Научная статья на тему 'ЖАНУБИЙ ҚИЗИЛҚУМДАГИ ЧЎЛ ЎРМОНЛАРИНИНГ ҲОЛАТИ'

ЖАНУБИЙ ҚИЗИЛҚУМДАГИ ЧЎЛ ЎРМОНЛАРИНИНГ ҲОЛАТИ Текст научной статьи по специальности «Науки о Земле и смежные экологические науки»

CC BY
136
12
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Жанубий Қизилқум / чўл ўрмонлари / саксовул / черкез / қандим / дарахтбута / фенологик фаза / Southern Kyzylkum / desert forests / saksaul / cherkez / kandim / trees / shrubs / phenological phase

Аннотация научной статьи по наукам о Земле и смежным экологическим наукам, автор научной работы — Холова Шохиста Абдуваситовна, Сатторова Нозима Сайфуллаевна

Мақолада жанубий Қизилқум ҳудудидаги чўл ўрмонларининг ҳолати, ўрмон ҳосил қилувчи дарахт-бута турларининг таксацион кўрсаткичлари ва алоҳида фенологик фезаларга ўтиш муддатлари ҳақида маълумот келтириб ўтилган

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

CONDITION OF THE DESERT FORESTS IN THE SOUTHERN KYZYLKUM

The article presents information about the state of desert forests in the Southern Kyzylkum region, taxonomic indicators of forest-forming tree and shrub species and the timing of transition to individual phenological phases

Текст научной работы на тему «ЖАНУБИЙ ҚИЗИЛҚУМДАГИ ЧЎЛ ЎРМОНЛАРИНИНГ ҲОЛАТИ»

"SUSTAINABLE FORESTRY"

14-15 October 2022 | scientists.uz

ЖАНУБИЙ ЩЗИЛЦУМДАГИ ЧУЛ УРМОНЛАРИНИНГ ^ОЛАТИ Холова Шохиста Абдуваситовна

^ишлок хужалиги фанлари буйича фалсафа доктори, (PhD) Тошкент давлат аграр университети, Тошкент, shokhista.kholova@mail.ru Сатторова Нозима Сайфуллаевна Тошкент Ботаника боги мутахассиси, Тошкент, https://doi.org/10.5281/zenodo.7199798 Аннотация. Мацолада жанубий Кизилцум уудудидаги чуя урмонларининг уолати, урмон уосил цилувчи дарахт-бута турларининг таксацион курсаткичлари ва алоуида фенологик фезаларга утиш муддатлари уацида маълумот келтириб утилган.

Калит сузлар. Жанубий Кизилцум, чул урмонлари, саксовул, черкез, цандим, дарахт-бута, фенологик фаза

СОСТОЯНИЕ ПУСТЫННЫЕ ЛЕСА В ЮЖНЫЙ КЫЗЫЛКУМ Аннотация. В статье представлена информация о состоянии пустынных лесов в районе Южных Кызылкумов, таксономических показателях лесообразующих древесно-кустарниковых пород и сроках перехода к отдельным фенологическим фазам.

Ключевые слова. Южный Кызылкум, пустынные леса, саксаул, черкез, кандим, деревья, кустарник, фенологическая фаза

CONDITION OF THE DESERT FORESTS IN THE SOUTHERN KYZYLKUM Annotation. The article presents information about the state of desert forests in the Southern Kyzylkum region, taxonomic indicators of forest-forming tree and shrub species and the timing of transition to individual phenological phases.

Keywords. Southern Kyzylkum, desert forests, saksaul, cherkez, kandim, trees, shrubs, phenological phase

Кириш. Республикамиз урмон ресурсларининг бой салохиятидан тула-тукис ва окилона фойдаланишни таъминлаш, урмон хужалиги бошкарув тизимини янада такомиллаштириш, урмон фонди ерларидан фойдаланиш самарадорлигини ошириш, сохага илгор илмий техника ютукларини жорий этиш, урмон хужаликларининг моддий техника базасини мустахкамлаш ва модернизация килиш шунингдек, хорижий инвестицияларни янада фаол жалб этиш ва экологик тизимни ривожлантириш максадида Узбекистан Республикаси Урмон хужалиги давлат кумитаси ташкил килинди [1]. Табиий чулларнинг биологик махсулдорлиги кам булиши антропоген таъсирлар натижасида усимликлар копламининг кучли узгариши билан боглик. Табиий фитоценозлардаги усимликлар табиий омиллардан тулик фойдалана олмайди.

