CC BY
257ЖАСЭСШРШ: НАШАЦОРЛЬЩ, СЕБЕП, АЛДЫН-АЛУ
ЖЭНЕ ЕСКЕРТУ
Орсаева Р. А.
Цазацстан, вскемен ц.
С. Аманжолов атындагы ШЦМУ, цылмыстыц цуцыц жэне цылмыстыц ic жYргiзу кафедрасыныц доцентг, зац. г.к.
Abstract. Article teenagers considered to be a "poison" is the question of the prevention of drug addiction have been considered
^азакстан Республикасыньщ Президент Н.Э. Назарбаев ^азакстан халкына Жолдауында «жаца гасырдыц непзп мшдеттершщ б1р1-Казак;стан азаматтарыныц денсаулыгы екенш KepceTin, оныц мацыздылыгын дана халкымыздыц «тазалык-саулык непз^ саулык - байлык непзЬ> деген макалымен нактылай тYCкeнi бeлгiлi.
Шынында да, жан тазалыгыныц нeгiзi-cалауатты eMip CYPУдeн басталса, оныц жалгасын жаксылыкпен жалгастырудан керер eдiк. Жаксылыктыц келецкесшен «орын» алатын жамандык эдеттщ коса жYpeтiнi eшкiмгe жасырын болмаса керек. Сондык;тан, одан арылу мен арылтумен ^рестщ нэтижeлi болуы - Yмiтiн Yзбeгeн кез келген адамга байланысты eкeнi анык.
^азipri кезде дендеп енген дерттщ бipi peтiндe жастар арасындагы нашакорлык мэceлeci десек, кателеспеген болар eдiк.
Нашакорлыкка салыну тек жеке адамныц денсаулыгына гана зиян келтрмейд^ ол когамдык тэpтiптi бузуга жэне кылмыска апарар бipдeн-бip тура жол. Дэр^ерлш зерттеулер, сот, тергеу тэжipибeci нашакорлыкка салыну кауiптi екендшн растайды. Эйткeнi, нашакорлыкка салынган адам есаздшке урынып, айналасындагыларга, бYкiл когамга катер тeндipeдi. Оныц соцы кебшесе ауыр кылмыстар жасауга экeлiп соктырады [1, 57 б.].
Галамдык ДYниeтанымныц гарыштап турган шагында жаcecпipiмдepдiц тепе-тeцдiктi сактай алуы - Yлкeн жeтicтiккe пара-пар. Олай дeуiмiзгe себеп, Елбасы Н.Э.Назарбаевтыц «кауiпciздiккe катысты езшщ устанымында галамдык сипаттагы кауiп-катepдiц бэpiмiзгe ортак eкeндiгiн, онымен бip жецнен кол, бip жагадан бас шыгара отырып кYpecу кажeттiлiгiнe назар аудару керек» деген сезь Осы орайда, бYгiнгi тацда улттык кауiпciздiгiмiзгe тент турган катepдiц бipi нашакорлык десек, артык айткандык емес сиякты.
^аз1рп тацда жогарыда айтып кeткeнiмiздeй, казак кауымныц алдындагы шeшiлмeгeн мэселелердщ алдыцгы катарынан нашакорлыкты табуга болады. Аукымы мен жылдамдыгы жагынан жастардыц жакын болашактагы дамуындагы физикалык жэне моральдык жагынан кулдырауына нeгiз болатын, элeумeттiк турактылыгыныц тeмeндeуiнiц бipдeн бip ceбeпшici болатын осы нашакорлык.
Тарихтыц тepeцiнe Yцiлceцiз, адамзат баласыныц ерте заманнан-ак, ecipткiнi eci кете пайдаланганын байкайсыз.
