CC BY
225
УДК 821.161.3 + S2-1I29
ЖAНРAВAЯ ФОРMA ТРЫЯЛЕТA (У ТВОРЧAСЦI М. БAГДAНОВIЧA I ПAЭТAУ БЕРAСЦЕЙШЧЫНЫ)
Н.М. БОРСУК
БрэсцК дзяржауны тэхтчны утверстэт, г. Брэст, Рэспyблiкa Беларусь
Жанр як эстэтычная катэгорыя увасабляе y сабе дзве важныя рысы: рyxомaсць i yстойлiвaсць. Дзякуючы гэтым aсaблiвaсцям y жанравай форме крыштaлiзyеццa мaстaцкi вопыт не аднаго пакалення. «Жанр - прaдстayнiк творчай пaмяцi y працэсе лiтaрaтyрнaгa развщця» [1, с. 118-119] . Несумненна, жанравы падыход дазваляе нaблiзiццa да yсведaмлення творчай iндывiдyaльнaсцi паэта, мастацкай з'явы i зрабщь гэта y шырокiм кантэксце, yзaемaдзеяннi. У гэтым плане aсaблiвaе значэнне набывае зварот сyчaсныx творцaУ да паэтычных форм, якiя былi выпрацаваны гiсторыяй еурапейскай i Усходняй паэтычных культур, y прыватнасщ,- да жaнрy трыялета.
Гiсторыя рaзвiцця трыялета y беларускай лiтaрaтyры яшчэ не натсана i пачынаць яе неабходна з M. Бaгдaновiчa. Ён першым yвёy гэтую вершаваную форму y беларускую пaэзiю, зaсведчыy медытaтыyны пачатак у беларускай трыялетыстыцы.
Як сведчыць артыкул «Глыбы i слаи>, M. Бaгдaновiч больш, чым якi-небyдзь iншы беларусю паэт, aдчyвay «аднаколерны слой» беларускай паэзи. Ён мaрыy, каб у руху рaзвiцця пiсьменнaсцi вызначылася як мага болей ярюх пiсьменнiкay, яюя будуць стаяць «на крок уперадзе шсьменшкау-аднаднёвак», каб з'явiлiся «новыя нaслaеннi - пад колер тых глыб, што яркiмi плямaмi Урэзaлiся y ix» [2, 2, с. 185]. Таюм чынам, зварот M. Бaгдaновiчa да клaсiчнaй формы паэзи звязаны з уменнем i жаданнем паэта ператварыць «кавалак грубага жыцця» «у жомчуг» (верш «Kaлi y рaкaвiнy цёмную жамчужнщы»).
Аутар зборшка «Вянок» не мог прымiрыццa з тым, што за беларускай мовай не жадаюць прызнаваць сaмaстойнaсцi i самабытнасщ. Гэтая думка M. Бaгдaновiчa гучыць у гутарцы паэта з загадчыкам лiтaрaтyрнaгa аддзела рэдaкцыi ярaслayскaй газеты «Голас» M. Агурцовым [3, с. 64], на гэта y свой час yкaзвay i першы рэцэнзент зборшка «Вянок» А. Навша [4, с. 62] .
Прычына пшьнай yвaгi M. Бaгдaновiчa да паэтычнай спадчыны yсix чaсоУ i нaродaУ, перакананы А. Лойка, хаваецца y вялiкaй тaктоУнaсцi i чалавечнасщ паэта: «Культуру пaчyццяy чалавека можна вымяраць яго aдносiнaмi да продкау. Гэта мог сказаць i Бaгдaновiч. Паважаючы сyчaснiкa, з павагай схшяу ён голау перад продкaмi; дбаючы аб будучым роднай лiтaрaтyры, ён дбау i аб пaзнaннi ёю шляхоу мiнyлaгa, аб yзбaгaчэннi яе праз ix вопыт» [5, с. 103 ].
Р. Бярозкш упэунены, што белaрyскi паэт «шоу свядома у палон старой i поунай своеaсaблiвaй чaроУнaсцi, але зжытай лiтaрaтyрнaй рэчaiснaсцi», бо яна замяняла паэту «не прынятую сэрцам i розумам сённяшнюю рэчaiснaсць» [6, с. 324], давала хвораму паэту нейкую палёгку.
Як бачна, зварот беларускага паэта да клаачных жанравых форм не застауся па-за защкауленасцю крытыкау. ЛiтaрaтyрaзнaУцы звярнyлi увагу на той факт, што M. Бaгдaновiч усвядомлена, мэтанаюравана, творча, а не мехашчна пашырау жанравыя aбсягi беларускай паэзи. Нават прадстаунш вyльгaрнa-сaцыялaгiчнaй крытыю не змaглi не прызнаць, што M. Бaгдaновiч -тaленaвiты паэт, як «aбaгaцiy беларускую лiтaрaтyрy клясычнымi формaмi i yлaсцiвымi ёй тэxнiчнымi прыёмaмi», «чaсaмi yзнiмayся дасканаласцю свaix формау i прыёмау да узроуню лепшых у гэтым сэнсе узорау больш рaзвiтыx лiтaрaтyр» [1, с. 143 ].
