CC BY
0ОШ МАМЛЕКЕТТИК УНИВЕРСИТЕТИНИН ЖАРЧЫСЫ. ФИЛОЛОГИЯ
ВЕСТНИК ОШСКОГО ГОСУДАРСТВЕННОГО УНИВЕРСИТЕТА. ФИЛОЛОГИЯ JOURNAL OF OSH STATE UNIVERSITY. PHILOLOGY
e-ISSN: 1694-8874
№1(3)/2024, 43-53
УДК: 811.525
DOI: 10.52754/16948874 2024 1(3) 5
ЖАПАН ТИЛИНДЕ ТYЛКYНYН ОБРАЗЫНЫН ЧАГЫЛДЫРЫЛЫШЫ
ОБРАЗ ЛИСЫ В ЯПОНСКОМ ЯЗЫКЕ THE IMAGE OF FOX IN THE JAPANESE LANGUAGE
Асанахунова Зарина
Асанахунова Зарина Asanakhunova Zarina
окутуучу, Ош мамлекеттик университети
преподаватель, Ошский государственный университет Lecturer, Osh State University zasanahunova@oshsu.kg
ЖАПАН ТИЛИНДЕ ТYЛКYНYН ОБРАЗЫНЫН ЧАГЫЛДЫРЫЛЫШЫ Аннотация
ДYЙнeнYн тилдик картинасы бизди курчап турган дYЙнe жвнYндв эне тилде камтылган маалыматты билдирет. Аны эне тилде CYЙлeгeндeр тилдик бирдиктер аркылуу акыл-эсинде топтоп, бекемдейт. Тилди YЙрeнYYДe же изилдeeдe тилди алып жYPYYЧYлeрдYн тигил же бул образды кандай кабыл алганын кeрYYгe болот. Биздин изилдee объектибиз болуп жапан тили тандалып алынды. Себеби, жапан тилинде кызыктуу образдар кецири кездешет. Ошондой образдардын бири болуп жапан тилиндеги "тYлкYгe" жана ага байланышкан тYШYHYктeрдY айта алабыз. КYн чыгыш eлкeсYндe TYЛKYHYH образы абдан популярдуу болуп, ал эски жомоктордо гана эмес, массалык маданиятта да кецири кездешет. Жапан тилинде TYЛKYHYH образы карма-каршылыктуу болуп, ал коркунучтуу сыйкырдуу жаныбар катары да, кудайлардын кабарчысы катары да кабыл алынат. Жапан тилинде тYЛкYгe байланыштуу KernernH ишенимдер, ошондой эле ар кандай макалдар, накыл сeздeр кездешет. Макалада жапандардын дYЙнeнYн тилдик картинасында TYЛKYHYH образы каралат. Жапан тилинин ар кандай сeздeрYнe жана сeз айкаштарына, анын ичинде "TYЛKY" лексемасына талдоо жYPГY3Yлeт.
Ачкыч свздвр: дYЙнeнYн тилдик картинасы, жапан тили, TYЛKY, кицунэ, тогуз куйруктуу TYЛKY.
ОБРАЗ ЛИСЫ В ЯПОНСКОМ ЯЗЫКЕ
Аннотация
Под языковой картиной мира понимается содержащаяся в родном языке информация об окружающем нас мире. Носители языка накапливают и закрепляют его в своем сознании посредством языковых единиц. Изучая или изучая язык, можно увидеть, как носители языка воспринимают тот или иной образ. В качестве объекта нашего исследования был выбран японский язык. Это потому, что в японском языке распространены интересные образы различных существ. Одним из таких изображений является японское слово "лиса" и связанные с ним понятия. В стране восходящего солнца образ лисы очень популярен и широко встречается не только в старинных сказках, но и в массовой культуре. У японцев образ лисы противоречив, она воспринимается и как опасное магическое животное, и как посланница богов. В японском языке существует множество поверий о лисах, а также различные пословицы и поговорки. В данной статье рассматривается образ лисы в языковой картине мира японцев. Анализируется различные японские слова и словосочетания, связанные с лексемой "лиса".
Ключевые слова: языковая картина мира, японский язык, лиса, кицунэ, девятихвостая лиса.
THE IMAGE OF FOX IN THE JAPANESE LANGUAGE
Abstract
The linguistic image of the world is understood as information about the world around us contained in the native language. Native speakers accumulate and consolidate it in their minds through linguistic units. By studying or studying a language, you can see how native speakers perceive a particular image. The Japanese language was chosen as the object of our research. This is because the Japanese language is full of interesting images of various creatures. One such image is the Japanese word for "fox" and related concepts. In the land of the rising sun, the image of a fox is very popular and is widely found not only in ancient fairy tales, but also in popular culture. The Japanese have a contradictory image of the fox; it is perceived both as a dangerous magical animal and as a messenger of the gods. In the Japanese language, there are many beliefs about foxes, as well as various proverbs and sayings. This article examines the image of a fox in the Japanese linguistic picture of the world. Various Japanese words and phrases associated with the lexeme "fox" are analyzed.
Keywords: linguistic image of the world, Japanese language, fox, kitsune, nine-tailed fox.