«Homa sapiens»-^ ой-санасы дамыган сайын ecipткiнiц тYp-тYpi де кебейе тYceдi. Химия гылымыныц ашылуымен eмipгe атын ecтiмeгeн, кeйбipeулepiнe тiптi тшц кYpмeлiп калатын ecipткi тYpлepi пайда болды, кокаин, героин, ЛСД, амфетамин,
бензедрин, фенамин, первитин, МДМА, крэк секiлдi шубатылып кете барады. Эрине, галымдардыц мундагы максаты бэрiнен кYштiрек эсерi бар, дэрЫ ойлап табу болгандыгы айтпаса да тYсiнiктi. Бiр кызыгы сол, химиялык жолмен алынатын еарткшердщ барлыгыныц дерлiк иелерi белгiлi. Мэселен, 1803 жылы немiс галымы Фридрих Сертюртер опииннан морфий алуды ойлап тапса, ал 1989 жылы оныц отандасы Генрих Дрезер эсерi естi тандыратын героиндi дYниеге экелдi [2, 88 б.]. Ал, героин дегенiмiз опиуымнан жYЗ есе кYштi екендiгiн еске сала кетсек артык болмас. Эрине, ойлап тапкыштардыц ешкандай да кшэа жок. Кезiнде медицина Yшiн Yлкен жацалык болган дэрьдэрмектердщ ертецп дYние-жYзiн шарлап, миллиондаган
адамдардыц одан зардап шегетшдшн олар кайдан бшсш.
Нашакорлы; - когамды iшiнен iрiтетiн дерт. Ол адамдардыц жасы мен элеуметпк жагдайына, нэсiлi мен дшше карамастан, кез келген отбасыныц есшн кагуы мYмкiн. Бул проблеманы бYкiл когам гана жумылганда шешуге болады.
Есiрткiнi сез еткенде элемнщ Yш нYктесi ойга оралады. Бiрiншi катарга Ощуспк Американыц бiркатар елдерi жатады. Екiншi топка лакап аты «Алтын уштаган» аталатын Ощуспк Шыгыс Азияныц - Мьянма, Тайланд, Лаос секiлдi елдерiн жаткызган жен. Yшiншi топ «Алтын жарты ай» атанган Ауганстан мен Пэкiстан. Ауганстан мемлекетiнде (жылына 4600 тонна опиын) ете Yлкен аукымда есiрткi заты енiдiрiледi [3, 31 б.]. Еартю бизнесi ендi-ендi канат жайып, каркын ала бастаган ^азакстандагы хал-ахуалды сол елдердегi децгейден тым алыс жатыр деп есептеуге болмайды. Оган басты себептердщ бiрi - ^азакстанныц есiрткi жасалатын кекнэр мен карасораныц Отаны болуында. Айталык дYниежYзi бойынша нашакорлыкпен ^ресушшердщ YPейiн тугызып отырган Ауганстанда кекнэр еамдш 50 мыц гектарды алып жатса, ал ^азакстанда осы есiмдiктер 1 миллионга жуык гектар алкапка жайылган. Есiрткi бизнесi ец кiрiс пайдасы мол, халыкаралык, аумактык келемдегi, уйымдаскан кылмыстылык, трансулттык, контрабандалык кылмыстардыц есуше, ал ол ез кезегiнде сыбайлас жемкорлык пен аса ауыр кылмыстардыц етек алуына себепкер.
Есiрткi бизнесше карсы кYресте тек кана шю iстер органдары гана емес, сонымен катар кеден, шекаралык кызмет, бшм беру саласы, медицина, табигатты коргау, каржы мекемелерi, галымдар, сарапшылар ягни бул сферада барлык аналитикалык, интелектуалдык потенциалдарды колдану.