M. Бaгдaновiч рaiy звяртацца да цвёрдых форм на пачатку творчага шляху, паколью быу перакананы, што гэта спрыяе выпрацоуцы iндывiдyaльнaгa стылю, сталенню таленту. Сапрауды, у aпошнiя гады свайго жыцця паэт не звяртауся да цвёрдых форм. 1914-1916 гады стал парой штэнаунай працы M. Бaгдaновiчa над вершaмi «беларускага складу».
Набытю беларускага клaсiкa на шляху авалодання нязвыклай для беларускай пaэзii жанравай формай не засталюя па-за увагай нашых сyчaснiкay: паэтау, даследчыкау (Т. Федарцова, Г. Сшша). У штэрв'ю С. Амяльчук адзначау: «На пачатку творчага шляху уразш i сёння хвалююць жанравыя пошyкi M. Бaгдaновiчa. Нaпiсaныя мною трыялет, напаусанет, - гэта пад уплывам беларускага класша». Бясспрэчна, «як бы нi быу гешяльны пiсьменнiк, ён не з'яуляецца сам цераз сябе. У iм ж^1ве уся культура чалавецтва» [8, с. 28 ].
Вось чaмy для нас важна не толью абагулщь пошyкi M. Бaгдaновiчa па aднayленнi трыялета y белaрyскaй паэзй, але i прасачыць, як наследаванне белaрyскaмy клaсiкy, якога i вопытныя, i пачынаючыя творцы aдчyвaюць блiзкiм сабе па духу, светaaдчyвaннi, спрыяе выяyленню творчай iндывiдyaльнaсцi, aктывiзaцыi ix як мастацка-эстэтычных, фiлaсофскix, маральных пошyкaУ, так i знаходак y галше пaэтыкi.
Трыялет (франц. triolet, ад m trio - трое) - форма лiрычнaгa верша, як складаецца з вaсьмi рaдкоy з рыфмоyкaй «абба бааб». Першы радок y трыялеце пayтaрaеццa тройчы, два першыя рaдкi i два апошшя, а таксама першы i чацвёрты - аднолькавыя. Так тлумачыцца значэнне гэтага тэрмша y «Слоушку лiтaрaтyрaзнayчыx тэрмшау» M. Лазарука i А. Ленсу.
Некаторыя дaследчыкi [2, 1, с. 6G6] з'яyленне вершay гэтага жанру y творчaсцi M. Бaгдaновiчa разглядаюць як водгук на кароткачасовую моду на трыялет, што yзнiклa y Расй y 191G годзе пасля перапынку амаль y цэлае стагоддзе (узоры трыялета на пачатку XIX ст. знaxодзiм y творчасщ M. Кaрaмзiнa). У гэтым жанры выдaлi цэлыя зборнiкi Ф. Салагуб, К. Бальмонт, К. Фaфaнay, I. Рyкaвiшнiкay. Ва yкрaiнскyю пaэзiю трыялет yвёy паэт-рамантык В. Бaдзянскi (1831г.). Трыялет вышэйнaзвaнымi ayтaрaмi звычайна ужывауся y iнтымнaй лiрыцы.
У вершы «Крытыку» M. Бaгдaновiч уступае у дыскyсiю з тымi нядобрaзычлiyцaмi, яюя не жaдaлi прызнаваць за гэтай жанравай формай права на творчае жыццё. С. Шyмaковiч выказвае думку, што трыялет «Чэлш статуй не рaбiy» (другая назва - «Крытыку») з'яуляецца адказам M. Бaгдaновiчa крытыку - верхнепалащнцу з «Нашай Швы», як дапякау паэта тым, што ён тша невялiкiя па памеру вершы» [9]. На наш погляд, трыялет «Крытыку» з'яуляецца узорам тактоунага, умелага вядзення лiтaрaтyрнaй пaдемiкi. Белaрyскi паэт пераконвае, што невялiчкi па памерах твор мае прыгожую форму, якая хавае у сабе вялiкiя магчымасщ.
Невыпадкова уводзщь M. Бaгдaновiч y верш «Крытыку» iмя iтaдьянскaгa скульптара, пiсьменнiкa, прaдстayнiкa маньерызма -Чэлiнi - прыхшьшка малых, вытанчаных форм. Праца па стварэнш трыялета нагадвае паэту работу ювелiрa. Кaдi ад ювелiрa патрабуецца майстэрства рук, то ад паэта, на думку M. Бaгдaновiчa, - пахалапчна тонкая душэуная праца, шчырасць, адкрытасць, эмацыянальнасць, акрыленасць, востры унутраны слых i зрок, каб адчуць, зауважыць, што трывожыць чалавека у свеце. «Чэлiнi статуй не рaбiy, / А толькi статуэтю»- першымi рaдкaмi з трыялета i праз ix пауторы M. Бaгдaновiч узмацняе галоуную iдэю паэтычнага твора. З мэтаю акцэнтаваць увагу чытача на тэме i пафасным гучанш твора белaрyскi паэт надае трыялету загаловак - «Крытыку».
Сёння гэты паэтычны твор успрымаецца нaмi як адказ-папярэджанне тым навукоуцам, якiя едкiмi зayвaгaмi працягваюць i пасля смерщ M. Бaгдaновiчa гaньбiць трыялет. Лггаратуразнауца С. Maйxровiч лiчыy гэтую вершаваную форму «закасцянелай», хаця i вымушаны быу прызнаць, што M. Бaгдaновiч y яе «умеу yлiць жывы струмень пачуцця любвi, тyгi i радасщ, надзей i спадзяванняу» [ 1G, с. 12S]. Думаецца, y свaix развагах даследчык адштурхоувауся ад азначэння цвёрдай вершаванай формы, дадзенай ayтaрaмi трохтомнай «Тэорыi лiтaрaтyры», якая выйшла у бG-я гады. Яе ayтaрaмi трыялет, як i санет, танка, хоку i iнш. цвёрдыя вершаваныя формы, успрымауся як застылы, нерухомы жанр. Цяжка пaгaдзiццa з таюм меркаваннем.
