КӘМЕЛЕТКЕ ЖАСЫ ТОЛМАҒАНДАРДЫҢ ҚЫЛМЫСТЫҚ ҚҰҚЫҚ БҰЗУШЫЛЫҒЫНЫҢ АЛДЫН-АЛУ ТИІМДІЛІГІН БЕРМЕК Текст научной статьи по специальности «Нанотехнологии»



SCIENCE TIME

■

КЭМЕЛЕТКЕ ЖАСЫ ТОЛМАГАНДАРДЬЩ ЦЫЛМЫСТЬЩ К¥^ЬЩ Б¥ЗУШЫЛЫГЫНЬЩ АЛДЫН-АЛУ ТИ1МД1Л1Г1Н БЕРМЕК

Орсаева Раиса Ануаровна, С. Аманжолов атындагы ШКМУ, Эскемен цаласы

E-mail: r_orsaeva_60@mail.ru

Аннотация. Макалада кэмелетке жасы толмагандардыц кылмыстылыгын ескерту, алдын-алу жэне кылмыстылыкпен KYpec жYpriзудщ тиiмдiлiгi мэселелеpi карастырылган.

HerÍ3ri сездер: кылмыстылыкты ескерту, кылмыстылыктыц алдын-алу, кылмыстык-к¥кытык тшмдшк, кылмыстылыкпен ^рес жYpriзудщ тиiмдiлiгi.

^ылмыстык к¥кык б^зушылыктьщ гасырдан гасырга жалгасып келе жаткан гасыр iндетi екенi белгiлi. ^ылмыстык к¥кык б^зушылыкпен кYpес жYpгiзу, жYpгiзе беру-мемлекеттщ сындарлы саясатыныц 6ipi десек, кателеспеген болар едiк.

^азакстан Республикасыныц Пpезидентi Н.Э.Назарбаев жалпы кылмыстык к¥кык б^зушылык, соныц iшiнде жасы кэмелетке толмагандар кылмыстык к¥кык б^зушылыгыныц одан эpi кeбейiп, белец алмауы Yшiн тек кана к¥кык коргау органдарыныц кызметкеpлеpi гана емес, сондай-ак, олардыц ата-анасыныц ат салысуымен жасы кэмелетке толмагандардыц катысуымен жYpгiзiлетiн тэрбиелш шаралардыц нэтижелi болуына баса назар керек екендтн баса айтып жYpгенi белгiлi.

Жалпы кылмыстык к¥кык б^зушылыктыц алдын-алуды кеп зерттеген галымдар (Е.1Дайыржанов, И.Ш.Борчашвили, М.К.Ынтыкбаев, З.С.Токубаев, Н.Д.Мухамедтянов) кылмыстылыкты ескерту бip-бipiмен иерархиялык байланыстагы мшдеттерден т^ратынын айта келiп, оныц бipiншiсi - т^тастай алганда кылмыстылык динамикасына, к¥рылымына, себептеpiне алдын алушылык эсер ету (элеуметтiк алдын алу). Екiншiсi - кылмыстык мшез-к^лык

I SCIENCE TIME Щ

тYрлерi мен нысaндaрын ескерту, коFaмдык eмiрдщ белгiлi 6íp сaлaсындaFы к;ылмыстaрды ескерту, жекелеген элеyметтiк топтaр мен бaскaлaрдыц к;ылмыстaрын ескертy (криминологиялы; aлдын aлy). Yшiншi мiндет жеке aдaмдaрдыц кылмыс жaсayын ескертyден т¥рaтынын (жеке криминологиялы; aлдын aлy) бaсa кeрсеткен [1] .

Белгш, зaц криминолог-Faлым, зaц Fылымдaрыныц докторы Э.С.Жекебaев кылмысты; К¥кьщ б^зушылыкты ескертyдiц тиiмдiлiгi ец aлдымен топ болып жaсaлFaн кылмыстылыкты ертерек тayып, aлдын aлyдa екенiн Fылыми децгейде сaрaлaп, нaкты дa дэл т¥жырымдaр жaсay aркылы aйкындaFaн [2]. Дэл осындaй пiкiрдi С.А. Шaпиновa дa колдaFaн [3].

Ал, ^рнеки Faлым Е.О.Aлayxaновтыц т^жырымы бойыншa, кылмыскерлштщ aлдын aлy жэне оны тyдырaтын себептердi жою мaксaтындa жYргiзiлетiн мемлекеттш жэне коFaмдык щaрaлaр жYЙесi [4] болып кaлa бермек.

Зaц Fылымдaрыныц докторы Е.Б.Aбдрaсyловтыц пiкiрiнше, кэмелетке толмaFaндaр aрaсындa к^кы; б^зушылыктыц aлдын any жaлпы кылмыстылыкпен кYреске тиiмдiлiгiн тигiзедi [5].