Нашакорлык дегенiмiз эруакытта есiрткi бизнесiнен бастау алады. Сондыктан оныц тYп-тамырын, бастау шегiн ауыздыктауды Yздiксiз жYргiзген дурыс. Есiрткi бизнеамен элiмнiц iргелi елдерiнiц барлыгы да ^ресуде. Бул багытта бiздiц елде де айтарлыктай жумыстар аткарылуда. Нашакорлык пен еартю бизнесiне карсы ^рес комитетi курылды. ^азакстан есiрткi транзитшщ Yстiнде жатыр. Атап айтканда, Ощуспк батыс Азия, Ауганстан елдерiнен Ресейге, одан ары Батыс Еуропага асырылатын есiрткiлер казак жерiнiц жупар ауасын жутып ете шагатындыгы екiнiштi-ак.
Ел болашагы ескелец урпактыц кандай тэрбие алып, кандай азамат болып есетшдшне байланысты. Бесiктен басталатын бала тэрбиес кiмдi болмасын бей-жай калдыра алмайды. Осы орайды жастар арасынан еартю тэрiздi акыл естен айыратын шдеттщ ойкастай бастауы жэне осы шдеттщ жыл сайын артып келе жаткандыгы кiмдi болса да мазаламай коймайды. Оны шешу жолында тYрлi кадамдар жасалганымен, жасеспiрiмдер арасындагы нашага елштеушшк керсеткiшiнiц азаятын тYрi байкалмай отыр. Есiрткiге елiктеушiлiк Yлкен калаларды былай койганда, тYпкiрдегi ауылдардан да тебе керсетш, жылдан-жылга тамырын терец жайып барады. Бiр дабыл кагарлыгы
соцгы жылдары ecipTKire бой алдыргандардыц катарында мектеп окушылары да кездесiп калып жYр.
Жастар елiмiздегi ipi элеуметтiк демографиялык топтардыц 6ipi. 2012 жылы жалпы халык саны 15 миллионга жеткен ^азакстанныц когамдык курылымындагы жас азаматтардьщ Yлесi 28,7 пайызын кураса, соцгы Yш жыл iшiнде олардыц катары тагы да 400 мыц адамга кебейдь Ресми деректер бойынша казiргi уакытта казакстандык есiрткi тутынушылардыц орташа жас мелшерi 13 пен 25 жас аралыгындагы азаматтар. 1991 жылмен салыстырганда нашакорлар саны 22 есеге ескенш ескерсек, жастар арасындагы нашакорлыктыц есу децгейi мен каркыныныц айтарлыктай жогары болуы келешекте когамдагы элеуметпк турактылыктыц сакталуына керi эсерiн типзепш анык [4,15б.].
2014 жылы жалпы халык саны 17 миллионнан аскан ^азакстандагы жас азаматтардыц Yлесi 31,2 пайызын кураса, соцгы кездеп дерек кездерi есiрткi тутынушылардыц орташа жас мелшершщ 15 тен 23 жас аралыгындагы азаматтарды камтитынын керсеткен, бул-эрине, куанатын жагдай емес, сонда да болса, кукык коргау органдарыныц Yздiксiз жумыс iстеуiнiц нэтижесiнде нашакорлыкты «досы» еткен жастарымыздыц жас мелшерiнiц «жасаруын» токтатудыц алгашкы оцды кадамдары жасаган кадамныц жецiсi iспеттес.
Есiрткiнi туракты тYPде пайдаланушылардыц соцы пайдакYнемдiк максаттагы жэне кYш колдану аркылы жасалатын кылмыстардыц кебеюiне экелiп соктырады. 1990 жылдардыц екiншi жартысында республиканыц жекелеген ещрлерш шарпыган ВИЧ/СПИД кеселiнiц таралуына есiрткiнi терiс пайдаланудыц себепшi болганы белгiлi. Сондыктан тек оныц зардабымен кYреспей, нашакорлыктыц бастау шегiн ауыздыктауды барлык мемлекеттiк органдар мен мекемелердщ, мемлекеттiк емес уйымдардыц, когамдык бiрлестiктердiц, когамымыздыц саналы азаматтарыныц жумыла катысуымен жYзеге асырган дурыс. Ец алдымен когамныц кYш-куатын есiрткiнiц зацсыз айналымы саласындагы мэселелердi гана шешуге жумылдырмай, демократиялык кукыктык мемлекет базасында халыктыц салауатты емiр салтыныц жаца кагидаттарын калыптастыруга багыттау керек. Осы бойынша ест келе жаткан жас урпак санасында есiрткiге карсы иммунитет калыптасады, ал бул нашакорлык пен еартю бизнесiнiц алдын алудыц басты тетш - есiрткiге суранысты азайтудыц мацызды алгышарты болып табылады.