На працягу стагоддзя мнопя мaстaкi слова aдстойвaдi права на сапрауднае мастацтва, а не пал^ызаванае, рaзвaжaдi аб кaштоyнaсцi лгаратуры i аб yздзеяннi яе на чытача. Свае думю яны часам выяyлялi у форме трыялета (П. Трус «Як струны звонюя цымбалау», А. MоркaУкa «Краса, краса, табе мой спеу»). M. Кавыль, Р. Крушына паэтызуюць трыялет як жанравую форму. Верш M. Кавыля «Я падслухау цябе ля крынiцы» успрымаецца як своеaсaблiвaя хвалебная ода трыялету.
Нягледзячы на тое, што доуп час гэтая жанравая форма не прызнавалася aфiцыйнaй крытыкай, бо тая аддавала перавагу «iндyстрыяльнaй лiрыцы», лiчылa, што у трыялеце немагчыма перадаць змест рэвалюцыйнага часу, ён рaзвiвayся. Нават y неспрыяльныя, здавалася б, для творчасщ 3G-5G-a гады (трыялеты Я. Золака, У. ДyбоУкi, У. Жылю, M. Кавыля i г. д.).
У якасщ эпiгрaфa да верша «Як птушка у пбюх трaснiкax» M. Бaгдaновiч выкарыстау словы з К. Фафанава «Красавец юный, Триолет». Думаецца, гэта зроблена з мэтаю падкрэслщь знешнюю красу i унутраную змястоунасць трыялета. Верш адпавядае схеме абба бааб. Галоуная думка паэтычнага твора акумулюецца у апошшх радках: «Як птушка у пбюх трaснiкax. / Стралою думка мшьганула». Пa-сyтнaсцi, прыведзеныя вышэй рaдкi нагадваюць своеaсaблiвы афарызм, якi заключае y сабе жыццёвую мудрасць паэта. Двукроп'е, што часцей за усё ставщца перад aпошнiмi рaдкaмi, гаворыць на карысць выказанай дyмкi. Апошняе двухрадкоуе у клaсiчным варыянце трыялета звычайна сштэзуе у сабе нaзiрaннi i разважанш аутара аб чалавеку, людзях, свеце, аб надзённым i вечным: «Калюь глядзеу на сонца я, / Mœ сонца пaсляпiлa вочы» (трыялет «Кaдiсь глядзеу на сонца я»),
«Чэлш статуй не pa6iy, / А толью статуэтю» (трыялет «Крытыку»). Пабудова трыялета «Як птушка у ri6KÍx трасшках» (у тым лiку i кальцавая рыфмоука у абодвух чатырохрадкоуях) дапамагае паэту раскрыць творчы працэс нараджэння думкi, вобраза i увасаблення яго у паэтычных радках. Прасачыць дыялектыку душы творцы дапамагаюць апорныя дзеясловы: «мшьганула», «зшкла», «патанула» (думка), «пачула», «пяе» (душа).
Тэму паэта i паэзи М. Багдановiч паглыбляе у трыялеце «Калiсь глядзеу на сонца я». Гэты твор дае мажтвасць адчуць нам цэльнасць натуры паэта, вартасць абранай ím жанравай формы, выверыць творцу i яго лiрычнаму герою сваю жыццёвую пазщыю праз вопыт мiнулага. Галоуную тэму гэтага трыялета можна падзялiць на некалью лагiчных адрэзкау: першая падтэма - пошук красы жыцця, другая - паусядзённы змрок страшней за смерць, трэцяя - абвастрэнне адзшоты, чацвёртая -перакананасць у сваёй праваце: «Няхай усе з мяне рагочуць, / Адповедзь вось для ix мая: / Калюь глядзеу на сонца я, / Мне сонца асляпша вочы». Сэнсавыя паузы пасля другога i чацвёртага радкоу (дарэчы, яны абавязковыя у адпаведнасщ з кананiчнай паэтыкай), што завяршаюць сказы, надаюць стройнасць, лагiчнасць аутарсюм разважанням. Калi параунаць канчатковы варыянт трыялета «Калiсь глядзеу на сонца я» з першым, то неабходна адзначыць, што у працэсе працы па удасканаленш зместу i формы, паэтычны твор набыу афарыстычнасць, падтэкставасць - галоуныя рысы жанру трыялета.
Трыялет у перакладзе з ^альянскага «trio»- азначае тры, узнiк ён у эпоху сярэднявечча. Гэта быу час, калi за кожнаю лiчбаю быу замацаваны сакральны сэнс. Так, «3»- сiмвал усяго духоунага, -даводзщь да нас гэтую думку А. Гурэвiч [11, с. 51-52]. Трыялет, таюм чынам, убiрае у сябе асновы маральна-этычных нормау паводзiн чалавека у грамадстве.
