiз.
^ылмыстылыктыц алдын алып, ескертуге эсер eтeтiн шаралардыц бipi - кылмыстык-кукыктык тшмдшкп арттыру. Ол жалпы жасeспipiмдepмeн журпзшетш жумыстардыц нэтижeлiлiгiн кepсeтiп кана коймай, кукыктык реттеудщ тиiмдiлiгiн де жан-жакты керсетет1н сиякты.
^ылмыстык-кукыктык реттеудщ тшмдшпн аныктайтын ец нeгiзгi жэне жалпы жагдайлар eкeнiн ескерсек, ол экономикалык курылыс пен оган нeгiздeлгeн когамныц мэдени дамуы болса, онда алгашкы кезекте кукыктык дамуды аныктау басты орын алады. кукыктык дамудыц каншалыкты децгейде eкeнiн аныктау - оныц болашагыныц каншалыкты eмipшeц eкeндiгiнe ^з жeткiзiп, зацдылыктарда орын алган олкылыктардыц орнын толтыруга, зацдылыктарды толыктыруга мумкшдш бepepi сeзсiз. Бул эрине, зацдылыктардыц дурыс жумыс iстeмeй немесе eз дeцгeйiндe емес деген ой тудырмасы хак. Кepiсiншe, кукыкты оданда ары карай жeтiлдipe тусiп, оныц тшмдшк нэтижeсiнiц арта бepуiнe кeзкаpас бiлдipу.
Бiздiц кeзкаpасымызша, кылмыстык-кукыктык тиiмдiлiктiц мацызды жагдайларына: -когамныц элeумeттiк-экономикалык жэне саяси зацдылыктарыныц талаптарын кукыктык жагынан алдын - ала жабдыктау;
-зац шыгарушыльщ кызмeтi пpоцeсiндe баскарудыц жэне реттеудщ жалпы кагидаларыныц eсeбi;
-реттеу мен баскару пpоцeсi кызмeтiндe жалпы кагидаларды есепке алу; -зац шыгарушылык процесшде зацдылык техникасыныц epeжeсiн сактау; -кукыктыц мазмуны жeнiндe алдын ала белпленген жepлepдiц (адресаттардыц) хабардар болуы;
-когамдык зацдылык кестеа.
Бiздiц ойымызша, эpбip кeлтipiлгeн жагдайлардыц eзiндiк бeлгiлi мацызы бар. Олай деуге себеп, когамныц элеуметпк-экономикалык жэне саяси зацдылыктарын жабдыктау ец непзп болып табылатындыктан, ол бipiншi кезекте кылмыстык-кукыктык реттеудщ тшмдшпн аныктайды.
Бiз мунда кылмыстык-кукыктык peттeудiц тиiмдiлiк жагдайларыныц
кeцeйтiлгeн курылымын мазмундау мiндeтiн коймаймыз, десек те, кылмыстык-кукыкты тшмдшк жактармен peттeудi арттыру жагдайлары кукык жасаушылык пен кукык колдану кызметш жузеге асыруга багытталган, гылыми непзделген шаралар [6] болып табылатынын еске сала кеткен артык емес. Сонымен катар, бул жалпы кукык теориясыныц мэсeлeсi eкeнi даусыз.
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
кукыктык талап-тшектер когамныц керсетшген сипатты белгiлерiн дамытып бекiткендiктен, ол бэршен бурын кылмыстык-кукыктык реттеудщ тшмдшпне байланысты. ^огамдык дамудыц мшдеттерш шешудегi жарты гасырдан аскан
тэжiрибе керсеткендей, кукык элеуметтiк-экономикалык жэне саяси мiндеттердi шешудегi ец мацызды курал болып табылады. Осыган байланысты экономика мен кукыктыц езара карым-катынасыныц мацыздылыгы туындайды. ^укык бул жерде когам дамуыныц зацдылыктары мен экономикалык зацдары обьективтi накты пайдалану формасы ретiнде керiнiп, оны шешудi мацызды тэжiрибелiк жолдарыныц бiрi болып калады. Алгашкы арнайы кылмыстык-куктык форманы элеуметпк -экономикалык зацдарды пайдалану - азаматтар, ужым мен барлык когамныц элеуметпк-экономикалык максатыныц бiрлiгiн керсетедi. Бул жерде есте сактайтын нэрсе, элеуметпк-экономикалык зацдылыктыц кукыкка эсер етуiнiц «тшелей еместш».