^ылмыстык к^кык б^зушылыкты ескерту мэселесiн тiкелей сaрaлaйтынтын болсaк, ол кылмысты; зaцмен тыйым сaлынFaн ^эрекеттердщ aлдын aлyдaн кeрiнерi aйтпaсa дa тYсiнiктi. Осы т¥PFыдaн кaрaсaк, ресейлш Faлым И.И. Kaрпецтiц «кылмыстыц эртYрлi нысaндaры мен тYрлерiн ескертyдiц жэне жеке aлдын - aлyдыц шaрaлaрын кaрaстырyдa зерттеyлердiц шектерiн aныктayдыц мaцыздылыFы зор» деген пiкiрi оЙFa орaлaды. K;aлaй десек те, осы жерде белгш кaзaкстaндык Faлымдaр Е.1. Kaйыржaнов, И.Ш. Борчaшвили, М.К. Ынтыкбaев, З.С. Токyбaев, Н.Д. Мyxaмедьяновтiц ресейлiк Faлымдaрдыц В.Н. Кудрявцев, Г.М. Миньковский жэне А.Б. Сaxaровтыц ецбектерiне CYЙене отырып, кылмыстылыкты ескерту мiндеттерiн шешуге бaйлaнысты олaрдыц коFaмдык кaтынaстaры мен зaндылыктaрыныц кызметiн aныктaй отырып, коFaмдaFы криминогендi процестердiц кaлыптaсyы мен эрекет етушщ жолын кесу кызметiн жYЙе ретшде жэне осы кaлыптaсy мен т¥ЛFaлaрдыц кaлыптaсy бaйлaныстaрын, тYЛFa мен кылмыс жaсay aрaсындaFы бaйлaныстaрды сипaттaды. Зaцдылыктaрдыц мYндaй тaнымы кылмыстылыкты ескерту теориясы нэрсесiнiц дэнi болып тaбылaды. Алдын aлy эсерiнiц шaрaлaры шешiлетiн мшдеттершщ сипaтынa кaрaй жaлпы, aрнaйы жэне жеке болып бeлiнедi деген пiкiрiмен келiспеске болмaйды.

Шынындa дa кылмысты; к^кык б^зушылыкты тYп тaмырымен жойып, болдырмaй кою мYмкiн емес. Десек те, белгш бiр шaрaлaрмен эсер ете отырып тежеу, aзaйтy бYгiнгi кYннiц еншiсiндегi нэрсе. Олaй деуге себеп, aдaм кылмыскер болып тyмaйды, оны криминогендiк жолFa сaлFaн коршaFaн ортa, элеyметтiк жaFдaй немесе жaстык шaFындaFы aцFaлдык, eзiн eзгелерге мыкты етiп кeрсеткiсi келген бaлaлык, елжтеушшк, ересектер ыкпaлы т.т. сиякты сaн-

I SCIENCE TIME Щ

aлyaн ceбeптepдiц шыpмayы 6олуы мYмкiн екендтн ecтeн шыFapмaFaн д^ыгс одя;™. Шыpмayдыц epтe ме кеш пе шешшетш кeзi болaды, тондыктон, cол т¥Йык;тaлFaн шыpмayды дep кeзiндe шeшiп ддоьгс бaFыт-бaFдap 6CPCCK, нэтиженщ болapы ceзciз.

Кылмыетык к¥Кык б^зушылыктыц аддын олып, ecкepтyгe scep eтeтiн шapaлapдыц 6ípí - кылмыетык-к^кыктык тиiмдiлiктi apттыpy. Ол жолпы жacecпipiмдepмeн жYpгiзiлeтiн жYмыcтapдыц нэтижелшгш кepceтiп кон коймой, к^кыкты; peттeyдiц тиiмдiлiгiн де жон-жокты кepceтeтiн c^Kibi.

Кылмыетык-к^кыктык peттeyдiц тиiмдiлiгiн оныктойтын ец нeгiзгi жэне жвлпы жaFдaйлap екенш ecKepceK, ол экономик^ы; к^ылы^ пен OFaн нeгiздeлгeн коFaмныц мэдени домуы болca, ондо araF^^i кезекте к^кыкты; домуды arni^ay босты оpын моды. К^кыкты; домудыц коншолыкты децгейде скснш aныктay-оныц болaшaFыныц коншолыкты eмipшсц екендтне кeз жсткiзiп, зaцдылыктapдa оpын anF^ олк;ылыктapдыц оpнын толтыpyFa, зaцдылыктapды толыктыpyFa мYмкiндiк 6CPCPÍ ceзciз. Б^л, эpинe, зaцдылыктapдыц д^ыгс ж^мыгс icтeмeй неме^ eз дeцгeйiндe eмec деген ой тyдыpмacы xa;. Kepiciншe, к^кыкты одждо apы кapaй жeтiлдipe тYciп, оныц тиiмдiлiк нэтижеинщ apтa бepyiнe кeзкapac бiлдipy.