Думаецца, гэта адна з прычын, чаму думю аб каштоунасщ чалавечага жыцця М. Багдановiч увасобiy у адычным трыялеце «С. Палуяну» («Ты быу, як месяц, адзшою»). У ím М. Багдановiч паэтызуе самаахвярны шлях беларускага адраджэнца, адначасова задумваецца над сваiм уласным лёсам. Па-майстэрску выкарыстаны паэтам перанос дазваляе мастаку слова у другiм трыялеце, таксама прысвечаным С. Палуяну, «Красу, i светласць, i прастор / Шукау...» сканцэнтраваць увагу чытача на свядомым выбары асобы, сумным i адначасова жыццесцвярджальным. Несупадзенне сэнсавай i рьпмчнай пабудовы радка - адметная рыса творчай манеры паэта пры напiсаннi трыялетау (гл. трыялеты «Мая душа», «Нашай Нiве»). Азначэннi адзiнокi, самотны («самотна жыу, самотна умёр»), параунанне («Ты быу, як месяц, адзшою») узмацняюць тугу героя. Як бачна, трыялет М. Багдановiча «С. Палуяну» увабрау у сябе асаблiвасцi жанру элеги (дарэчы, элегiчнасць уласцiва у цэлым творчасцi паэта). У вынiку сштэзу двух жанрау паэт падарыу чытачу узор элегiчнага медытатыунага трыялета.
На жаль, перанос у трыялеце В. Дэбша «Дауно агнi патуxлi у вокнах» нельга назваць майстэрскiм («Прыц^! Сцякае мокры змрок на / Паперу, столш, твой партрэт»). Ён не дапамог паэту знайсщ адказ на пытанне: што першаснае - пачуццё, што нарадзша паэзiю, щ паэтычная Муза у вобразе каханай. Адсюль апiсальны характар трыялета, твор пазбаулены медытатыyна-фiласофскага пачатку, асацыятыуных вобразау. Мэтазгодным лiчым перанос у трыялеце А. Дэбша «Праз пальцы лётюя твае». У вынiку пераноса сэнсававызначальнага слова «ж^1ццё» на новы радок паэт прыцягвае увагу чытача да праблемы вечнага i хуткаплыннага.
М. Рудкоусю, Р. Бензярук, З. Дудзюк, А. Бакач, К. Жмiнько i шш. звярнулiся услед за М. Багдановiчам да трыялета. Яны перакананы - i сваю думку сцвярджаюць творамi названага жанру, -што дасканалая форма трыялета прыдатная для разумення сэнсу духоунага быцця асобы i у новым
На сустрэчу з самiм сабою выходзщь лiрычны герой М. Рудкоускага у трыялеце «З адценнем смутку кажа шшы з нас». Як i беларусю класiк, М. Рудкоyскi выкарыстау у якасцi эпiграфа да верша словы з К. Фафанава -«Красавец юный, Триолет». Цытата з трагедын А.С. Пушкiна «Барыс Гадуноу» («Нялёгкая ты, шапка, Манамаха... / Яна, пасада, браце мой, што плаха»), якая двойчы паутараецца у тэксце трыялета, дазваляе некрыктва i неназойтва адчуць унутраную непаунавартасць жыцця героя, нагадаць пра iснаванне уяуных i сапраудных каштоунасцей.
Ужо першымi радкамi з трыялета «Праз сiта неба вечар зоры сее» А. Дэбш запрашае чытача да разваг аб сэнсе быцця: «Праз сiта неба вечар зоры сее, / На голлi сад калыша цiшыню». Працытаваныя радкi напоунены метафарамi. Гэта даволi распаусюджаны у трыялетыстыцы вобразны сродак, дзякуючы якому думка чытача знаходзщца у пастаянным руху, дынамiцы. У жыцщ шмат часовага, наноснага, што з цягам часу знiкае бясследна, праходзщь непрыкметна, i толькi вечнымi застаюцца такiя каштоyнасцi чалавечага жыцця, як дабрыня, годнасць, свабода, сумленне, каханне, спачуванне, сапрауднае сяброуства.
СучаснЫ, як сведчыць iх творчасць, надаюць сур'ёзную увагу працы у гэтай жанравай форме. Тонка, з густам шлiфуецца кожны вершаваны радок, кожны вобраз. Паводле законау жанру 7 i 8 радкi павiнны дакладна паутараць 1 i 2. У трыялеце А. Дэбiша зауважаем адступленш ад кананiчнай паэтыкi. Апошнiя радю гучаць: «Любуемся, як вечар зоры сее, / I слухаем над садам щшыню». Замены, што адбылюя у апошнiх радках за кошт увядзення дзеясловау першай асобы множнага лiку «любуемся», «слухаем», перадаюць далучанасць лiрычнага героя, а разам з iм i чытача да разумення мудрасщ i хараства жыцця. Услед за М.Багдановiчам наш сучаснiк эксперыментуе з «трыялетным замком».
Паглыбленне iдэi твора у апошнiх радках стала адметнай асаблiвасцю стылю А. Дэбiша пры напiсаннi паэтычных творау у жанры трыялета (гл. трыялеты «Люстэрка паглыне твой вобраз праз iмгненне», «Праз пальцы лётюя твае»). У трыялеце «Праз пальцы лётюя твае» яно адбываецца шляхам увядзення параунання («Так - шкне час. I не стае / Жыцця, каб шчасцем наталщца, / Што, як пясок цячэ, бруiцца / Праз пальцы лётюя твае»), а таксама дзеясловау «цячэ» (што значыць прабягае щха, непрыкметна, калi адны шэрыя будш змяняюцца другiмi) i «бруiцца», яюя пастаулены побач. Такi аутарсю прыём дапамагае засяродзiць увагу чытача на думцы, што жыццё чалавека павшна быць напоунена шчасцем спрауджаных надзей.