^огам емiрiнде элеуметтiк-экономикалык, мэдени, турмыстык факторлар, тарихи дэстYрлер мен тенденциялар бар екенш еске алсак, оныц элеуметтiк-экомомикалык зацдылыктарды кукыкпен жабдыктайтынын умытпауымыз керек.
^огам дамуындагы объективт зацдардыц дамуы женiндегi бiлiм зац шыгарушы накты нормативтi актiлердi шыгаруга мYмкiндiк берiп, адамдардыц эрекетi зац шыгарушы Yшiн накты, кезделген нэтиженщ себебi болып табылады.
кукыктык максат женiнде Д.А.Керимовтыц пiкiрiн алуга болады. Fалымныц пiкiрiнше, «...кукыктык максат объективт болгандыктан, ол когам емiрiнiц материалдык жагдайларымен аныкталады. ..Дылмыстык-кукыктык тиiмдiлiк эрекет ец алдымен когамдык дамудыц мойыцдалган зацдылыктардыц объективтi мYмкiндiктерiн накты жэне дурыс жYзеге асыру...» [7, 95].
Сондыктан болар, кукыктык кагидалар когам дамуындагы накты кылмыстык-кукыктык объективт зацныц куралы жэне максаттарыныц ете кажетп сэйкестiгiн камтамасыз ететiн багдар берушi эталондары болып табылады.
^огам дамуыныц объективтi зацдарыныц куралдары жэне кукыктык максаттардыц жалпы кагидалары кылмыстык-кукыктыц тиiмдiлiгiн алдын ала аныктамайды. С.С.Алексеев керсеткеншдей, зац шыгарушы жэне баска да органдар кукык зацдылыгын есепке алумен катар, кукыктык реттеудi де есепке алып отыруы кажет [8,26]. Бул жерде С.С.Алексеев накты кандай кукык зацдылыгы жайында сез болып отырганын, кукык зацдылыгы ретiнде неш тYсiнетiнiн атап керсетпеген.
кукыктык хабарламалардыц халыкка жетуi женiнде арнайы анкеталардыц кемегiмен кукыктык тиiмдiлiк хабарламаларын насихиттауды окып-уйренудiц тиiмдiлiгiн зерттеген галымдар (В.Б.Никитин, В.В.Орехов, Л.И.Спиридонов) зерттеуi кызыгушылык тугызады. Олардыц анкеталык зерттеуi керсеткендей, эртYрлi хабарламалардыц жэне кукыктык бiлiмнiц эр адамга эркалай жететiндегi. Суралгандардыц жартысына (200 адам) жуыгы кукыктык хабарламаларды тек тiкелей баспасез беттерiнен окыса, Yштен бiрi дэрiстерден естiген. Суралган адамдардыц барлыгы зацдылыктагы жацалыктар мен егерiстердi мектептен, достарынан, ата-анасынан, ауладагы таныстарынан естiген, сейтiп, ец алгашкы кукыктык бiлiмдi алгаш естiген адамнан алган екен. Арнайы жаппай хабарлау каналдары мен зац актiлерi жинагы, арнайы зац эдебиеттерi секiлдi агымдар эрекетi белгiлi гана децгейде болган. Суралган адамдардыц бiразы кукыктык хабарламаны радио, теледидар аркылы алган.
Кэмелетке толмагандардыц кукыктык бiлiмдiлiгi олардыц когамга жат эрекеттерiн азайтып, когамга жат кадам басуын сиретерi белгiлi. ^укык бузушылыктыц кYннен кYнге кебеюi кукыктык бшмнщ темендiгiн дэлелдей тYсiп, сол багытта кеп жумыс iстеудi терещрек кажет етедi.
«^огамга жат кейбiр жецiл-желпi кукык бузушылыктан басталган эрекеттерден кылмыстыц туындауы - кукыктык танымныц жоктыгын, кукыктык бiлiмнiц темендшн» дэлелдей тYCкендей [9,99].
Кэмелетке жасы толмагандардыц кукыктык бшмш жетiлдiру - болашакта кукык
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
бузушылык пен кылмыстылыкка тоскауыл болары C03CÏ3.