Сэл кешн шегiнiп, колдагы деректердi басшылыкка алып, еткенге шолу жасасак, елiмiзде 1997 жылдыц езiнде Yш жарым мыцнан астам адам есiрткiмен усталганын, оныц 1102-i жасеспiрiмдер болып отырганын, 1999 жылгы есеп бойынша ресспубликамызда нашакорлыкка салынган 22797 адам арнаулы есепке жэне бакылауга алынган. Экiнiшке орай, олардыц 17345-i 16 мен 29 аралыгындагы жастар, 1637-i эйелдер, 426-ы мектеп жасындагы жасеспiрiмдер, 327-i студенттер. Есiрткi заттарын сактап, таратып, сатканы Yшiн 9818 адам экiмшiлiк жауапка тартылса, олардыц 800-i жасеспiрiмдер, ал 2003 жылы аныкталган арнаулы есепке тркелген есiрткi пайдаланушылардыц саны 4834 адам болса, оныц 384-i эйелдер де, 209-ы кэмелетке толмаган жасеспiрiмдер. 2004 жылгы деректер бойынша, еартю заттарын сактап, таратып, саткандары Yшiн республика бойынша 91 эйел, 23 жасеспiрiмдер, 18-29 жас аралыгындагы 665 адам, 30-54 жас аралыгында 764 адам, 55-59 жас аралыгында 8 адам жэне 60-тан аскан 8 адам жауапка тартылса, бас бостандыгын айыру жазасына 917 адам, 1-3 жылга 832 адам, 3-5 жылга 47 адам, 5-8 жылга 33 адам, 8-10 жылга 3 адам кесшген. Тагы бiр екiнiштi жай, 10-12 жастагы жасеспiрiмдердiц екiсiнiц бiрi анаша,
ecipTKi gereHHi« He eKeHiH 6inin ;aHa KOMMaM, ohh KongaHybiHga [5, 60 6.]. ^ananapgaFbi TYHri Kny6Tapga, gucKOTeKanapga m^hm caTbin anbin, <OKcTa3Fa» 6eneHy «acTapgw«, «eTKiHmeKTepgi« cYMiKTi ayeciHe aMHanFaHbi am ge 6onca, apa-Typa Ke3geceTiH «aFgaM eKeHi «acbipbiH eMec. An con ««eTKiHmeKTepre HamaHw «eTKi3eTiHgep KiMgep?» gereH cayan Tyap 6onca, on 3a«gw cayan öonapw ce3ci3. Ei3gi« naMbiMgaybiMbi3ma, onap KeöiHece KYHKepic KapeKeTiMeH «YpreH Hama caygarepnepi öonca KepeK.
^acecnipiM Hama i3gen «on canap meKneMgi, onapgw YMpeTin, Kbi3biKTbipaTbiH-epeceKTep-HapKOÖH3HecneH aMHanbicymbinap MeH TacbiMangaymbinap.
^ongaHbic;a eHreH ^a3a;cTaH Pecny6nHKacbiHbi« ^unMucTH^ KogeKciHge (2015) ecipTKi HeMece «YMKere acep eTeTiH 3aTTapgbi 3a«cw3 gaMbiHgay, caTbin anFaHbi YmiH, caTKaHw HeMece TacbiMangaFaHbi YmiH «a3anaMTbiH apHaynw HopManap 296-3036anTapga KapacTwpwnwn, KbinMbicTbi; «ayanTbinbi; KaTaa TYcKeH.