Киришуу
Азыркы кезде дYЙнe жYЗYндe жапан маданиятына болгон кызыгуунун жацы толкуну башталууда. Голливуд сыяктуу кино дYЙнeсYндe жапан маданиятына байланышкан сериалдарды, кинотасмаларды тарта баштаса, Жапан eлкeсY ДYЙнeгe "Титандарга чабуул", "Наруто" сыяктуу анимелерди сунуштап келет. Аталган анимелердеги Соши Микэцуками, Катарина Девон, Курама, Кьюби сыяктуу маанилYY каармандардын образынын тамыры кайда экендигин билYY YЧYн жапан маданияты менен жакындан таанышуу керек. 0з кезегинде жогоруда аты аталган каармандар жапан мифологиясындагы сыйкырдуу деп эсептелген TYЛKYHYH образынан eнYп чыгышкан.
Жапан маданиятында TYЛKYHYH образынын eзYHYн кандайдыр бир децгээлде маанилYY орду бар. Жапан фольклорунда TYЛKY кeбYнчe жомоктордо, уламыштарда, ырларда ж.б. кездешет. Заманбап жапан маданиятында, атап айтканда аниме жана мангаларда да TYЛKYHYH образы кецири пайдаланылат. Уламыштарда TYЛKY кYPYчтYн кудайы Инаринин кабарчысы катары кездешет. Жапандар TYЛKYHY сыйкырдуу деп эсептеп, анын кубула ала турган касиети бар экендигине ишенишет. ТYЛкYгe байланыштуу кeптeгeн ишенимдер кездешип, алар ар кандай макал-лакаптарда чагылдырылган.
Кыргыз илиминде бул багытта изилдeeлeрдYн, анын ичинде кыргыз тилинде изилдeeлeрдYн аздыгы (Эралиева, 2020) биздин чакан изилдeeбYЗДYн маанисин арттырат деген ойдобуз. Бул макаланы жазуубузга кытай тилиндеги жаныбарларга байланышкан фразеологизмдер тууралуу кыргызча жарыяланган эмгектер тYрткY болду (Аманбек кызы, Бекмурзаева, 2023; Аманбек кызы, Бекмурзаева, Эмильбекова, 2023).
Материалдар жана изилдее методдору
Макаланы жазууда аталган темага тиешелYY адабияттарды изилдeeдe сыпаттоо ыкмасы, ошондой эле анализ жана синтез ыкмалары колдонулду. Айрыкча жапан тилиндеги '^л^ге" байланышкан сeздeр, макал-лакаптар жана идиомаларга eзгeчe ^нул бурулуп, жапан маданиятындагы образдарды чечмелeeгe басым жасалды. Ошол эле учурда тарыхый булактардын маалыматтары да пайдаланылды.
Анализ
Жапан тилинде TYЛKY "кицунэ" Ш деп аталат. Иероглифтин башындагы % бeлYГY "ит/жырткыч" деген маанини билдирет. Жапанчадагы "кицунэ" сeзYHYн этимологиясы тууралуу бир нече ^з караштар бар. Кээ бир ^з караштар боюнча "кицунэ" сeзY TYЛKYHYH чыгарган YHYнeн, б.а. "кицукицу" деген YHДYH келип чыккан. Ал эми башка ^з карашка ылайык "кицунэ" сeзYндeгY "ки" иероглифи сары TYCTY билдирип, жапанча сeз TYЛKYHYH тYCYнe байланыштуу. YчYнчY ^з караш боюнча "кицунэ" сeзYндeгY "ит/жырткыч" маанилерин билдирген % иероглифке ылайык "жырткыч, ит" деген сeздeрдeн келип чыккан (Сорокина, 2021, 296-б.).
Мындан сырткары "кицунэ" сeзYн элдик чечмелениши да тарыхый булактарда катталган. Жапан eлкeсYндe эц алгачкы будда жомокторунун жыйнагы болгон "Нихон Рёикиде" (ЕХ-Х1 кк.) "Ургаачы TYЛKY жана анын баласы" деген жомокто кицунэ сeзYHYн этимологиясы берилген. Жомокто аялга кубулган TYЛKY бир жигитке кYЙeeгe тийип, андан балалуу болгондугу, иттер аны куугандыгы YЧYн кайра тYЛкYгe айланып качып кеткени, кYЙeeсY ага "Сенден уулум бар, ошондуктан мага кайра кайтып кел, мени менен бир
TemeKTe жат" деп сурангандыктан ал tyhy аялга кубулуп, кYЙeeсYнe келгендиги, кYндYЗY TYЛKY болуп кеткендиги айтылат. Натыйжада "кицунэ" сeзY "кел жана жат" жана "тулку" дегенди билдирерин элдик этимология жолу менен чечмелегенге аракет кылынган (Японские легенды о чудесах, 2018, 187-б.).
Кицуне - жапан мифологиясында жана фольклорунда ёкай деп аталган мифтик жандык. Жапандар TYЛKYHY касиеттYY деп эсептешкен. Жапандардын ишенимдеринде кицунэ куу жана акылдуу болуп, уламыш боюнча, ал жYЗдeгeн, ал тургай, мицдеген жылдар бою жашайт. Ошондой эле кицунэ башка жаныбарларга жана адамдарга кубула алган. Бирок кубулууну TYЛKY белгилYY бир жашка чыккандан кийин (кээде 50, кээде 100 жыл жашагандан кийин) eздeштYрeт. Кицунэ, адатта, сулуу кыздын кейпинде кезиккен, бирок кээде алар да эркектерге айлана алган (Ashkenazy, 2003, 148-б.). Жапандар TYЛKYHY KYPYЧTYH кудайы Инаринин eкYЛY деп ишенишкен.