Са спробаю эксперымента мы сустракаемся у трыялеце М. Багдановiча «Я, бальны, бесскрыдлаты паэт». Лiрычны герой схiляецца перад жанчынай, як перад боскiм уяуленнем, якая дазволша яму забыць пра сваё гора: «Дык няхай Вам хоць песня гавора, / Як бальны, бесскрыдлаты паэт / На гадзшу забыу сваё гора» (7 i 8 радю). Элегiчны настрой верша абумоулены невылечнай хваробай паэта. Разгледжаны трыялет прасякнуты не толькi сумам няспрауджаных мар («Мо жыцця майго верш ужо спет»), але i адчуваннем паунаты жыцця («На гадзiну забыу сваё гора»), азоранага шчасцем сустрэчы з каханнем (верш прысвечаны М. Кщщынай), заклiкам паэта да пошуку красы. Адчуць менав^а так пафас твора i дазваляе наяунасць змен, яюя дапусцiу М. Багдановiч у 7 i 8 радках трыялета (цытата iх дадзена вышэй) у параунанш з 1 i 2 паэтычнымi радкамi: «Я, бальны, бесскрыдлаты паэт, / Помню, раз пазабыу сваё гора».
Яшчэ да пачатку ХХ стагоддзя склалюя тры асноуныя разнавщнасщ элегii: эталагiчная, медытатыуна-фiласофская, апiсальна-выяуленчая. Сштэз трыялета з элегiяй (гэты працэс мы назiраем на прыкладзе вышэйразгледжанага трыялета) дае нам права гэтую класiфiкацыю выкарыстаць пры разглядзе разнавщнасцей элегiчных трыялетау. Трыялет «Я, бальны, бесскрыдлаты паэт», таюм чынам, - узор медытацыйнага элегiчнага трыялета.
У трыялеце «Вечар» назiраем замену прыназоушка «на» (выкарыстаны у першых радках, дзе акрэ^ваецца тэма: «На небе месяц устау зялёны / I хутка стане снегавым») на «у» (ужыты у апошнiх абагульняючых радках: «У небе месяц устау зялёны / I хутка стане снегавым»). Паэт разважае аб зментвасщ жыцця прыроды i чалавека. ПрыназоУнiк «у» больш канкрэтызуе сiтуацыю, дапамагае чытачу зрокава успрыняць восеньска-зiмовыя рэалii на памежжы вечара i ночы. У той час, як «усё спщь», «свет стамлёны» не зауважае перамен, што адбываюцца навокал, лiрычны герой М. Багдановiча здольны пачуць шэпт клёнау i убачыць, як мяняецца колер месяца з «зялёнага»на «снегавы», са звыклага на трывожны.
Наяунасць пейзажнай замалёукi дазваляе нам аднесщ трыялет «Вечар» да пейзажных (выяуленча-апiсальных). «Акварэльны трыялет»- такое вызначэнне паэтычнаму твору дае Т. Федарцова [12]. Традыцыю М. Багдановiча па натсанню пейзажных трыялетау працягваюць Я. Сшакоу («Вядзi мяне, зялёная радзiма»), В. Дэбiш («Адгаманiла, адшумела лета»), Р. Бензярук («Павее радасна вясною»).
Форма верша В.Дэбiша з'яуляецца не толью увасабленнем акварэльнай восеньскай замалёую, але i арганiчным выяуленнем душэунага стану героя. Асновай для стварэння вобраза восенi, яе пэунага стану, яю вабiць мяккасцю, пяшчотаю, служаць удала знойдзеныя каларытныя метафары (люцё дагарыць», «адгаманiла лета», «падчарыца-восень»). Выкарыстанне iх дае магчымасць творцам паяднаць «фшасофда прыроды, фiласофiю таямнiцы свету, фшасофда жыцця» (паводле П. Фларэнскага). Гэтае меркаванне атрымала развiццё i у трыялеце Р. Бензерука «Павее радасна вясною».
А. Дэбш i В. Дэбiш спрабуюць аб'яднаць трыялеты тэматычна у нiзкi (нiзка «Трыялеты кахання», нiзка «Трыялеты»). Гэтая больш складаная вершаваная структура назiраецца у сучаснай трыялетыстыцы у 80-90-я гады ХХ стагоддзя (Ю. Голуб «Трыялет лютапада», «Трыялет каменя»; М. Пазнякоу «Вязьмо трыялетау») i выклiкана жаданнем паглыбщь змястоунасць твора у межах жанру, вядомага яшчэ з ХУ ст. Трыялеты В. Дэбша трымаюцца на адзшым настроi згасання у прыродзе i затухання пачуцця закаханасщ ва узаемаадносiнах маладых людзей. №зка А. Дэбiша аб'яднана думкаю аб хуткаплыннасщ быцця i напоУненасцi яго радасцю пазнання красы ж^1цця.
repoi трыялетау берасцейскiх творцау - не адступнш, не бязродныя паслугачы. Яны жадаюць адчуваць сябе на зямлi продкау надзейна. Роздумам аб няпэуным будучым беларускага народа, аб лёсе Бацькаушчыны, роднай зямлi прасякнуты трыялет К.Жмшько «Вярнiся, памяць, да мяне». Наяунасць публiцыстычна-заклiкавых iнтанацый, звароткау, сказау з простай мовай, пабочных слоу са значэннем меркавання абумоулiваюць эталапчны характар верша В. Дэбiша «Дарэмна крычаць: «Абудзiся, народ!» Адбiтак трагедыйнасщ увасоблены у трыялеце В. Вабiшчэвiча «Шапоча лiсце пад нагамi».
