Научная статья на тему 'ЖАМИЯТ ИЖТИМОИЙ-СИЁСИЙ ҲАЁТИДА ХОТИН-ҚИЗЛАРНИНГ РОЛИНИ ОШИРИШ ВА ҲУҚУҚИЙ МАНФААТЛАРИНИ ҲИМОЯ ҚИЛИШ МАСАЛАЛАРИ'

ЖАМИЯТ ИЖТИМОИЙ-СИЁСИЙ ҲАЁТИДА ХОТИН-ҚИЗЛАРНИНГ РОЛИНИ ОШИРИШ ВА ҲУҚУҚИЙ МАНФААТЛАРИНИ ҲИМОЯ ҚИЛИШ МАСАЛАЛАРИ Текст научной статьи по специальности «СМИ (медиа) и массовые коммуникации»

CC BY
129
20
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
хотин-қизлар / ижтимоий-сиёсий ҳаёт / ҳаракат / ижтимоийлашув / жамоатчилик фикри / ҳуқуқий ҳимоя / фаоллик / сиёсий ҳуқуқ / замонавий дунёқараш.

Аннотация научной статьи по СМИ (медиа) и массовым коммуникациям, автор научной работы — Эргашева Махсуда Пулатовна

Ушбу мақолада хотин-қизларнинг ҳуқуқлари, ижтимоий-сиёсий жараёнлардаги фаоллигининг ошишида глобал жамоатчилик фикрининг ўрни, турли даврларда хотин-қизлар ижтимоийлашуви ва жамоатчилик фикри шаклланишидаги объектив шарт-шароитлар ва субъектив омиллар, хотин-қизларнинг ижтимоий-сиёсий ҳаётида замонавий дунёқарашни шакллантириш зарурияти, барча халқларнинг, шу жумладан, халқимизнинг менталитетига хос хотин-қизлар ижтимоийлашуви ҳақидаги дунёқарашни шакллантиришда инсоният тарихида яратилган хотин-қизлар ижтимоийлашуви ҳақидаги назарий-илмий, ҳуқуқий қарашларини қиёсий таҳлил этиш ва улардан амалий фойдаланиш масалалари илмий ўрганилган

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ЖАМИЯТ ИЖТИМОИЙ-СИЁСИЙ ҲАЁТИДА ХОТИН-ҚИЗЛАРНИНГ РОЛИНИ ОШИРИШ ВА ҲУҚУҚИЙ МАНФААТЛАРИНИ ҲИМОЯ ҚИЛИШ МАСАЛАЛАРИ»

xalqaro ilmiy-amaliy anjumani

2022 yil 30 noyabr | scientists.uz

ЖАМИЯТ ИЖТИМОИЙ-СИЁСИЙ ХДЁТИДА ХОТИН-ЦИЗЛАРНИНГ РОЛИНИ ОШИРИШ ВА ^УЦУЦИЙ МАНФААТЛАРИНИ ^ИМОЯ ЦИЛИШ МАСАЛАЛАРИ

Эргашева Махсуда Пулатовна

Социология фанлари буйича фалсафа доктори, доцент, ЖДПУ, Жиззах шахри. Электрон почта: maxsuda2021@mail.ru https://doi. org/10.5281/zenodo.7373349

Аннотация. Ушбу мацолада хотин-цизларнинг ^уцуцлари, ижтимоий-сиёсий жараёнлардаги фаоллигининг ошишида глобал жамоатчилик фикрининг урни, турли даврларда хотин-цизлар ижтимоийлашуви ва жамоатчилик фикри шаклланишидаги объектив шарт-шароитлар ва субъектив омиллар, хотин-цизларнинг ижтимоий-сиёсий щётида замонавий дунёцарашни шакллантириш зарурияти, барча халцларнинг, шу жумладан, халцимизнинг менталитетига хос хотин-цизлар ижтимоийлашуви уацидаги дунёцарашни шакллантиришда инсоният тарихида яратилган хотин-цизлар ижтимоийлашуви уацидаги назарий-илмий, ууцуций царашларини циёсий та^лил этиш ва улардан амалий фойдаланиш масалалари илмий урганилган.