EpeceKTepgi« «acecnipiMgepgi Hama;opnw;neH aMHanwcyFa bi;nan eTynepiHi« 6ipgeH-6ip ceöeöi, 6i3ge KaMeneiriK «ac;a TonMaFaHgapFa apHaMbi «a3a «ok. ^ereHMeH KaMeneTKe TonMaFaH «acecnipiM ycTanca, ohh« «acTbiFbi ecKepinegi ge, «a3aHbi« TYpnepi «e«ingeiinegi. CoHgbiKTaH Hama TapaTymbinapgbi« Ke6i «acecnipiMgepgi e3gepiHi« KaTapwHa TapTbin, a3Fbipagbi, an a«;ay «ac «eTKiHmeKTep 6onMamw a;maFa 6ona ocbiHgaM KwnMwcTHK apeKeTKe 6apyFa Ma«6Yp [4, 11 6.].
2015 «wngaH 6acTan, KongaHbic;a eHreH ^a3a;cTaH Pecny6nHKacbiHbi« ^binMbicTbi; KogeKciHi« 133- 6a6w «KaMeneTKe TonMaFaH agaMgw KOFaMFa «aT apeKeTTep «acayFa TapTyFa» bi;nan eTKeHgepre KongaHbinaTbiH KbinMbicTbi; «ayanTbinbiKTbi« ;aTa«ga«gaHa TYcKeHiH KepceTKeH.
^annbi eniMi3ge e« aywp KwnMwc «acay Hama;opnapgbi« YneciHe raegi eKeH. HamaKopnw;neH ayecTeHreHgepge MeMipiMginiK, gocTbi;, agaMgw; KacHexrepi MYngeM «oMbinagbi.
OpHHe, KonFa TYcKeHgepgi ^a3a;cTaH Pecny6nHKacbiHbi« ^unMucTu; KogeKciHge 296 6a6w 6oMwHma «ayan;a TapTbin, KwnMwcTapwH aHHKTay «aHe Teprey «yMbicTapbi «ypri3inegi. ^ereHMeH, ic 6apwcwHga MbiHagaM «aFgaMnapgw« Ke3gecin KanaTbiHgbiFbiH «acwpyFa 6onMaMgw. AMTanw; 6oMbiHaH ecipTKi Ta6wnFaH agaM Teprey MeH cot npo^ci Ke3iHgeri «ayanTapwHga «KemegeH Ke3geMco; Taywn angbiM, 6enrici3 6ipeygeH caTbin angbiM» gereH Tapi3gi Heri3ci3 ganeniH ;aMTanan, ecipTKiHi caT;aH HeMece ohh 6epreH agaMgw aMTnaM, imKe 6Yrin ;anagw. ^fhh Ta6wnFaH ecipTKiHi« KiMHeH anbiHFaHgbiFbi amwnMaM ;anagw. Ha, ecipTKire 6aMnaHbicTbi «acwpwH, amwnMaFaH KwnMwcTap, ohh naMganaHymbi TipKeyge «ok ecipTKi;¥Mapnap caHbi ;aHmaMa gece«i3mi!
Ha, erep ocwnaM KeTe 6epeTiH 6onca, OHga epTe Me Kem ne neneHi« raMneTme «He eniM, He eMip» HeMece ffl.AMTMaTOBTbi« «®aH nugaHbi«» TybiHgaMTbiH KYHi anwc eMec. BYpwHgapw ecipTKi, aHama gereHgi ;a3a; YnTbiHbi« eKingepiHe KaTbicTbi MYngeM aTaMaMTbiH egiK. Ei3gi«me Hama;opnH;neH KYpecTe MeMneKeT TapanbiHaH Ke« KeneMge, api Ha;Tbi Y3giKci3 TYpge «yMbic icTeMTiH YriT-HacuxaT MamuHanapw KepeK. Och apKwnw Hama 6apnw; «aFHMcw3 Kwpw-«aFHHaH ambin «eTKi3ince, ohh TacwMangaMTHHgap MeH TyTbiHaTbiHgapgbi« apacwHga YnKeH oM-caHa KaMmwnwFHHH« 6acTanapw aHw;. HaTH«eciHge ya;wTma «paxaT;a angaHwn» «YpreH ;aHgacTapwMH3 agaM opTacwHa ;aMTa opanFaH 6onap egi [6, 25 6.].