Прычыны нашых бед, у вынiку яюх можа нацыя «загiнуць без следу», А. Бакач яскрава акрэ^вае у двух першых i апошнiх радках трыялета «На жаль, адно свае пакуты»: «На жаль, адно свае пакуты / Змаглi у настаунш мы узяць». Паэт перакананы, што «найгоршая бяда - / Духоуная мутацыя! / Не беднасць з радыяцыяй / Найгоршая бяда» (трыялет «Найгоршая бяда»). У творчасщ А. Бакача пануе элемент дыдактызму. Невыпадкова многiя радкi з трыялетау берасцейскага творцы успрымаюцца, сапрауды, як своеасаблiвыя афарызмы: «Самастойнасць - цяжкая свабода!»
Павучальны характар, прысутнасць аналiтычнага пачатку, стройнасць кампазщьп, наяунасць тэзiсау i антытэзюау дазваляе зрабiць вывад, што нашы сучаснiкi годна прадставiлi разнавщнасць эталагiчнага трыялета, або публiцыстычна-заклiкавага.
Сучасныя паэты А. Каско, М. Рудкоусю, С. Амяльчук, Д. Бiчэль, Т. Бондарава, З. Марозау, В. Буланда, А. Бакач засяроджваюць нашу увагу на асэнсаванш такiх маральна-этычных катэгорый, як мiласэрнасць, спагадлiвасць, чуласць, сумленнасць, адказнасць, сяброуства...
Яднанне чалавека з роднай зямлёй, са сваiмi вытокамi уяуляецца А. Бакачу зарукай маральнай трываласцi жыцця i свету: «Яны, што з вёсю не уцякт, / Нас на сваiх плячах трымаюць» (трыялет «Яны, што з вёсю не уцяклi»). На шляху светапазнання герой абатраецца на мудрасць народа. Сваiх землякоу, аднавяскоуцау А. Бакач лiчыць фiлосафамi ад жыцця, ад працы на зямлi. Людзей, якiя «нам хлеб надзённы здабываюць», паэт парауноувае са старажытнагрэчаскiм мiфiчным асiлкам Атлантам, якi быу асуджаны падтрымлiваць нябёсы.
Воблiк сястры мшасэрнасщ ва уяуленнi героя М. Рудкоускага сатканы «з пяшчоты, дабраты, святла», бо толькi яна здольна вызвалщь ад фiзiчнага болю, душэуных пакут (трыялет «Каля мяне ты узшкла як збавенне»).
Жыццё паэта ведае уздым i горыч, але вечным застаецца сяброуства. С. Амяльчук заужды даражыу шчырымi узаемаадносiнамi са сваёю зямлячкаю - Н. Мацяш. Ёй паэт прысвячае свой трыялет, як так i называецца «Нiне Мацяш».
СапраУднымi гiмнамi каханню успрымаюцца трыялеты М.Багдановiча «Мне доугае расстанне з вамi ...» i яго сучасных паслядоушкау: А. Каско «Шча^выя мы у гэты ми кахання», В. Дэбiша «Трыялет адчаю», Н. Загарэускай «Я не утрымала слоу», Р. Бензерука «Як ранш снег ...», З. Дудзюк «З тваiх вачэй глядзiць каменны век» iнш.
Для гераiнi З. Дудзюк каханне - драматызм узаемаадносiн яе i яго: «мiж мною i табой - сумненняу прорва»; «з тваiх вачэй глядзiць каменны век, / Пячорны дух звiваецца мiж бровау». Нягледзячы на гэта, гера^ З. Дудзюк, як сведчаць шшыя вершы паэткi, не наракае на лёс, а кщаецца у каханне з безагляднасцю. Непауторнай метафарычнай вобразнасцю («глядзiць каменны век», «пячорны дух звiваецца», «засланюся стомаю павек») З. Дудзюк здолела глыбока раскрыць не столью пакуты жаночага сэрца, колью жаданне паспавядацца у паэтычных радках.
Як бачна, характар перажыванняу закаханых разнастайны. Чаргаванне мужчынскай рыфмоУкi з больш мяккай жаночай, на якой пабудаваны усе вышэйназваныя трыялеты, i дазволша паэтам раскрыць разнастайную гаму перажыванняу, пачуццяу i iх адценняу ва Узаемаадносiнах яго i яе. Тут i радасць сустрэчы з першым каханнем, i салодка-горкi успамш ад пакуты расставанняу, i крушэнне рамантычных мар, якое з псiхалагiчнай дакладнасцю раскрыта у вобразе-сiмвале - «прорва».