Бiздiц кeзкapacымызшa, кылмыетык-к^кыктык тшмдшктщ мадызды жaFдaйлapынa:

- коFaмныц элeyмeттiк-экономикaлык жэне caяcи зaцдылыктapыныц тaлaптapын к¥кыктык жaFынaн аддын - ana жобдыктоу;

- зоц шыFapyшылык кызмет ^о^^де бacкapyдыц жэне peттeyдiц жвлпы кaFидaлapыныц CCC6Í;

- peirey мен бacкapy пpоцeci кызмeтiндe жвлпы кaFидaлapды eceme any;

- зоц шыFapyшылык ^о^^де зоцдылы; тexникacыныц epeжeciн caктay;

- к¥кыктыц мвзм^ны жeнiндe аддын ana белгшенген жepлepдiц (aдpecaттapдыц) xaбapдap болуы;

- коFaмдык заддылы; кecтeci.

Бiздiц ойымызшо, sp6íp кeлтipiлгeн жaFдaйлapдыц eзiндiк бeлгiлi мадызы 6op. Олой деуге ceбeп, коFaмныц элeyмeттiк-экономикaлык жэне caa^ зaцдылыктapын жобдыктоу ец нeгiзгi болып тобылотындыктон, ол бipiншi кезекте кылмыетык-к^кыктык peттeyдiц тиiмдiлiгiн вныктойды. Бipaк, б^л бapлык 6OC;O жaFдaйлapдыц мaцыздылыFын жокда шыFapмaйды.

KоFaм домуыныц объeктивтi зaцдылыктapын д^ыгс бейнелеп отыpFaн кылмыетык-к^кыктык epeжe зоцдылык тexникacыныц Yлгiлepiнeн нeмece бacкapy, peттeyдiц жвлпы кaFидaлapынaн epeжeлep шыFapy кeзiндe бузыга^вн жaFдaйдa тиiмciз болуы мYмкiн.

Epeжeлep шыFapy кeзiндe непзп шapттap caктaлFaн жaFдaйдa до такты жоcпapлaнFaн нэтижеге экeлмeyi мYмкiн, OFaн ceбeп, оныц мвзм^ны жeнiндeгi

I SCIENCE TIME Щ

мэлiметтер белгшенген жерлерге eз yaкытындa жетпейтшдтнеш болсa керек.

Бiз мундa кылмыстык-кукыктык реттеyдiц тиiмдiлiк жaFдaйлaрыныц кецейтiлген курылымын мaзмундay мiндетiн коймaймыз, десек те, кылмыстык-кукыкты тиiмдiлiк жaктaрмен реттеyдi aрттырy жaFдaйлaры кукык жaсayшылык пен кукык колдaнy кызметш жYзеге aсырyFa бaFыттaлFaн, Fылыми негiзделген шaрaлaр [6] болып тaбылaтынын еске сaлa кеткен aртык емес. Сонымен кaтaр, бул жaлпы кукык теориясыныц мэселесi екеш дayсыз.

^укыктык тaлaп-тiлектер коFaмныц ^рсе^^ен сипaтты белгiлерiн дaмытып бекiткендiктен, ол бэршен бурын кылмыстык-кукыктык реттеyдiц тшмдшгше бaйлaнысты. KоFaмдык дaмyдыц мiндеттерiн шешудеп жaрты Faсырдaн aскaн тэжiрибе ^рсеткендей, кукык элеyметтiк-экономикaлык жэне сaяси мiндеттердi шешyдегi ец мaцызды курaл болып тaбылaды.

ОсыFaн бaйлaнысты экономикa мен кукыктыц eзaрa кaрым-кaтынaсыныц мaцыздылыFы тyындaйды. ^укык бул жерде коFaм дaмyыныц зaцдылыктaры мен экономикaлык зaцдaры обьективт нaкты пaйдaлaнy формaсы ретiнде ^ртт, оны шешyдi мaцызды тэжiрибелiк жолдaрыныц бiрi болып кaлaды.

AлFaшкы aрнaйы кылмыстык-куктык формaны элеyметтiк -экономикaлык зaцдaрды пaйдaлaнy - aзaмaттaр, ужым мен бaрлык коFaмныц элеуметтж-экономикaлык мaксaтыныц бiрлiгiн кeрсетедi. Бул жерде есте сaктaйтын нэрсе, элеyметтiк-экономикaлык зaцдылыктыц кукыккд эсер етyiнiц мтiкелей еместiгiм.

KоFaм eмiрiнде элеyметтiк-экономикaлык, мэдени, турмыстык фaкторлaр, тaриxи дэстYрлер мен тенденциялaр бaр екенiн еске aлсaк, оныц элеумеглк-экомомикaлык зaцдылыктaрды кукыкпен жaбдыктaйтынын умыттауымыз керек.