Чул худудидаги урмонзорлар иккита функцияни бажаради. Биринчидан, дефляция жараёнларини тухтатиб, ихотазорлар орасидаги усимликлар усиши учун кулай микроиклим вужудга келтиради, иккинчидан, фитомелиорантларнинг бир йиллик новда, уруг ва мевалари кушимча озука манбаи хисобланади. Шу билан бирга каторлардаги фитомелиорантлар кузатилганда усаётган усимликлар турининг купайгани аникланди.

"SUSTAINABLE FORESTRY"

14-15 October 2022 | scientists.uz

Тадкикот объекти. Тадкикот ишлари маршрутли кузатув асосида олиб борилди. Бунда Бухоро вилоятида усиб-ривожланаётган саксовул урмонлари урганилиб, уларнинг фенологик фазаларга утиш муддатлари ва таксацион курсаткичлари аникланди.

Тадкикот натижалари ва уларнинг мух,окамаси. Жанубий ^изилкум чул урмонларидаги асосий урмон х,осил килувчи дарахт-бута турларига саксовул, черкез ва кандим турлари киритилади.

Жанубий ^изилкум шимолий яримшарнинг субтропик иклимида жойлашган булиб, кескин континентал х,исобланади. Х,ароратнинг таксимланиши фаслларга тугри келади. Май ойидан сентябрь ойигача иссик ойлар х,исобланиб, июнь-июль ойларида хдроратнинг юкори булиши кузатилади. Энг совук ойлар декабрь, январь ва февраль ойлари х,исобланади. Бу худудда эрта келган ва кечки совуклар х,ам кузатилади. Бах,орда март ойиниг дастлабки декадалари совукрок булса, кузда ноябрь ойининг иккинчи декадасида совук булиши кузатилади. Ёгинлар асосан куз ойининг урталаридан бошлаб, апрель ойининг охиригача, баъзан май ойининг бошларигача давом этиши мумкин. Нисбий намлик киш ва бах,ор фаслларида юкори булса, ёз ойларида кескин тушиб кетади. ^ора саксовул (Haloxylon aphyllum (Minkw) Iljin) - шурадошлар (Chenopodiaceae) оиласига кирувчи дарахт ёки бута. У табиий шароитда шурланган кум, лёссли-шурланган, шурхок ва буз тупрокларда усиб ривожланади.

Рихтер черкези (Salsola richteri (Moq.) Kar. Ex Litv) - Шурадошлар (Chenopodiaceae) оиласига кирувчи йирик бута (1.5-2.0 м гача баландликка ега). Март ойининг охирида вегетация даврини бошлаб, май-июн ойларида гуллайди, сентябр ойининг охири октябр ойининг бошидан уруги пишиб етилади.

Черкез кумли чуллардаги турлар учун характерлидир. У псаммофит усимликлар билан бирга узининг 10 га якин ассоциацияга кирувчи формацияларни х,осил килади. Черкеззорларнинг асосий массиви вохдлар атрофида, сув тупланадиган кудуклар атрофида жойлашган. Турнинг экологик амплитудаси юкори булиб, ут коплами кучсиз ривожланган кумли тупроклардан шурланган тупрокларгача булган ерлардаги шурхок ва барханли кумларда бир хил усиб, ривожланади.

^изилкандим (Calligonum caput-medusae Schrenkj-Торондошлар (Polligonaceae) оиласига кирувчи шох-шаббаси ёйик булган, баландлиги 2 м га етадиган йирик бута. Март ойининг охирида бу турда бах,орги куртаклар шаклланиб, май ойининг бошларида гуллайди ва июннинг урталарида х,осил беради.