Цшавы сваёй iнтанацыйна-рытмiчнай пабудовай трыялет В. Дэбша «Мая любоу мяне перамагла», у аснову якога пакладзена мужчынская рыфма. Дзякуючы ёй, споведзь закаханага сэрца успрымаецца пераканальна, шчыра. Унутраны драматызм, боль iдуць з глыбш душы: «Мая любоу мяне перамагла: / ffi болю, нi самоты, нi жуды. / Няма мяне...». Светлы успамш сагравае душу: «Ты светлай марай для мяне была».
Паступова ад асэнсавання узаемаадносш яго i яе сучасныя паэты наблiжаюць нас да услаулення у жанравай форме трыялета вобраза жанчыны (М. РудкоУскi «Танцоушчыцы - узбечцы»; С. Амяльчук «Луналi крылы Вашых рук», В. Дэбш «Цябе запомнiу назаужды такой»), да паэтызацыи вобраза мацi (А. Бакач «Сонца i мащ - святло i любоу»), да абагаулення i захаплення хараством (А. Дэбiш «Няма кахання чыстае красы»).
М. Рудкоусю нiколi не ставiуся абыякава як да унутранай, так i да знешняй красы: «Дзiвiцца ёй не перастану». У трыялеце «Танцоушчыцы - узбечцы» паэт услауляе «жывую гiбкасць стану» танцоушчыцы.
Жыццё гераiнi С. Амяльчука, як i М. Рудкоускага (трыялет «Луналi крылы Вашых рук»), звязана непасрэдна з духоуным самаадчуваннем грамадства. Жанчыны тонка адчуваюць расколатасць свету, страту яго прыгажосщ, гармони. Яны iмкнуцца узняцца па-над суровай штодзённасцю, шукаючы паратунак у свеце мастацтва, дзе няма фальшу, а жыве духоуная чысцiня: «Луналi крылы Вашых рук / Над хвалямi клавiятуры. / Бы вычароуваючы гук, / Луналi крылы Вашых рук».
Краса робщь жыццё чалавека змястоуным, напоуненым, асэнсаваным. Паэт А. Дэбш даносiць гэтую iсцiну да чытача у дасканалай форме трыялета «Няма кахання чыстае красы». Калi у пачатку твора А. Дэбiш сцвярджае, што «каханне чыстае красы» - гэта толью мара i не болей, то апошнiмi радкамi трыялета ён iмкнецца нас пераканаць, што чалавека па жыцщ павiнна весщ менавiта вера «у каханне самай чыстае красы». На жаль, ён не вытрымлiвае нормау, што прад'яуляюцца да гэтай вершаванай формы. У друпм чатырохрадкоуi з'яуляецца перакрыжаваная рыфмоука (абаб) замест бааб, што у нейкай ступеш паслабляе цэласную завершанасць твора. Сэнс апошшх радкоу з трыялета А. Дэбша «Няма кахання чыстае красы» становщца зразумелым толью у кантэксце усяго чатырохрадкоуя: «Ва усе вякi зямныя i часы / Таму й жывём, бо сэрца веру мае / У каханне самай чыстае красы, / Што душы у марах прывщных люляе». Такога роду адступленнi ад патрабаванняу да жанру, на наш погляд, уносяць пэуны разлад у гармашчную завершанасць трыялета, што у сваю чаргу паслабляе дасканаласць вершаванага твора. Мы вялi размову пра тое, што яшчэ з часоу М. Багдановiча намецiлiся два шляи у беларускай версiфiкацыi: кананiчны i нетрадыцыйны. Трыялет А. Дэбiша «Няма кахання чыстае красы» - прыклад другога шляху, хаця i не найлепшы яго узор.
Парушэннi у пабудове трыялета, яюя таксама не апраудваюцца, назiраем у вершы В. Дэбша «Цябе запомнiу назаужды такой».
М. Багдановiч упершыню увёу трыялет у сатырычную паэзiю («Николай Иваныч, Вы ли?»). Нягледзячы на тое, што трыялет быу напiсаны экспромтам, ён мае канкрэтнага адрасата - гандляра-бакалейшчыка М. Масленiкава. Паэт кпщь не толькi з гандляра, але i з пэунай амаральнай з'явы -падману. Адметныя рысы сатырычнага трыялета - прысутнасць суб'ектыунага элемента, ярка выяуленая аутарская пазщыя у паказе аб'екта сатыры, якая раскрываецца праз ужыванне часцiц «ли», «бы», выклiчнiка «уж», пытальных i клiчных сказау, эпiтэта «гласный отец», слова у пераносным значэннi «накрыли» («А ведь с сахаром накрыли»), пабочнага слова «право».
Узор сатырычнага трыялета прадст^у В. Дэбш у зборшку «Люты да Марьи» - «Марыя - як мара?». Жартаулiвы пафас твору надаюць манiпуляцыi з нащскам, прыём алiтэрацыi (паутараецца лгара «м» - 16 разоу, «р» - 21 раз). Ужо у 1,2 радках («Марыя - як мара? Мара! / Марыя - i марнасць i мроя») выяуляюцца супярэчлiвыя адносiны лiрычнага героя да сваёй каханай. Слова «мара» уключае у сябе паняццi - мроя, каханка, сястра, а мара - марнасць, вакханка.
Як бачна, сучасныя паэты паспяхова авалодалi традыцыямi i вопытам папярэднiкау, у прыватнасцi М. Багдановiча, у жанры трыялета. Яны дасягнулi таго, што творчае запазычанне i мастацкая самабытнасць гарманiчна сштэзуюцца у творах большасцi з iх.