Жапан мифологиясында Инари KYPYЧTYH TYШYMYH коргоочу кудай аял. Анын ысымын "кYPYч алып келYYЧY" деп которулат. Алгач жапандарда KYPYЧTYH кудайы Ука-но-митама-но-ками болгон (Ashkenazy, 2003, 170-б.). Жапандар бул кудайга арнап Киотонун тYштYГYндeгY Фусими аймагындагы Инари тоосунун этегинде ибадатканаларды курушкан. Убакыттын eтYШY менен тоонун аталышы тYШYмдYYЛYктYн кудайынын аты катары жамы Жапан eлкeсYнe жайылган. Жапан eлкeсYндe Инари культу тарыхый булактар боюнча 711-жылдан тартып жайыла баштаган (Nozaki, 1961, 4-б.; Лепехова, 2011, 270-б.). КYPYч кудайы Инаринин дагы бири ысымы - Микэцу-ками болгон. Жапандар
TYЛKYHY KYPYЧ кудайы менен байланыштырышынын себеби болуп TYЛKYHYH тYШYмгe зыян келтирген чычкандарга ацчылык кылуусу болгон. Натыйжада TYЛKY KYPYЧTYH кудайы Инаринин eкYЛY болуп калган. Жапандар талаа кудайы болуу YЧYн ат минип тYшкeн тоо кудайы менен жолугушуу ырымы eтYYЧY жерди "кицунэ-дзука" же "тулку мYрзeсY" деп аташкан (Боги, святилища, обряды Японии, 2010, 72-б.).
Натыйжада жапан сeз айкаштарында "TYЛKY" сeзY KYPYЧ менен да байланыштуу болуп, сырткы KePYHYrnTY CYрeттee YЧYн колдонулат. Мисалы, алтын тустуу eH Mfe кицунэиро - "тулку тус" деп аталган. Ошондуктан жапан ашканасында кызарта куурулган тофусу (абураагэ) бар тамак-ашты "тYлкYдeй" деп аташат (Сорокина, 2021, 297-б.). Мындан сырткары жапан ашканасында кицунэ удон (кесменин бир туру), ^Ote^l
кицунэ соба (кесменин бир туру), кицунэ суши жана кицунэ дон
сыяктуу тамак-аштардын аталыштары кездешет. Жогорудагы тамак-аштардын баарына кызарта куурулган тофу кошулат. Ушундан улам Жапанда тулку куурулган тофуну жакшы KePeT деген ишеним жаралган. Азыркы кезде да Жапан eлкeсYндe кYPYчтeн жасалган тамак-аштарды жарнамалоодо кицунэнин образы кецири пайдаланылат.1
Тулку адамдын eH-келбетин CYрeттeeдe да колдонулат. Мисалы, жапандарда ^зу тYлкYHYKYндeй, бутук кeздYY адамдарды Ш@ кицунэмэ "тулку кeз" деп аташса, чап жаак, бети арык адамдарды ШШ кицунэгао "тулку жуздуу" дешет. Тулкунун сырткы келбети ШФ кицунэ но ко ва цураширо (сeзмe-сeз: "тулкунун бачикисинин тумшугу ак болот") деген макалда кездешип, уул-кыз ата-энесине окшош болоорун билдирет.
1 Normal kitsune udon Ad vs Baki kitsune udon Ad (comparison). (Удондун жарнамасы):
https://www.voutube.com/watch?v=ti8R2KOeu-M(пайдаланылган куну: 01.06.2024).; ¿:%^Otev—X>2
Zfe^T^A4? (Донгитсуне, 2-сезон. Сенин кулактарыц кайда?" (Удондун жарнамасы):
https://www.youtube.com/watch?v=00BhaV0zKes (пайдаланылган куну: 01.06.2024).
Жапандардын паремиялык сeз айкаштарына TYЛKYHYH териси ^п кездешет. Себеби, анын баалуулугунан улам жапандар андан ичик тиктирип кийишкен. Мисалы, кицунэ
ноаки (сeзмe-сeз: "бир TYЛKYHYH колтугу" (тeшY) деген ёдзидзюкуго (тeрт иероглифтен турган татаал сeз айкашы) кездешет. Бул "кымбат баалуу, маанилYY" деген маанилерди билдирген ёдзидзюкуго жапандардын TYЛKYHYH тeшYн ак тYCYнeн улам баалуу деп санагандыгынан келип чыккан. ТYЛKY тууралуу Ш^^Й кокю: ко: сю (сeзмe-сeз: TYЛKY ичиктин жецдери кой жYHYнeн" деген ёдзидзюкуго да кездешип, кымбат баалуу TYЛKY ичикке (Ш^ кокю:) арзан койдун жYHYнeн жец тигYY (^Й ко:сю:) деп которулат. Аталган ёдзидзюкуго метафоралык жактан баары жакшы, телегейи тегиз болуп, бирок бир гана кемчилиги болгон учурду CYрeттeeдe колдонулат (Сорокина, 2021, 297-б.). Бул сeз айкашы Ш^^ЬТ^Й^ кокю: ни шитэ ко:сю:су макал тYPYндe да кездешет. Жогорудагы жапан ёдзидзюкугосу кытайлардын дал ушул эле маанини билдирген ШШШШ gдuwëi xйdiao (сeзмe-сeз: киштин терисинен жасалган тонго иттин куйругун тигуу) чанъюйу (сeз айкашы) менен окшошуп кетет (Аманбек кызы жана Бекмурзаева, 2024, 433-б.). Жапан фольклору кытай маданиятынан кeп таасирленгенин эске алуу менен жапан макалынын тамыры кытай фразеологизмине барып такалат деген пикирдебиз.