Мемлекет зaцды шыFaрy кезшде кaндaй дa болмaсын тиiмдiлiк мэселелерi мен мaксaтты дурыс коюы керек. KоFaм дaмyындaFы объективтi зaцдaрдыц дaмyы жeнiндегi бiлiм зaц шыFaрyшы такты нормaтивтi aктiлердi шыFaрyFa мYмкiндiк берш, aдaмдaрдыц эрекетi зaц шыFaрyшы Yшiн нaкты, кeзделген нэтиженiц себебi болып тaбылaды.

^укыктык мaксaт жeнiнде ДАХеримовтыщ пiкiрiн aлyFa болaды. Faлымныц пшршше, "кукыктык мaксaт объективтi болгaндыктaн, ол коFaм eмiрiнiц мaтериaлдык жaFдaйлaрымен aныктaлaды. ЯFни, ол эрбiр жекелеген жеке aдaмныц еркi мен сaнaсынa бaйлaнысты болмaйды.

Кылмыстык-кукыктык тиiмдiлiк эрекетi ец aлдымен коFaмдык дaмyдыц мойыцдaлFaн зaцдылыктaрдыц объективтi мYмкiндiктерiн нaкты жэне дурыс жузеге aсырyдa болып тaбылaды [7].

Сондыктан болaр, кукыктык кaFидaлaр коFaм дaмyындaFы нaкты кылмыстык-кукыктык объективтi зaцныц курaлы жэне мaксaттaрыныц eте кджегл сэйкестiгiн кaмтaмaсыз ететiн бaFдaр берyшi этaлондaры болып тaбылaды.

KоFaм дaмyыныц объективтi зaцдaрыныц курaлдaры жэне кукыктык

| SCIENCE TIME Щ

максаттардыц жалпы кагидалары кылмыстык-к¥кыктыц тиiмдiлiгiн алдын ала аныктамайды. С.С. Алексеев керсеткеншдей, зац шыгарушы жэне баска да органдар к^кьщ зацдылыгын есепке алумен катар, к^кыктык реттеудi де есепке алып отыруы кажет [8]. Б^л жерде С.С. Алексеев накты кандай к¥кык зацдылыгы жайында сез болып отырганын, к^кык зацдылыгы ретiнде неш тYсiнетiнiн атап керсетпеген.

К^кыктык хабарламалардыц халыкка жетуi женiнде арнайы анкеталардыц кемегiмен к^кыктык тиiмдiлiк хабарламаларын насихиттауды окып-уйренудщ тиiмдiлiгiн зерттеген галымдар (Д.А. Керимов, В.Б. Никитин, В.В. Орехов, Л.И. Спиридонов) зер"п^ кызыгушылык тугызады. Олардыц анкеталык зерттеуi керсеткендей, эртYрлi хабарламалардыц жэне к¥кыктык бiлiмнiц эр адамга эркалай жететiндегi. С^ралгандардыц жартысына жуыгы к^кыктык хабарламаларды тек тжелей баспасез беттерiнен окыса, уштен бiрi дэрiстерден естiген. С^ралган адамдардыц барлыгы зацдылыктагы жацалыктар мен егерiстердi мектептен, достарынан, ата-анасынан, ауладагы таныстарынан еслген, сейтiп, ец алгашкы к^кыктык бiлiмдi алгаш естiген адамнан алган екен. Арнайы жаппай хабарлау каналдары мен зац актiлерi жинагы, арнайы зац эдебиеттерi секiлдi агымдар эрекетi белгш гана децгейде болган. С^ралган адамдардыц бiразы к¥кыктык хабарламаны радио, теледидар аркылы алган.

Кэмелетке жасы толмагандардыц кукыктык бiлiмдiлiгi олардыц когамга жат эрекеттерш азайтып, когамга жат кадам басуын сиретерi белгiлi. К¥кык б^зушылыктыц кYннен кYнге кебеюi к^кыктык бшмнщ темендiгiн дэлелдей тYсiп, сол багытта кеп ж^мыс iстеудi терецiрек кажет етедг

«Когамга жат кейбiр жецш-желт к¥кык б^зушылыктан басталган эрекеттерден кылмыстыц туындауы - к¥кыктык танымныц жоктыгын, к^кыктык бiлiмнiц темендтн» дэлелдей тYCкендей [9].

Кэмелетке жасы толмагандардыц к^кыктык бiлiмiн жетiлдiру - болашакта кукык б^зушылык пен кылмыстык к¥кык б^зушылыкка тоскауыл болары сезсiз.