Кэмелетке жасы толмагандардыц кукыктык бiлiмiн жетiлдiру жeнiнде комакты ой козгап, жасeспiрiмдердiц кукык бузуына себепкер болатын осы кукыктык бiлiмнiц таяздыгы екендiгiн баса айткан белгiлi криминолог-галым Елеген Ьзтшеуулы ^айыржанов niKÏpÎH колдаган галымдар Э.С.Жекебаев, М.С.Нарыкбаев, Е.О.Алаухановтар оныц алдын-алу жолдарын карастырып, накты шаралармен эсер етудi усынды.
Дэл осындай пiкiрдi устанган ресейлiк галым А.И.Долгова жасeспiрiмдердiц кукыктык танымыныц каншалыкты жогарылыгын аныктау максатында анкеталык сурактардыц мацыздылыгына кез жетюздь Ол анкетаныц «ашык» - «жабык» тYрiн пайдалану аркылы, кэмелетке жасы толмагандардыц кукык бузушылыкка деген кезкарасын аныктап, олардыц кацдай да болмасын когамга жат эрекеттерiне жауапсыздыкпен карайтынын дэлелдей келе, оган кукыктык танымныц тeмендiгi себеп болатынын тагы да атап керсетп [10,15].
кукыктык саланыц коргалу функциясы когамдык катынастарды коргау кажеттiлiгiне, бYкiл когам, азаматтардыц элеуметпк топтарыныц мYДделерiн коргаумен аныкталады. ^оргау фуикциясыныц негiзiн тагайындау - кукык бузушылыкка тойтарыс беру казiргi колданылып жYрген кылмыстык зацда кеп болса да, ол аздык етерi сезаз.
^азакстан Республикасы кылмыстык кодексiнiц 2-бабында «...адам мен азаматтыц кукыктарын, бостандыктары мен зацды мYДделерiн, когамдык тэртш пен кауiпсiздiктi,
коршаган ортаны......когам мен мемлекеттщ зацымен коргалатын мYДДCлерiн кылмыстык
кол сугушылыктан коргау, бейб^шшк пен адамзаттыц кауiпсiздiгiн коргау, сондай-ак кылмыстырдыц алдын алу болып табылатыны» [11] айтылган.
^ылмыстык-кукыктык норма мен оныц механизмшщ азамат тэрпбше эсерiнiц мэнiн талдау басты максат емес. Ол тек кылмыспен ^рес шараларыныц тиiмдiлiгiн арттыру Yшiн гылыми негiздiлiктi кeрсетедi.
Сонымен, белгiлi болгандай, кукыктыц тиiмдiлiгi когамдагы когамдык катынастарды реттеп, оны iске асыруда нэтиже алудагы кабiлеттiлiк. ^азiрri кезде жасы толмагандардыц кылмысымен кYрестiц негiзгi куралы ретiнде кылмыстык-кукык нормасын дурыс пайдалану болса, бул жасы толмагандар кылмысымен ^рестщ кылмыстык-кукыктык шараларыныц тиiмдiлiгiн элеуметпк децгейде зерттеу, окып-YЙрену тургысынан кершедь Осыдан барып, тиiмдiлiктiц дурыс жолын тацдап, тиiмдiлiк сапасын кетеруге мYмкiндiк туады. Сондыктан, зерттеу бул ^н тэртiбiнен тYCпетiн мэселенiц жан-жакты кезге кершбес жактарын камтуы тиiс.
Криминологиялык тургыдан карасак, казiргi кезде жасы толмагандар кылмыстылыгымен ^рестщ негiзгi куралы кылмыстык-кукыктык нормаларын дурыс пайдалану болса, элеуметпк зерттеудщ басты багыты - жасы толмагандар кылмысымен ^рестщ кылмыстык-кукыктык шаралардыц тиiмдiлiгiн пайдалану, iске асыру, сeйтiп, жогарыда атап еткендей, кэмелетке жасы толмагандар арасындагы кылмыстылыктыц алдын алып, ескерту шараларымен эсер ету. Алайда, кылмыстык зацдылык пен оныц тшмдшгш пайдалану кeбiнесе, зац техникасыныц кагидаларын бузуга байланысты тeмендейдi.
Жасы толмагандар кылмысын ескерту шараларыныц тшмдшк проблемасын окып-Yйрену тек кана накты зацдылыкты жетiлдiрумен шектелмейдi, будан оныц тэж1рибеде колдану кажеттiлiгiн зерттеу, окып^йрену кажеттiгi туындайды. Ол жасы толмагандарга тагайындалатын жаза болуы мYмкiн.