Дагы бир ёдзидзюкугодо мындай делет: ШШШШ кокю:мо:дзю: "TYЛKYHYH терисинен келип чыккан башаламандык". Бул жерде Ш^ кокю: — TYЛKY ичик, бирок бул жерде "жогорку мартабалуу, жогорку кызматтагы кишилер" деген маанини билдирет. Жапандарда илгери мартабалуу, колунда бийлиги бар адамдар TYЛKYHYH терисинен ичик тиктирип кийинишкен.Ал эми Щ.Ш мо:дзю: "башаламандык, талаш-тартыш" деп которулат. Жалпыласак, жогорку кызматта отурган адамдар eздeрYHYн кызыкчылыгы YЧYн бири-бири менен тирешип, мамлекетти туцгуюкка кептейт деген маанини билдирYYДe колдонулат.
ТYЛKYHYH териси тууралуу дагы бир макалдан анын мамлекеттик кызматкер деген мааниге ээ экендигин кeрYYгe болот. Мисалы, —сэнкин но кю: ва
икко но эки ни арадзу — "кымбат баалуу (миц алтын акчалык) TYЛKY ичик бир TYЛKYHYH тeшYнeн тигилбейт" деп которулуп, мамлекетти башкаруу YЧYн кeптeгeн улуу инсандар керек деген маанини билдирет (Сорокина, 2021, 298-б.).
Жыйынтыктап айтканда жапан тилинде TYЛKYHYH териси кымбаттыгынан улам маанилYY, баалуу нерселер, анын ичинде адамдарды билдирген тYШYHYккe eтYп кеткен.
Кээ бир фразеологизмдерде TYЛKY, жапан мифологиясында кездешкен енот сымал ит тануки сыяктуу эле кубулма жандык катары CYрeттeлeт. Жапан мифологиясында тануки -куу, акылдуу, сыйкырдуу, кубулма жандык катары CYрeттeлeт. Жапандар танукини чандыгый курсактуу жандык катары элестетишип, ал кээде кечилге айланып, жолдон eткeндeрдeн кайыр садака сурап, жолоочулардын буюмдарын уурдап алат деп ишенишкен (Л8Ькепа2у, 2003, 119-б.). Тануки бактылуулуктун жана молчулуктун символу катары каралган. Жапандар тануки сакэни (жапан шарабы) жакшы кeрeт деп ишенишкен. Бул себептен улам Жапанда тануки шарапчылыктын пири катары саналып, сакэканаларды анын айкелдери кооздоп турат. Танукилер тамаша^й келип, адамдар менен азилдешкен. Жапандардын ишениминде танукилер кицунэден кийинки популярдуу кубулма жандык.
Жапан тилинде кицунэ менен тануки кездешкен фразеологизм, идиома, макал-лакап жана идиомалар кездешет. Мисалы, ШЬШ. кицунэ то тануки "тул^ менен тануки" же ШЬ кицунэ то тануки бакасиаи "тул^ менен тануки бири-бирин алдайт" деп
которулуп, бири-бирин алдаган куу персонаждарды CYрeттeeдe колдонулат (Сорокина, 2021, 298-б.). Дагы бир ШШ^^Ь корихэнгэ "TYЛKY менен тануки — кубулмалар" деген сeз айкашы да кездешет. Бул сeз айкашында ШШ кори — TYЛKY менен тануки, хэнгэ — TYЗ мааниде да, кыйыр мааниде да кубулма деп которулуп, б.а. ишенимсиз адамдарды билдирет. Андан сыр аталган сeз "тымызын жамандык кылуу" деген маанини да туюндурат. Жапандардын ишениминде тYЛкY-кицунэ куу жана коркунучтуу кубулма жандык болгонуна карабастан, ал танукиден алсызыраак деп саналган. Аны Ш^^Ь (( Ш1£Д ИЬ (( кицунэ нана бакэ тануки хая бакэ "TYЛKYHYH жети кебетеси болсо, танукинин сегиз кешпири бар" деген макалдан байкоого болот. Тактап айтканда, тануки тYЛкYгe караганда куу жана амал^й деп эсептелген.
Бирдей маанини билдирген "О^ФШ хитоцу ана но кицунэ "бир ийинден чыккан тYЛкYлeр", ^ онадзи ана но тануки "бир ийинден чыккан танукилер" жана ^
онадзи ана но мудзина "бир ийинден чыккан кашкулактары" деген фразеологизмдер кездешет. Бул фразеологизмдерди "бир караганда байланышы жоктой сезилген, бирок бири-бирине окшош" деп чечмелесе болот. КeбYнесе аталган фразеологимдер ниети жаман адамдарга карата колдонулат.
Э^мдарды жандап, анын тегерегинде кошомат кылып, зыяны элге тийгендерге карата йщШШ сясодзе :ко - "зыяратканадагы келемиш, шаардагы сарайдагы TYЛKY" деген ёдзидзюкуго колдонулат (Сорокина, 2021, 298-б.). йщ сясо — "зыяратканадагы чычкан", Ш Ш дзе :ко - "сарайдагы TYЛKY" деп которулат. Мындай жайларды TYЛKY менен келемиштер байырласа аларды жок кылуу абдан оор. Аларды жок кылуу YЧYн зыяраткана менен сарайды толук талкалоого туура келет. Дал ушундай эле бийликке жетип алган зыянкорлорду да жоготуу да кыйын. Бул ёдзидзюкугодо TYЛKY зыянкор адамга салыштырылып айтылат.