Кэмелетке жасы толмагандардыц к^кыктык бiлiмiн жетiлдiру женшде комакты ой козгап, жасеспiрiмдердiц к¥кык б^зуына себепкер болатын осы кукыктык бiлiмнiц таяздыгы екендiгiн баса айткан белгiлi криминолог-галым Елеген Ьтшеу^лы Кайыржанов пiкiрiн колдаган галымдар Э.С. Жекебаев, М.С. Нарыкбаев, Е.О. Алауханов, Е.Б. Абдрасуловтар оныц алдын-алу жолдарын карастырып,накты шаралармен эсер етудi ^сынды.

Дэл осындай пiкiрдi ^станган ресейлiк талым А.И. Долгова жасеспiрiмдердiц кукыктык танымыныц каншалыкты жогарылыгын аныктау максатында анкеталык с^рактардыц мацыздылыгына кез жеткiздi. Ол анкетаныц «ашык» - «жабык» тYрiн пайдалану аркылы, кэмелетке жасы толмагандардыц к¥кык б^зушылыкка деген кезкарасын аныктап, олардыц кацдай да болмасын когамга жат эрекеттерше жауапсыздыкпен карайтынын дэлелдей келе, оган

I SCIENCE TIME Щ

к^кыктык твнымныц тeмeндiгi ceбeп болотынын тaFы до отоп кepceттi [10].

^кыктык, coныц iшiндe кылмыетык-к^кыктык, тиiмдiлiк нopмaлapыныц paдиo мен бacпaceз apк;ылы тapaFaн тYpiнeн гepi тeлeдидapдa тapayы Yлкeн тиiмдiлiк экeлeдi. ОFaн ceбeп, paдиo мен бacпaceздe apнayлы к^кыкты; apнaдaFы xaбapлap eтe кeп бoлca до, оны жacы тoлмaFaн бaлaлapдыц Yнeмi тыцдой, оки aлмayы. Ал, зaцдaFы жaцaлыктap, кылмыетык idep жeнiндeгi xaбapлaмaлap, бaлaлapFa кeцec 6cpc aйтылFaн a^rn-re^cri тeлeдидapдaн oлap Yнeмi кepe &тады. Б^л oлapдыц к^кыкты; тиiмдiлiк пен бшмш ecipyгe кeп кeмeгiн тигiзeдi жэне де кез келген жот эpeкeттeн жиpeндipiп, oйлaнтapы xa;. Олой бoлca, жacы тoлмaFaн бaлaлapдыц к^кыктык cayaттылыFы - к^кыкты; тиiмдiлiккe ^п эcepiн тигiзiп, aFaт кодом жacayынa тocкayыл бoлapы ceзciз.

К^кыкты; caлaныц кopFaлy фyнкцияcы кoFaмдык кaтынacтapды ;opFay кaжeттiлiгiнe, бYкiл кoFaм, aзaмaттapдыц элеуметтж тoптapыныц мYДдeлepiн KopFayмeн оныктолоды. ^opFay фyикцияcыныц нeгiзiн тaFaйындay - к^кык б^зушылыкко тoйтapыc бepy кaзipгi колдонылып жYpгeн кылмыетык заддо кeп бoлca до, ол озды; depi ceзciз.

Kaзaкcтaн Рecпyбликacы кылмыетык кoдeкciнiц 2-бaбындa"...aдaм мен взомоныц к¥Kыктapын, бocтaндыктapы мен зоцды мYДдeлepiн, кoFaмдык тэpтiп

пен кayiпciздiктi, кopшaFaн opтaны......кoFaм мен мeмлeкeттiц зоцымен

KopFaлaтын мYДДCлepiн кылмыетык кол C¥Fyшылыктaн ;opFay, бейбгтшшк пен aдaмзaттыц кayiпciздiгiн ;opFay, coндaй-aк кылмыcтыpдыц олдын any болып тобылотыны" aйтылFaн. Бiздiцшe, б^л жepдe кылмышен кYpecтiц жвлпы мaкcaттapы aйк;ындaлa !Ycce кepeк.

Кылмыетык-к^кыктык нopмa мен оныц мexaнизмiнiц озомот тэpтiбiнe эcepiнiц мэнш толдоу босты мaкcaт eмec. Ол тек кылмыотен кYpec шapaлapыныц тшмдшгш apттыpy Yшiн Fылыми нeгiздiлiктi кepceтeдi.

Сонымен, бeлгiлi бoлFaндaй, к^кыктыц тшмдшп кoFaмдaFы кoFaмдык кaтынacтapды peттeп, оны iœe acыpyдa нэтиже aлyдaFы кaбiлeттiлiк. ^aзipгi кезде жacы тoлмaFaндapдыц кышмыгсымен кYpecтiц нeгiзгi ^pa^i peтiндe кылмыетык-к^кык нopмacын Д¥pыc пойдолону бoлca, б^л жacы тoлмaFaндap кышмыгсымен кYpecтiц кылмыетык-К¥кыктык шapaлapыныц тиiмдiлiгiн элeyмeттiк децгейде зepттey, oкып-YЙpeнy т¥PFыcынaн кepiнeдi. Оcыдaн бapып, тиiмдiлiктiц д^ыгс жолын тоцдм, тшмдшк caпacын кeтepyгe мYмкiндiк туоды. Сондыктон, зepттey б^л кYн тэpтiбiнeн тYCпeтiн мэceлeнiц жон-жокты кeзгe кepiнбec жaктapын комтуы тиic.