^ылмыстык кукыктык гылымда элi де болса, толык зерттелмеген киын мэселенщ бiрi -жасы толмагандардыц когамга жат эрекеттершщ ерте бастан шыгатынын дер кезiнде кере алмау. Оган коса, жасeспiрiмдердiц кацгыбастыкка салынуыныц себептерi мен жагдайын ашу накты зерттеудi кажет етсе, бул - олардыц когамга жат эрекеттершщ ерте бастан бшне бастаганына куэгер етедi. Жасы толмагандардыц кацгыбастыгы олардыц кукык бузушылыгыныц алдын-алу проблемасымен тыгыз байланысты екеш айтпаса да тYсiнiктi. Ал, муныц кукыктык реттелу саласыныц элi де болса, калыс калганын керсетсе керек.
Соцгы кездегi статистика балалар YЙiнен шыккан балалардыц 30%-га жуыгы
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
«кацгыбас», 20%-ы кылмыскер катарына косылса, 10%-дайы емiрiмен коштасатынын дэлелдеген. Ал, Шыгыс ^азакстан облысында балалар YЙiнен шыккан жасеспiрiмдердiц 7%-ы кылмыскерлiк жолды тацдаса, 0,1%-ы жецiл жYрiспен айналысып, 0,5%-ы нашакорлыкты жанына серiк еткен.
Сондай-ак, республика бойынша жылына «кацгыбастыкка» салынган 2500-ден аса балага iздеу салынса, одан Шыгыс ^азакстан облысы да кенде емес. Эскемен каласы бойынша, кацгыбастыкка салынгандар мен кукык бузып, экiмшiлiк жауапка тартылгандар 13-15 пайызды курайды.
Кэмелеттiк жаска толмагандардыц кылмысына багытталган кылмыстык, экiмшiлiк зацдылыктарыныц проблемасы бYгiнгi кYнi бiрiншi орында десек, кателеспеген болар едiк. ^ылмыстык, эюмшшк зацдылыктарыныц проблемасы жасы толмагандар id женшдеп комиссияныц кызметiмен тыгыз байланыстылыгын бул жерде еске сала кеткен артык емес. Жалпы, жасы толмагандардыц когамга жат кылыктарын ерте бастан ашып, алдын - алу, кылмыстылыкты ескерту проблемасы кукык бузушылыктыц профилактикалык тшмдшпнщ негiзi.
^ылмыстык жэне кылмыстык-аткару кукыгыныц арсеналы болып табылатын жасы толмагандар кылмысымен кYрес куралыныц кандай жагдайда екенi, казiргi кезде каншалыкты тшмдшпн берш отыргандыгын тYсiндiру - зерттеудщ максаттарыныц бiрi.
^азакстандык криминологтардыц зерттеулерi кукык бузган жасы толмагандардыц 4/3 -i кылмыс жасаган кезде, олардыц будан тэрбиелш-профилакториялык шектен шыгып, шю iстер белiмiне, жасы толмагандар id женшдеп комиссияга «тYCкендерiне» куэгер болганын керсеткен. Десек те, когамга жат кылыктарымен ерекшеленген жасы толмагандарга дер кезшде багыт-багдар берсе, олардыц кылмыс табалдырыгын «аттамауына» себепкер болган болар едш. Кэмелетке толмагандардыц кылмыстылыгын ескерту шараларыныц тиiмдiлiгiн зерттеу проблемасы жекелеген кукык нормалары мен оны тэж1рибеде колданумен шектелмесе керек.
Кэмелетке жасы толмагандар кылмысымен ^рес туралы зацдылыкты камтитын ^кыктык тиiмдiлiк:
-кылмыс деп табылган когамдык-кауш^ эрекеттiц зацда керiнiс табуыныц толыктыгы, деркездiлiгi, дурыстыгынан;
-элеуметтiк-экономикалык зацдылыктыц зац талап-тшектерше сэйкес келуiнен; -кылмыстык зацдылыктыц турактылыгы жэне оныц бiрыцFай колданылуынан; -кылмыстык-кукыктык санкцияны колданудыц коFамдык шара эсерiмсн сэйкестiгiнен; -кылмыстык санкцияныц кылмыстык-кукыктык норма мазмунымен
журтшылыктыц хабардар болуынан керiнедi [12,65].
Бiз профессор Л.П.Спиридоновтыц бундай кезкарасын толык белiп алып керсетудiц езiндiк орны бар.