Ei3gi« niKipiMi3me, MeMneKeTTi« 6^n canacwHga ;aMKopnwFH - ;onga 6ap eMgey-caywKTwpy opwHgapwHH« caHHH Ke6eMTin, «a«acwH amyFa 6aFHTTanca, OHgaFH eMgey TacingepiHi« ;a3ipri 3aMaHFa caM K¥pangapMeH «a6gw;Tanca, a3aMaTTapgw« aneyMeTTiK -
экономикалык жагдайын жогарылатып, элсiз камсыздандырылгандар санын азайтса, алдын алу мен ескерту шараларын Yнемi, кец аукымда жYргiзсе, улт болып, халык болып бiрлiriмiз мен ынтымагымызды сактау максатында барлык сана-сезiмiмiзбен сезiнiп есiрткi бизнесiне карсы турсак, жастар тэрбиесi саясаты саласындагы жумыстарды жаксартсак, есiрткi бизнесiмен курестеп зацдарды элi де кYшейту шаралары iске асканда гана бiз нашакорлыктыц тYбiне балта шапкан болар едш.
^азакстан Республикасыныц Президентi Н.Э.Назарбаевтыц ^азакстан халкына Жолдауында (2014) «... Бiздiц жастарымыз жаца, тэуелсiз елде ест келедь.. Мен жастар - бiздiц болашагымыздыц тiрегi дегендi эркез айтып келемiн. Мемлекет жаца буынныц алдында барлык есiктер мен жолдарды ашты! «Нурлы Жол», мiне, бiздiц креативт ыргакты жастарымыздыц кYш-жiгер жумсап, кулаш сермейтiн тусы осы!» деген жастарга ой тастар сезi болашагы нурлы еркендерiмiздiц еркенiн есiрiп,тек жаксылыктыц жаршысы болатынына кYдiктен герi Yмiттi арттыра тYсуде.
Жалпы атам казак «ауырып ем iздегенше, ауырмайтын жол iзде» деп бекер айтпаганын еске ала отырып, эрбiр адам сана сезiмiмен, бiлiмiмен, тYЙсiгiмен есiрткiнiц жаксылыкка апармайтындыгын есте устап, есiрткi шегу, тарату, сактау, тасымалдау сиякты зацга карсы эрекеттердт кылмыстык жауаптылык жYктейтiнiн тYсiне бiлсе, езгеге тYсiндiре бiлсе - болашагымыздыц жаркын боларына сенiм мол.
ЭДЕБИЕТТЕР
1. Есiрткiге карсы ^рестщ елеулi проблемалары неде?-Зац жэне заман. -2003. - №4.
2. Исимов.А.С. Борьба с наркоманией и наркобизнесом требует реформ.-Зац жэне заман. -2002. - №6.
3. ^асымжанова.Л. Нашакорлык туа бггкен дерт емес.-Зац. - 2001. - №5.
4. Комитет по борьбе с наркобизнесом и контролю за оборотом наркотиков МВД РК. Нормативные правовые акты в сфере борьбы с наркоманией и наркобизнесом// Родителям и детям о наркотиках . - Астана, 2004.
5. Управление профилактики и межведомственной координации КНБ МВД РК .Статистика неутешительна .-2007. - №2.
6. Александр Чаус. Нашакорлыкка карсы ^рес каркыны кандай?// Зац. - 2002. - №5.