Kpиминoлoгиялык тYPFыдaн ;apaca;, ^ipri кезде жacы тoлмaFaндap кылмыетык к¥кык бYзyшылыктapымeн кYpecтiц нeгiзгi K^pa^ кылмыетык-к^кыкты; нopмaлapын д^ыгс тайд&тану бoлca, элeyмeттiк зepттeyдiц босты бaFыты - жacы тoлмaFaндap кышмыгсымен ^pec^ кылмыетык-к^кыктык шapaлapдыц тиiмдiлiгiн пойдолону, юке acыpy, ceйтiп, жoFapыдa отм eткeндeй,

I

SCIENCE TIME

I

KSMeneTKe ®:acti TonMaFaHgap apactrngaFti KbinMticTtintiKTtiH, angtiH antin, ecKepTy mapanaptrneH scep eTy. AnaHga, KtinMticTtiK 3aHgtintiK neH ohmh, THiMginiriH naftganaHy Ke6iHece, 3a« TexHHKactiHtiH, wuganaptiH 6:pyFa 6aftnaHticTti TeMeHgengi.

^acti TonMaFaHgap KtinMticTtiK K^KtiK 6¥3ymtintiFtiH ecKepTy mapanaptiHtiH, THiMginiK npo6neMactiH oKtm-yftpeHy TeK KaHa HaKTti 3aHgtintiKTti ^eTingipyMeH meKTenMeHgi, 6^gaH ohmh, T9^ipu6ege KongaHy Ka^erriniriH 3epTTey, oKtm-yftpeHy Ka^erriri TytiHgaftgti. On ^acti TonMaFaHgapFa TaFafttiHganartiH ®:a3a 6onyti MYMKiH.

KtinMticTtiK kyk^iktmk FtintiMga sni ge 6onca, TontiK 3eprrenMereH khbih MsceneHiH 6ipi - ^act TonMaFaHgapgtiR KOFaMFa ®;aT speKeTTepimH epTe 6acTaH mtiFartiHtiH gep Ke3iHge Kepe anMay. OFaH Koca, ^acecnipiMgepgi« KaRFtiSacTtiKKa cantrnytiHtiH, ce6enTepi MeH ^aFgafttiH amy HaKTti 3epTTeygi Ka^eT eTce, 6^n -onapgti« KOFaMFa ®ar speKerTepimH epTe 6acTaH 6inrne 6acTaFaHtiHa Kysrep eTegi. ^acti TonMaFaHgapgtR KaH,Fti6acTtiFti onapgtiH, K¥KtiK 6¥3ymtintiFtiHtiH, angtiH-any npo6neMactmeH TtiFti3 6aftnaHticTti eKeHi aHrnaca ga TyciHiKTi. An, m^hmr KYK^iKTtK perreny canactiHti« sni ge 6onca, Kantic KanFaHtiH KepceTce KepeK.

Co«Fti Ke3geri cTarucTHKa 6ananap yftmeH mtiKKaH 6ananapgtiR 30%-Fa ^ytiFti «KaH,Fti6ac», 20%-ti KtinMticKep Karaptrna Koctinca, 10%-gaftti eMipiMeH KomTacartiHtiH gsnengereH. An, ffltiFtic Ka3aKcTaH o6ntictiHga 6ananap yftmeH mtKKaH ^acecnipiMgepgiH, 7%-ti KtinMticKepniK ^ongti TaHgaca, 0,1%-ti ®:eH,in ^ypicneH aftHantictm, 0,5%-ti HamaKopntiKTti ^aHMHa cepiK eTKeH.

CoHgaH-aK, pecny6nHKa 6ofttiHma ^tintrna «KaH,Fti6acTtiK;Ka» cantiHFaH 2500-geH aca 6anaFa i3gey cantrnca, ogaH ffltiFtic Ka3aKcTaH o6tinticti ga KeHge eMec. GcKeMeH Kanacti 6ofttiHma, KaH,Fti6acTtiK;Ka cantiHFaHgap MeH K^KtiK 6¥3tm, SKiMminiK ^ayanKa TapTtinFaHgap 13-15 nafttogti KYpafigt.