Жапандар YЧYн TYЛKY менен тануки адамдарды азгырып, аларга зыян кылганы менен eтe коркунучтуу жандык катары саналган эмес. Аны ШШШ-^
/V сайро: мити ни атари, идзукундзо кори о тован "жолдо жапайы жырткычтар бар болсо, анда TYЛKY менен еноттон коркпо" деген макал далилдеп турат. Бул макалдагы ШШ сайро: "жапайы жырткыч" сeзY Ш сай "жапайы ит" жана Ш ро: "бeрY" деген иероглифтерден турат. Башкача айтканда бир аймакта бeрY жортуп атса, анда ага салыштырмалуу ал аймактагы TYЛKY менен танукилерден коркунуч деле эмес. Бул макал биринчи кезекте алсыз жоону ойлобой, кубаттуу жана коркунучтуу душманды талкалоо керек деген мааниде колдонулат.
ТYЛKY эц KYЧTYY жаныбар эмес, бирок ал куу, жана амал^й жандык. Аны жапандардын кицунэ, тора но и о кару (анын ^ФЙ^в^Ш тора но и о
кару кицунэ жана ШШШШ кокакои деген сыяктуу ёдзидзюкуго варианттары да бар) — "жолборстун CYPYн пайдаланган TYЛKY" деген фразеологизмден байкай алабыз. Образдуу айтканда бул сeз "башканын кадыр-баркын пайдалануу, башканын кYЧYнe ишенYY" дегенди билдирет. Бул сeздYн келип чыгышы кытай эл жомогуна барып такалат. Жомокто жолборс TYЛKYHY кармап алып, аны жемек болот. Куу TYЛKY жолборско аны жегенге болбой турганын, себеби аны кудай жан-жаныбарларды башкарсын деп жeнeткeнYн айтат. Жолборсту ишендируу YЧYн TYЛKY анын алдына TYШYП токойго кирет. Жолборсту ^рген жаныбарлар YркYп качышат. Жолборс тYЛкYдeн коркуп качып атышат деп ойлоп ишенип калат.
ТYлкY сак жаныбар. Аны ШШШЖ когисюндзюн "чечкинсиз болуу, шек саноо, kym6h саноо" деген маанилерди билдирген ёдзидзюкугодон Kepe6Y3. Бул ёдзидзюкугодогу Ш Ж сюндзюн ce3Y "арсар болуу, кYмeн саноо", ал эми ШШ коги — "(тул^дей) сак, шек санаган, этият" деп которулат.
KenTY керген, кексе кишилерди ^Ш фуругицунэ — "карт тYлкY" деп аташат. Ал эми хиругицунэ (сeзмe-сeз:. "кYндYЗГY тYлкY") "кYндYЗY ийнинен чыккан тYлкY" деп тынчы жок, сарсанаа боло берген кишилерге карата пайдаланылат.
Ишеним боюнча тYлкY адамды сыйкырлап, eзYнe тарта алат имиш. Жапан тилиндеги кицунэ ни цумамарэру "тYлкY сыйкырлагандай" кYTYлбeгeн окуя болгондо апкаарып калуу дегенди билдирет. Жапандар мындай учурда адам eзYн тYлкY сыйкырлап алгандай сезип, эмне болуп жатканын тYШYнбeй калат дешкен. Ушуга окшош эле идиомада ШШ коби "TYЛKYHYH ойсокелениши, тYлкY жапакерленгендей" деп которулуп, "ойсоцдоо, жапакерленYY, кубулуп кулпуруу, жагынуу" деген маанилерди билдирет.
Жапан тилинде ^foL Щ маёвасидори œ3Y TYЛKYHYH сыпаттарынын бири болуп саналат. ^foL маёваси сeзYHYн YЦгусу ^fo^ маёвасу- этишинен келип чыгат. Аталган этиш жапан тилинде а) айран калуу, ац-тац болуу, тац калуу; б) адаштыруу; в) азгыруу; г) сыйкырлоо, башын айландыруу деген маанилерди билдирет (Конрад, 1970, 572-б.). Азыркы япон тилинде "чымчык, куш" Щ тори деп аталат (Зарубин и Рожецкин, 1988, 615-б.). Бирок, илгери жапан тилинде тори чымчыкты эмес, бардык эле жаныбарларга карата колдонулган. Алсак, Щ.ШШ момидзидори — бугу, ИМЩ юмэмидори - кeпeлeк, ЖФ^Щ кономидори — маймыл ж.б. Башкача айтканда сeзмe-сeз ^ fo L Щ маёвасидори "азыткы жаныбар" деп которулат (Сорокина, 2021, 299-б.). Бул e3 кезегинде TYЛKYHYH сыйкырдуу, касиеттYY жана сырдуу жаныбар катары кабыл алынгандыгынан кабар берип турат.
ТYЛKYHYH туруксуз мYнeзYн тeмeнкYдeй сeздeр CYрeттeйт: Ш^ кицунэфуку (сeзмe-сeз: тYлкYHYн бактысы) — "кYTYYCYЗ ийгилик, жолу болуу", Ш^ кицунэя (сeзмe-сeз: тYлкYHYн огу) — "жацылып тийген ок" жана кицунэбиёри (сeзмe-сeз: тYлкYдвй аба
ырайы) — "туруксуз аба ырайы" (Конрад, 1970, 436-б.).