Кэмелетпк жаска толмаFандар кылмыстылыFымен кYрес - жалпы кылмыспен кYресте, зацдылык пен кукыктык тэртшт ныFайтуда Yлкен орын алады. Сондыктан да, кылмыстылыкпен ^рес шараларыныц кылмыстык-кукыктык тиiмдiлiгiн кетеру жас жеткшшектердщ тэрбиесiне баFытталган кYрес стратегиясы болып табылады.
^ылмыстылыкпен кYрестiц кылмыстык-кукыктык тшмдшп проблемасы кYн тэртiбiнен тYCпейтiн проблема ретiнде калары даусыз.
^ылмыстык-кукыктыц тиiмдiлiк проблемасы, тиiмдiлiктi iске асырудыц тиiмдiлiк нормасы, кылмыстылыкты алдын-алып, оны ескерту проблемалары, кылмыстык жауаптылык проблемасы, кылмыскер тулFасы мен оныц кылмыска тiкелей катыстылы^ы, «жас кылмыскерлер» проблемалары - бэрь бэрi шешуiн жеделдетудi кажет ететш мэселе [13,] болып кала бермек. Ол - болашактыц еншiсiнде десек, артык айткандык болмас. Десек те, болашак еншiсiне калдыру оныц шешiмiн табуды баяулатары сезсiз. Сондыктан, тез арада KOЛFа алу кажеттiгi туындар болса, ол талаптан туFан мшдет болмак.
Жалпы кукыктык тиiмдiлiк мэселелерi кYн тэртiбiнен тYCпейтiн мэселе ретшде калып
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
коймас Yшiн Yздiксiз жумыс iстеудiц кажеттш туындайды.Жогарыда айтылгандай, белгiлi галымдардыц (Е.1Дайыржанов,Е.О.Алауханов) iзденiсiнен туган усыныстар мен талап-тiлектердi жYзеге асыру Yшiн ескерту мэселелерш ерте жастан бастап колга алу керек. Себебi, ерте жастан жануядан бастау алып, мектеп табалдырыгынан жалгасын табатын ескерту шаралары кешн тиiмдiлiгiн берерi сeзсiз. Сондыктан дурыс сараланып, eз децгейiнде жумыс ютеген кукык тиiмдiлiгiн берсе, тиiмдiлiк кукыкпен тiкелей байланыстылыгын кeрсетiп, eз нэтижесш бередi. Сонда гана кылмыстылыкты ескерту--тшмдшк кепiлi болмак. Тиiмдiлiк - нэтиженщ накты кeрсеткiшi болып кала бермек.
ЭДЕБИЕТТЕР
I.Ынтыкбаев М.К. кылмыстылыкты ескерту криминологиялык теориясыныц жалпы сипаты - В кн.: Криминология - Астана, 2005.- 68 6.
2 Джекебаев 0.С. Соучастие в преступлеиии.- Алма-Ата, 1981.- с.25
3.Шапинова С.А. Индивидуализация уголовной ответственности несовершеннолетних.-В кн.: Преступление и ответственность.- Алма-Ата, 2015.- с. 14
4. Алауханов Е.О. Криминология.- Алматы, 2016.- 18 б.
5.Орсаева Р.А. Особенности освобождения несовершеннолетних от уголовной ответственности и наказания.- Вестник Науки и Творчество: Международный научный журнал.- Казань, 2024. Выпуск 1, с.16-24
б.БабаевМ.М. Индивидуализация наказаиия несовершенинолетних. М.,1968.
7 Керимов Д.Л. Категория цели в советском праве. - Правоведение. 1964. - №3, с.95
8. Алекссев С.С. Общая теория права.- М., 1981 - с. 26
9. Джекебаев У.С. Об опыте криминологического изучения личности преступника и преступного поведения. - В кн.: Преступление и ответственности.- Алма-Ата, 1979. -с.99
10.Долгова А.И. Изучение правового сознания несовершенолетних. В кн: - Научная информация по вопросам борьбы с преступностью.- М. -1969г, №2.- с. 15
II. ^азакстан Республикасыныц ^ылмыстык кодека 2014 жылгы 3 шшдедеп № 226-V ^РЗ. (колданыстагы редакциясы)
12.Спиридонов А.И. Социология уголовного права. - М., 1988.- с. 65
13.Orsayeva R. Criminological features of juvenile delinquency.- Scientific discussion.-Praha, Czech Republic, 2023, VOL 1, No 82, -р. 59-67
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