KsMenerriK ®;acKa TonMaFaHgapgtiH, KtinMtictiHa 6aFtrrranFaH KtinMticTtiK, SKiMminiK 3aHgtintiKTaptiHtiH, npo6neMacti 6YriHri Kym 6ipiHmi optrnga geceK, KaTenecnereH 6onap egiK. KtinMticTtiK, SKiMminiK 3aHgtintiKTaptiHtiH, npo6neMacti ^act TonMaFaHgap ici ^eHiHgeri komhcchahmh, Kti3MeTiMeH TtiFti3 6aftnaHticTtintiFtiH 6^n ^epge ecKe cana KeTKeH apTtiK eMec. ^annti, ®:acti TonMaFaHgapgtR KoFaMFa ^ar KtintiKTaptiH epTe 6acTaH amtin, angtiH- any, KtinMticTtiK K¥KtiK 6Y3ymtnMKTM ecKepTy npo6neMacti K^KtiK 6¥3ymtintiKTtiH, npo^unaKTHKantK THiMginiriHiH, Heri3i.

KtinMticTtiK ®3He KtinMticTtiK-arKapy KYKtiFtiHtiH, apceHanti 6ontm Ta6tinartiH ^act TonMaFaHgap KtinMtictiMeH Kypec K^pantiHtiH, KaHgaH ^aFgaftga eKeHiH, ohmh, ®;acTap K^mMtctMeH Kypec ^HtiMgaptiHtiH, MiHgeTTepre ^ayan 6epe anartiHgtiFtiH, Ka3ipri Ke3ge KaHmantKTt THiMginiriH 6epin oTtpFaHgtFMH TyciHgipy - 3epTTeygi« MaKcarraptiHtiR 6ipi.

Ka3aKcTaHgtK KpHMHHonorTapgtH 3eprTeynepi K¥KtiK 6^3FaH ^act

I

SCIENCE TIME

I

TonMaFaHgapgbiR 4/3-i KbinMbic ^acaraH Ke3ge, onapgbiR 6:^gaH T9p6HeniK-npo^HnaKTopHflnbi; meKieH mbiFbin, imKi icTep 6eniMrne, ®:acbi TonMaFaHgap ici ^ernHgeri KOMHCCHara "TYcKeHgepiHe" Kysrep 6onFaHbiH KepceTKeH. ^eceK Te, KpraMra KbinbiKTapbiMeH epeKmeneHreH ^acm TonMaraHgapra gep Ke3iHge

6aFMT-6argap 6epce, onapgbiR KbinMbic Ta6angbipbiFbiH "airaMaybiHa" ce6enKep 6onraH 6onap egiK.KsMeneTKe ®:acbi TonMaFaHgapgbiH, KbinMbicTbi; kykmk 6¥3ymbinbiFbiH ecKepTy mapanapbiHbiH, THiMginiriH 3epTTey npo6neMacbi ^eKenereH KYKbi; HopManapm MeH ohm T9^;ipH6ege KongaHyMeH meKienMece KepeK.

KsMeneTKe ®:acbi TonMaFaHgap KbinMbicTbi; KYKMK 6¥3ymbinbiFbiMeH KYpec Typanm 3aHgbinbiK;Tbi KaMTHTbiH KYKMKTM; THiMginiK:

- KbinMbicTbi; KPbK 6¥3ymbinbiK gen Ta6binFaH KoFaMgbiK-KayinTi speKerriH, 3aHga KepiHic Ta6ybiHbiH, TonbiKTbiFbi, gepKe3giniri, g^pbicTbiFbiHaH;

- sneyMeriiK^KoHoMHKanbiK 3aHgbinbiKTbiH, 3a« Tanan-TineKTeprne csHKec KenyiHeH;

- KbinMbicTbi; 3aHgbinbiKTbiH, TYpaKTbinbiFbi ^9He ohm« 6ipbiH,Faft KongaHbnybHaH;

- K^inMbcTMK-KYKMKTMK caH^H^Hbi KongaHygbiH, KoFaMgbi; mapa scepiMcH

- KbinMbicTbi; caH^H^HbiH, KbinMbicTbiK-KYKbiKTbi; HopMa MasM^HbiMeH ^pTmbinbiKTbiR xa6apgap 6onybrnaH KepiHegi [11].

Ei3 npo^eccop ^.n.CnHpngoHoBTMH 6¥Hgafi Ke3;apacbiH Tonbi; 6enin anbin KepceTygiR e3iHgiK opbiHbi 6ap.

KsMeneTTiK ^ac;a TonMaFaHgap KbinMbicTbi; kykmk 6¥3ymbinbiFbiMeH KYpec -^annbi k^mmmctm; kykmk 6¥3ymbinbiKneH KYpecTe, 3aHgbinbiK neH KYKbiKTbi; TspTinTi HbFaHTyga YnKeH opbiH anagbi. CoHgbiKTaH ga, KbinMbicTbi; kykmk 6Y3ymbnM;neH KYpec mapanapbiHbiH, KbinMbicTbiK-KYKbiKTbi; THiMginiriH KeTepy ^ac ^erammeKiepgiH, T9p6Hecme 6aFbiTTanraH KYpec cTpareruacb 6onbin Ta6binagbi.