Тажриба майдонидаги саксовул ва кизилкандимларнинг х,олати

"SUSTAINABLE FORESTRY"

14-15 October 2022 | scientists.uz

Hy. ypMOH.apugarH MaB:®yg MaMgoanapHH ypraHHm Hara:®:a.napH acocuga caKcoBy..apHHHr ypTana Ga.aHg.Hru 4,5±1,25 MeTpHH, TaHacuHHHr guaMeTpu эca 14,2±2,32 cm hh TamKH. этgн. Ta^puGa MaMgoHugaru MaB^yg caKcoBy.3op.apHHHr x,o.ara axmn экaн.нгн aHH^^aHgu.

^aHyGuH ^H3H^KyM ^aHyGuH xygygugaru ypMOH x,och. KH.yBHH gapaxT-GyTa.apHHHr

puBO^^aHHmHHHHr a.ox,uga $a3a.apura yTush Ba^TH

Typ homh ^.nu yTum Ba^TH H.gu3 TH3HMH nyKyp.Hru, M

YcumHHHr Gom.aHumu ry.FyHna.am ry..am YpyF numum

Haloxylon aphyllum 25/03 -05/04 07/04-12/04 10/0422/04 01/1115/11 4,5-5,5

Salsola Richteri 25/03-05/04 25/05-05/06 05/0620/06 25/0910/10 2,0-2,5

Caligonium caput-medusa 20/03-03/04 20/04-30/04 05/0510/05 10/0615/06 3,5-4,0

^H3H^KaHguM (Calligonum caput-medusae Schrenkj - TopoHgom.ap (Polligonaceae) OH.acura KupyBnu mox-maGGacu eMu^ Gy.raH, Ga.aHg.uru 2 m ra eTaguraH HupuK GyTa. MapT oHHHHHr oxupuga Gy Typga Gax,opru KypTaK.ap maK..aHuG, Man OHHHHHr Gom.apuga ry..agu Ba uroHHHHr ypTa.apuga x,och. Gepagu.

Xy.oca. YpraHHm Hara:®:a.apHra Kypa, ^aHyGuM ^H3H.K;yM xygyguga ypMOH x,och. KH.yBHH gapaxT-GyTa Typ.apura caKcoBy., nepKe3 Ba K;aHguM.ap TamKH. этagн. YmGy Typgaru ycumHHHr Gom.aHumu MapT OHHHHHr oxupu anpe. OHHHHHr Gomura, ypyFHHHr numuG eTH.um Ba^TH e3 Ba Ky3ra TyFpu Ke.agu. Xygyggaru caKcoBy..apHHHr тaкcaцнoн KypcaKTHH.apu Tax,.u. этн.гaнga, y.apHHHr ypTana Ga.aHg.uru 4,5±1,25 m, TaHacHHHHr ypTana guaMeTpu эca 14,2±2,32 cm ra TeHr Gy.gu.

"SUSTAINABLE FORESTRY"

14-15 October 2022 | scientists.uz

REFERENCES

1. Узбекистон Республикаси Президентининг "Узбекистон Республикаси урмон хужалиги давлат кумитаси фаолиятини ташкил этиш тугрисида" П^-2966-сон карори. 2017 йил 11 май

2. Бурыгин В.А. Растительный покров Узбекистана. В. 2-х т. - Т.: Фан, 1973. 404 с.

3. Khamroyev Khusen., Abdullayev Obidjon. Formation of the vegetation cover in the pasture phytocenoses. 2nd International Conference on Energetics, Civil and Agricultural Engineering (ICECAE 2021). P. 1-6

4. Х,амроев Х,.Ф. Жанубий ^изилкум усимликларнинг биохилмахиллиги. "Сохранение и устойчивое использование биоразнообразия лесных и плодовых пород" Республиканская научно-практическая конференция молодых ученых. Ташкент, 2010.

5. Х,амроев Х,.Ф. Чул яйловлари холатини яхшилашда кора саксовулнинг урни. "Селекция ва уругчилик буйича илмий тадкикотларни ташкил этишнинг мухим йуналишлари" номли республика илмий-амалий анжумани материаллари. 20 май 2013 й. Тошкент, 2013.

6. Х,амроев Х,.Ф., Гаффоров А.Б. ^оракул урмон хужалигидаги саксовулзорлар холати. Жанубий Оролбуйи биологик хилма-хиллигини саклаш, кайта тиклаш ва мухофаза килишнинг экологик масалалари номли халкаро илмий-амалий конференция материаллари. Нукус 2018. 262-264 б

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.