Жапандар TYЛKYHY сырдуу кубулуштар менен да байланыштырышкан. Алсак, талааларда TYHKYCYH YлбYЛдeп кYЙгeн отторду Ш^ кицунэби "TYЛKYHYH оттору" деп аташкан (Конрад, 1970, 436-б.). Аларды Ш0ША У кицунэ но ёмэири "TYЛKYHYH тою" деп да аташкан. Андан сырткары ШФША У кицунэ но ёмэири деп kyh тийип турган учурда жааган жамгырды атап, мындай учурда тYЛкYлeр "тойлошот" экен деп ишенишкен (Сорокина, 2021, 299-б.).
Жогорудагы сeздeрдeн сырткары жапан тилинде уламыш, жомоктордо кездешкен сыйкырдуу тYЛкYлeрдYн аталыштары кездешет. Алсак, сыйкырдуу кубулма TYЛKYHY жапандар бакэгицунэ же 11Ш, "^^Ш куда-гицуне, куда-кицунэ деп аташат (De Visser,
1908, 122-124-бб.; Casal, 1959, 25-б.). Янагита Кунио сыйкырдуу куда-гицуне, куда-кицунэлердин аталышы тоо кудайына байланыштуу деп эсептейт. Анын Ke3 карашы боюнча жапанчада куда сeзY "тeмeн карай TYШYY, ылдыйлоо" деп которулат. Демек, "тeмeн карай тYшкeн TYЛKY" же "тоо куудайын алып жYPYYЧY" дегенди билдирет (Fairchild, 1962, 38-б.). Мындан сырткары TYЛKYHY ^Ш ё:ко деп да аташат (Конрад, 1970, 238-б.). Жапанчада ^ ё : иероглифи "сыйкырдуу, сырдуу" деген маанилерди билдирет. Аталган эле иероглиф жапан
мифологиясындагы коркунучтуу арбактарды, мокочолорду билдирген ё :кай сeзYндe да колдонулат (Конрад, 1970, 237-б.). Натыйжада TYЛKYHYH арбактар дYЙнeсY менен болгон байланышын аныктоо менен аны ёкай-тYлкY деп да атаса болот. Мындан сырткары TYЛKYHYH ЖШ рэйко "тул^-арбак" деген аталышы да кездешет (Конрад, 1970, 798-б.).
Сыйкырдуу тYлкYлeр адамдарга жакшылык да кылышы мYмкYн, бирок зыян да келтириши мYмкYн. Жапандар жакшы тYлкYлeрдY ЙШ дзэнко "ак ад^л тYлкY" деп аташат.2 Бул ёкай адамга жардам берип, бакыт-таалай, ийгилик алып келет жана кудай аял Инаринин eкYЛY болуп саналат. Ал эми адамга жамандык кылган, аларды азгырып, жацылыш жолго тYрткeн тYлкYлeрдY И?Ш яко "жапайы тул^" деп аташкан.3 Кызыгы, бул сeздe "жапайы, орой, бийликке каршы (оппозиция)" деген маанилерди билдирген ^ я иероглифинин "жаман, зыяндуу" деген маанини билдирбейт. Башкача айтканда жапандардын ишениминде яко тYлкYлeр адамдарга зыян келтиргени менен аларды "абсолюттуу жаман кYч" болгон эмес.
Жапандар тYлкYлeр адамдардын ичине кире алат деп ишенишкен. ТYЛKYHYH жини (арбагы) ичине кирип кеткен адамдарды ШШ^ кицунэцуки деп аташкан (Конрад, 1970, 436-б.). Ичине TYЛKYHYH жини кирип кеткен адамдар тууралуу уламыштар Жапанда кецири кездешет. Ал тургай жапан уламыштарында кээ бир YЙ-бYлeлeр байлыккка туйтунуу жана душмандарына оору жиберYY YЧYн TYЛKYHYH арбагын колдоочу-пир катары колдонушкандыктары кездешет. Жапандар мындай тYЛкYлeрдYн бир нече TYPY болот деп ишенишкен. Алсак, бамбук TyTY^ere батып кеткен TYЛKYHYH арбагын ИШ кудагицунэ, "тYЛкY-адамды" АШ нинко/хитогицунэ деп аташкан.4 ТYЛKYHYH арбагын чакыруу магиясы жана аны чакыра алган адамдардыШ^^ кицунэцукаи (Ш кицунэ - TYЛKY, цукай - кабар беруу, буйрук беруу, элчи, миссия) деп аталган.
Жапандардын ишеними боюнча TYЛKY жашы eTKeH сайын бир гана сыйкырчылык касиетти эмес, кошумча куйрукка да ээ болгон. Мындай кубулма тYЛкYлeрдYн ичинен эц кYчтyyсY болуп Л Щ Ш кю:бико жеАЩФШ кю:би но кицунэ "тогуз куйруктуу TYЛKY" эсептелген. Мындай тогуз куйруктуу тYЛкYлeр адамга элдик ишенимдер боюнча бак-таалай, ийгилик, байлык алып келет (Ashkenazy, 2003, 148-б.). Жапан eлкeсYHYн массалык маданиятында тогуз куйруктуу TYЛKY популярдуу каармандардын бири болуп, белгилYY Покемон Кьюкон же Nine-tales), Наруто Курама же ЛЩ Кьюби), One
Piece (Катарина Девон) сыяктуу анимелерде орун алат. Жапандардын тогуз куйруктуу TYЛKYCY Ш кицунэ, корейлердеги тогуз куйруктуу TYЛKY □□□ кумихо да кытай маданиятынан башат алат. Кытайларда тогуз куйруктуу TYЛKY хули-цзин деп аталып,
эц алгач б.з.ч. XI-VI кк. байыркы Чжоу доорунун Жаз жана ky3 мезгилинде жазылган жазылган ЩШ "Ши цзин" (Ыр канондору) аттуу жыйнагында эскерилет. Кытай чыгармасында хули-цзин жашаган аймак - коркунучтуу аймак катары CYрeттeлeт (Шицзин, 1987, 49-б.). "Кытай тарыхынын атасы" Сыма Цяндын "Шицзи" эмгегинде тогуз куйруктуу TynKY Цинцю аттуу eлкeдe жашайт деп берилет (Сыма Цянь, 2010, 399-б.). Азыркы кезде
2 Japanese Dictionary: http://www.romaiidesu.com/dictionarv/meaning-of-%E5%96%84%E7%8B%90.html; Zenko: https://ia.wikipedia.org/wiki/%E5%96%84%E7%8B%90;
Tenko: https://vokai.com/tenko/ (пайдаланылган kyhy: 01.06.2024).