KbinMbicTbi; KPbK 6¥3ymMnM;neH KYpecTiH, KbinMbicTbiK-KYKbiKTbi; THiMginiri npo6neMacbi kyh T9pTi6meH TYcneHTiH npo6neMa peTiHge ;anapm gaycbi3.

KbinMbicTbiK-KYKbiKTbiH, THiMginiK npo6neMacbi, THiMginiKTi icKe acbipygbiH, THiMginiK HopMacm, KbinMbicTbi; kykmk 6¥3ymbinbiKTbiH, angbiH-anbin, ohm ecKepTy npo6neManapm, KbinMbicTbi; ^ayanTbinbi; npo6neMacbi, k^mmhc T^nFacbi MeH ohmh, KbinMbicKa TiKeneH KaTbicTbinbiFbi, "^ac KbinMbicKepnep" npo6neManapbi - 6spi- 6spi memyiH ^egengeTygi ;a^;eT eTeTiH npo6neMa 6onbin ;ana 6epMeK. On -6onama;TbiH eHmiciHge geceK, apTbi; aHTKaHgbi; 6onMac. ^eceK Te, 6onama; eHmiciHe ;angmpy ohmr memiMiH Ta6ygbi Saaynaiapbi ce3ci3. CoHgbiKTaH, Te3 apaga ;onFa any Ka^erriri TybiHgap 6onca, on TananTaH TyFaH MiHgeT 6onMa;.

^annbi THiMginiK Mscenenepi kyh T9pTi6meH TYcneHTiH Mscene

peTiHge ;anmn ;oHMac YmiH Y3giKci3 ^mmc icTeygiH, Ka^eiriri TybiHgaftgbi.

csHKecTiriHeH;

| SCIENCE TIME Щ

Жогарыда айтылгандай, белгiлi галымдардын, (Е.1. ^айыржанов, И.Ш. Борчашвили, М.К. Ынтыкбаев, З.С. Токубаев, Н.Д. Мухамедьянов) iзденiсiнен туган ^сыныстар мен талап- тiлектердi жYзеге асыру YffliH ескерту мэселелерш ерте жастан бастап колга алу керек. Ce6e6i, ерте жастан жан^ядан бастау алып, мектеп табалдырыгынан жалгасын табатын ескерту шаралары кейiн тиiмдiлiгiн берерi сeзсiз. Сондыктан д^рыс сараланып, ез децгейiнде ж^мыс iстеген к¥кык тшмдшгш берсе, тиiмдiлiк к^кыкпен тiкелей байланыстылыгын кeрсетiп, ез нэтижесш бередi. Сонда гана кылмыстылыкты ескерту-тиiмдiлiк кепiлi болмак. Сонда гана кылмыстык к^кык б^зушыльщты ескерту- тиiмдiлiк кепiлi болып кана коймай, кылмыстык к¥кык б^зушылыктын, алдын-алуга игi ыкпал етiп, жат эрекеттщ кeбеймеуiне жол ашары хак. Ал, кылмыстык к¥кык б^зушылыктын, алдын-алуга ип ыкпал ету мен жат эрекеттщ кебеймеуше жол ашу- болашакка деген сенiмдi арттырып, тыц багыттар жолында ецбек етуге зор пайдасын тигiзерi сeзсiз.Ал, пайдасы тиген iстiц нэтижесшщ де зор болары анык.

ПайдаланылFан здебиеттер Ti3iMi:

1. Ынтыкбаев М.К. Кылмыстылыкты ескерту криминологиялык теориясыныц жалпы сипаты. - В кн.: Криминология. - Астана, 2005.- 68 6.

2. Джекебаев 0.С. Соучастие в преступлении.- Алма-Ата, 1981.- 25 б.

3. Шапинова С.А. Индивидуализация уголовной ответственности несовершеннолетних. - Преступление и ответственность. - Алма-Ата, 1979. - 14 б.

4. Алауханов Е.О. Криминология. - 2006. - 8 б.

5. Абдрасулов Е.Б. Кэмелетке толмагандар арасында к^кык б^зушылыктыц алдын алу. - «Зац»,2005. -№6. -21 б.

6. Бабаев М.М. Индивидуализация наказания несовершенинолетних. - М.,1968.

7. Керимов Д.Л. Категория цели в советском праве. - Правоведение. 1964, - №3.28.

8. Алексеев С.С. Общая теория права. - М., 1981. - 26 с.

9. Джекебаев УС. Об опыте криминологического изучения личности преступника и преступного поведения. - В кн.: Преступление и ответственности. - Алма-Ата, 1979.

10. Долгова А.И. Изучение правового сознания несовершенолетних. В кн: -Научная информация по вопросам борьбы с преступностью. - М. - 1969 г. - № 2. -15 с.

11. Спиридонов А.И. Социология уголовного права. - М., 1968. - 65 с.