Паводле тэматычнага прынцыпу мы вызначаем пейзажныя, сатырычныя, адычныя, iнтымныя, элепчныя трыялеты i разнавiднасцi апошняга - медытатыуныя, эталагiчныя, альбо публiцыстычна-закткавыя, выяуленча-апiсальныя. Трыялет актыуна сiнтэзуецца з одай, сатырай, элегiяй. Не заусёды вытрымлiваецца класiчная схема пабудовы трыялета, парушаецца i класiчная разбiука верша у гэтым жанры на дзве страфы, часцей за усё ствараецца аднастрофны трыялет.
Праведзены аналiз сведчыць, паэтычныя творы у жанры трыялета рухомыя не толькi у змястоуных адносiнах, але i у фармальных; вызначаюцца гарманiчнай зладжанасцю. Верш не стращу афарыстычнасцi, фiласафiчнасцi. Вытанчаная, строгая форма, «форма iмгненнай фiксацыi думю, самога працэсу яе нараджэння» [ 13, с. 53], развiвае уменне сцiсла, але глыбока выражаць думкi, перажываннi, яюя захаваны у падтэксце твора. Пауторы (1,2=7,8; 1=4=7) у сваю чаргу напауняюць думку-пачуццё рознымi адценнямi медытатыунасщ, якая знаходзiцца у пастаянным напружаным развiццi. Вiдавочна, гэтаму спрыяе выкарыстанне такога мастацкага сродку, як метафара.
Бясспрэчна, жанр трыялета спрыяе павышэнню iнтэлектуальнага узроуню беларускай паэзii, дапамагае мастакам слова згармашзаваць няпросты i шматаблiчны свет, сцвярджаць высокiя каштоунасщ чалавечага жыцця. Узоры вершау у гэтай паэтычнай форме сведчаць, што самабытнае беларускае слова яскрава гучыць у магутнай плынi сусветнай паэзи.
Л1ТАРАТУРА
1. Бахтин, М.М. Проблемы поэтики Достоевского: монография / М.М. Бахтин. - М.: Худож. лит., 1972. - 470 с.
2. Багдановiч, М.А. Поуны збор творау: у 3 т. / М.А. Багдановiч. - Мшск: Навука i тэхнжа, 1991 - 1995.
3. Шлях паэта [Тэкст]: зборнiк успамшау i бшгр. матэрыялау пра М. Багдановiча / Н.Б. Ватацы [i шш.]. - Мшск: Маст. лiт., 1975. - 302 с.
4. Навша, А. (Лудкевiч, А.1.) Адбiтае жыццё / А. Навша. - Вшьня, Выданне Бел. выд. тав- ва, 1929. - Кн. I. - С. 59 - 63.
5. Лойка, А.А. Маким Багданжч: манаграфия / А.А. Лойка. - Мшск: Навука i тэхнжа. - 1966. - 335 с.
6. Бярозкш, Р.С. Звенш: Творчая iндывiдуальнасдь i узаемадзеянне лiтаратур [Тэкст]: нарысы / Р.С. Бярозкш. - Мшск: Маст. лгт., 1976. - 380 с.
7. Бэндэ, Л.А. Псторьжа-лiтаратурныя нататю / Л.А. Бэндэ // Полымя рэвалюцш. - 1933. - Кн. 7.
8. Бурсов, Б.И. Национальное своеобразие русской литературы: монография / Б.И. Бурсов. - Ленинград: Сов. писатель, 1967. - 396 с.
9. Шумаюжч, С.М. Невядомыя тэксты М. Багдановiча / С.М. Шумакович // Л1М. - 1950. - 8 красавка.
10. Майхровiч, С.К. Маким Багдановiч: Жыццё i творчасць: манаграфия / С.К. Майхровiч. - Мшск: Дзяржвыд. БССР, 1958. - 202 с.
11. Гуревич, А.Я. Категории средневековой культуры: монография / А.Я. Гуревич. - М.: Худ. лит., 1984. - 350 с.
12. Федарцова, Т.М. Станауленне трыялета у беларускай лiтаратуры / Т.М. Федарцова // Роднае слова. - 2001. - № 3, 4. -С. 24 - 29; 16 - 21.
13. Сшша, Г.М. Цвёрдыя раманскя формы у кантэксце лiр^Iкi М.Багдановiча / Г.М. Сшша // Лёс нац^1янальнай культуры, на паваротах псторып: зб. навук. дакладау. - М1нск: Выд-ва БДУ, 1995. -С. 47 - 63.
GENRE FORM OF A TRIOLET (IN THE WORKS OF M. BOGDANOVICH AND THE POETS OF BREST REGION)
N.N. BORSUK Summary
This article is the first attempt in Belarusian loterary studies to represent the achievements of the poets of Brest region as the continuity traditions of M. Bogdanovich's in mastering such a genre form as triolet.The works of the great Belarusian classical author and our contemporaries show that human culture is accumulated in such genre form which in its turn contributes to the development of individual source, intensification of philosophical intonations and enrichment of literary techniques. The materials of the research can be used at the lectures and seminars on the courses of the contemporary Belarusian poetry at higher educational institutions and shools.
nacmyniy yрэдакцbm12 mcmpbmHim 2009г.