3 Yako: https://zh.wikipedia.org/zh-hans/%E9%87%8E%E7%8B%90 (пайдаланылган kyhy: 01.06.2024).
4 Ninko/Hitokitsune: https://ia.wikipedia.org/wiki/%E4%BA%BA%E7%8B%90 (пайдаланылган kyhy: 01.06.2024).
Жапан, Кытай, ТYштYк Корея елкелерде мифологиялык тогуз куйруктуу тYлкY абдан популярдуу болуп, массалык маданиятта (аниме, сериал, кинотасмаларда) ар тYPДYY вариацияда роль ойноп келет (Аматова жана Абдимиталип уулу, 2023, 83-84-бб.).
Жапандар тYлкYHY тYCYне жараша ЙШ бякко (же хакуко) — ак тYлкY, ^Ш куроко/кокуко — кара тYлкY, ^Ш кинко — сары тYлкY жана ШШ гинко — боз тYлкY деп белYшкен. ТYлкY белгилYY бир жашка чыккандан кийин арбакка, кудайга ^ камиге айланат деген ишеним жашаган. Мындай тYлкYлердY жапандар ^Ш тэнко "асман TYЛKYCY" же "кудайдын тYлкYCY" деп аташкан. Тенкодон сырткары ^Ш ку:ко (^ ку: иероглифи "асман, аба, аба ырайы, боштук") жана ^Ш ки:ко (^ ки иероглифи "аба, атмосфера, энергия, маанай" дегенди билдирет) сыяктуу ыйык тYлкYлер болгон.5 Мындан сырткары жапанчада ЩШ синко деген сез кездешет. Жапан тилинде Щ син иероглифи "асман телосу" деп которулат. Натыйжада синкону "асман тYлкYCY" деп да которсо болот. Бирок синко TYЛKYHYH бир TYPY болуп эсептелбейт. Бул сез жапан тилинде буддизм дининин бир кудайы Дакини-тэндин дакинитэн) бир ысымы болуп саналат. Бул кудайдын аталышы Жапан
елкесYне Индостандан тантралык буддизм аркылуу келип, XШ-XIV кк. жергиликтYY жапан аял кудайы Инаринин (Ш^ инари) образы менен жуурулушуп кеткен (Ashkenazy, 2003, 133-б.). Жапандардын ишениминде TYЛKY KYPYЧTYH кудайы Инаринин екYЛY деп кабыл алынуу менен бирге аял кудай Дакини менен да байланыштуу болгон. Жапондор Дакин-тенге ак тYЛкYлер кызмат кылат деп ишенишип, аны ак TYЛKYHYH YCTYнде отурган жаш аял катары элестетишкен. Анын бир колунда буддизмдеги бийликтин символу - кылыч-ваджра, экинчисинде - Yч асыл таш болгон деп кабыл алышкан (А8Ькепа2у, 2003, 133-б.; Лепехова, 2011, 270-б.).
Индуизм жана буддизмде дакинилер маркумдардын денесин жеген, кан ичкич жин-шайтан катары элестетишкен. Индияда алардын образдары тарп жеген чее катары кабыл алынган. Ошондой эле егань (якан) деп аталган мифтик чееге окшош жаныбар дакининин шериги болгон (бул сез чеелердYн аталышы катары да колдонулушу мYмкYн). "Егань" сезY будда сутралары аркылуу Кытайга етYп, ал жакта аны TYЛKY менен байланыштыра башташкан. Кытай аркылуу Жапан елкесYне TYЛKYHYH образы катары еткендYГY тилдик, диний жана фольклордук материалдардан байкалып турат.
Жыйынтыктоо
Изилдее керсеткендей, жапон тилиндеги TYЛKYHYH образы абдан кеп кырдуу. Жапандар TYЛKYHYH сырткы керYHYШYне, езгече кооз жYHYне кеп ке^л бурушат. ТYЛKY табиятынан айлакер, айлакер жана алсыз болгону менен кубулма жандык. Ал адамдарды азгырып, аларга зыян кылат. Анын сыйкыр, сырдуу дYЙне менен болгон байланыштары баса белгиленет. Ошол эле учурда TYЛKYHYH кудайдын элчиси катары CYреттелYШY ага карата позитивдYY мамиленин болушун да шарттайт. Ал тургай, сыйкырдуу мифтик жандык ёкай катары TYЛKY ар кандай керYHYште керYHYШY мYмкYн - жапайы тYЛкYден тенко же кико сыяктуу кудай тYCпелYнде кездешет. Анын образын так кесе оц же терс деп атоого болбойт. Бирок, биз TYЛKY жапан элинин дYЙне таанымында, руханий маданиятында бир кыйла маанилYY орунду ээлейт деп так айта алабыз.
5 Тепко: ://уока1. еот/1епко/ (пайдаланылган KYHY: 01.06.2024).
Пайдаланылган адабияттар
1. Аманбек кызы, Н., Бекмурзаева, А. (2023). "Кыргызские языковые эквиваленты китайских фразеологизмов, связанных с домашними птицами". Вестник Ошского государственного университета. Филология, 1(1), 12-21. DOI: https://doi.org/10.52754/16948874 2023 1(1) 2
2. Аманбек кызы, Н., Бекмурзаева, А., Эмильбекова, Э. (2023). "Проблемы перевода китайских фразеологизмов, связанных с дикими птицами, на кыргызский язык". Вестник Ошского государственного университета. Филология, 2(2), 1-10. DOI: https://doi.org/10.52754/16948874 2023 2(2) 1
3. Аманбек кызы, Н., Бекмурзаева, А. (2024). "Кытай тилиндеги YЙ жаныбарларына байланышкан фразеологизмдерди кыргыз тилине которуунун айрым маселелери". Ош мамлекеттик университетинин Жарчысы, (2), 424-436. DOI: https://doi.org/10.52754/16948610 2024 2 42
4. Аматова, М., Абдимиталип уулу, Н. (2023). "Отражение корейской мифологии в корейской кинематографии". Вопросы востоковедения, (2), 80-85. DOI: https://doi.org/10.52754/16948653 2023 2 11
5. Боги, святилища, обряды Японии. (2010). Энциклопедия синто. Под ред. И. С. Смирнова; отв. ред. А. Н. Мещеряков. Москва: Российский государственный гуманитарный университет.
6. Большой японско-русский словарь. (1970). Том I. А-Р. Под редакцией Н.И. Конрада. Москва: Издательство "Советская энциклопедия".
7. Зарубин, С.Ф., Рожецкин, А.М. (1988). Русско-японский словарь. Около 50 000 слов. Москва: "Русский язык".
8. Лепехова, Е.С. (2011). "Специфика восприятия женских синтоистских божеств в эзотерическом японском буддизме XII-XIV вв.". Гуманитарныи вектор, №4(28), 269273.
9. Сорокина, Е.С. (2021). "Образ лисы в японской языковой картине мира". Современные востоковедческие исследования, Vol.3, №2, с. 295-303. https://doi.org/10.24412/2686-9675-2-2021-295-303
10. Цянь, Сыма. (2010). Исторические записи (Ши Цзи). Том IX. Перевод с китайского, комментарий под редакцией А.Р. Вяткина. Вступительная статья А.Р. Вяткина. Москва: Восточная литература. (Памятники письменности Востока).
11. Шицзин. Книга песен и гимнов. (1987). Перевод с китайского А. Штукина. Москва: "Художественная литература".
12. Эралиева, Ы. (2020). "Японская поэзия: уникальность и иноязычные трансляции". Вопросы востоковедения, (1), 134-140. DOI: https://doi.org/10.52754/16948653 2020 1 24
13. Японские легенды о чудесах (IX-XI вв.). (2018). Перевод с японского А.Н. Мещерякова. Москва: Издательство Седков С.Б.
14. Ashkenazy, M. (2003). Handbook of Japanese Mythology. Santa Barbara, California, Denver Colorado, Oxford, England: ABC-Clio.
15. Casal, U.A. (1959). "The Goblin Fox and Badger and Other Witch Animals of Japan". Folklore Studies, Vol. 18, pp. 1-93.
16. De Visser, M.W. (1908). "The Fox and Badger in Japanese Folklore". Transaction of the Asiatic Society of Japan, Vol.36, Part. 3, pp. 1-159.
17. Fairchild, William. (1962). "Shamanism in Japan". Folklore Studies, Vol 21, pp. 1-122.
18. Nozaki, Kiyoshi. (1961). Kitsune. Japan's Fox of Mystery, Romance & Humor. Tokyo: the Hokuseido Press.
HHTepHerreH a.ibmraH Maa^biMarrap
1. Japanese Dictionary: http://www.romajidesu.com/dictionary/meaning-of-%E5%96%84%E7%8B%90.html (naHganaHbinraH kyhy: 01.06.2024).
2. Ninko/Hitokitsune: https://ja.wikipedia.org/wiki/%E4%BA%BA%E7%8B%90 (naHga.naHbi.nraH kyhy: 01.06.2024).
3. Normal kitsune udon Ad vs Baki kitsune udon Ad (comparison). (YgoHgyH ^apHaMacbi): https://www.youtube.com/watch?v=tj8R2KQeu-M (naMganaHbinraH kyhy: 01.06.2024).
4. Tenko: https://yokai.com/tenko/ (naMganaHbinraH kyhy: 01.06.2024).
5. Yako: https://zh.wikipedia.org/zh-hans/%E9%87%8E%E7%8B%90 (naMganaHbinraH kyhy: 01.06.2024).
6. Zenko: https://ja.wikipedia.org/wiki/%E5%96%84%E7%8B%90;
7. ¿f&^'fo^—Xy 2 ? (flomumcyrn, 2-ce30H. CeHUH KyxaKmapbty Kauda?" (YdoHdyH wapHaMacbi): https://www.youtube.com/watch?v=Q0BhaV0zKes (naMganaHHnraH kyhy: 01.06.2024).