Калит сузлар: хотин-цизлар, ижтимоий-сиёсий %аёт, уаракат, ижтимоийлашув, жамоатчилик фикри, ууцуций щмоя, фаоллик, сиёсий %уцуц, замонавий дунёцараш.

Аннотация: В данной статье научно изучено роль мирового общественного мнения в повышении прав женщин, активность в общественно-политических процессах, объективные условия и субъективные факторы социализации женщин и формирования общественного мнения в разные периоды, необходимость формирования современной мировоззрение в общественно-политической жизни женщин, в том числе сравнительный анализ теоретико-научных и правовых взглядов на социализацию женщин всех народов, женщин, что характерно для менталитета нашего народа, созданных в истории человечества, и их практическое использование в формировании мировоззренческих представлений о социализации женщин.

Ключевые слова: женщины, общественно-политическая жизнь, движение, социализация, общественное мнение, правовая защита, активность, политическое право, современное мировоззрение.

Annotation: This article scientifically studied the role of world public opinion in enhancing women's rights, activity in socio-political processes, objective conditions and subjective factors of women's socialization and the formation of public opinion in different periods, the need to form a modern worldview in the socio-political life of women, including a comparative analysis of theoretical, scientific and legal views on the socialization of women of all nations, women, which is typical for the mentality of our people, created in the history of mankind, and their practical use in the formation of worldview ideas about the socialization of women.

Key words: woman, social and political life, movement, socialization, public opinion, legal protection, activity, political law, modern outlook.

Дунё тарихида хотин-цизларнинг уз хукуклари учун курашлари осон ва бир текис кечмаганлигига шохид буламиз. Баъзи мамлакатларда узок йиллик катъий ва мунтазам, шунингдек давомли харакатларгина аёлларнинг ижтимоий ахволининг яхшиланишига олиб келган. Аёллар харакатларида эса минглаб илгор фикрли аёллардан ташкари уз замонининг тараккийпарвар эркаклари хам аёллар хукуклари учун курашганлар.

xalqaro ilmiy-amaliy anjumani

2022 уИ 30 поуаЬг | 8о1еп11818.И2

1945 йилда Бирлашган Миллатлар Ташкилоти таъсис этилганда бу халкаро ташкилотга аъзо булган 51 давлатларнинг 30 тасидагина хотин-кизларнинг эркаклар билан умумий тенглиги хакидаги конунчилик мавжуд эди. 1995 йилга келиб эса БМТ патронажида Пекинда утказилган хотин-кизларнинг халкаро конференциясида барча давлатларга мавжуд бошкарув лавозимларининг 30% гача кисмига хотин-кизларни тайинлаш тавсия этилган эди.

1946 йил 12 февралда Лондонда БМТ Бош Ассомблеясининг инагурацион маросимида Америка ^ушма Штатларининг мархум Президентининг хотини булган Элеонора Рузвельт мазкур анжуманнинг ^ушма Штатлардан сайланган делегати сифатида узининг "Дунё хотин-кизларига очик хатини" укиб эшиттирди. Бу сана янги дунё тарихида хотин-кизларнинг уз сиёсий, ижтимоий, хукукий, иктисодий, тиббий ва инсоний хак хукуклари йулидаги харакатларида янги даврни, замонавий янги боскич мохиятини белгилаб берди.

Шу даврдан бошлаб, бутун дунё микёсида аёллар мавхум бир оилавий тушунча булмай, балки жамиятнинг тулаконли аъзоси, жамиятнинг бунёдкор кучи эканлиги гояси БМТга аъзо булган барча давлатлар томонидан куллаб кувватлана бошланди. Шу даврдан бошлаб купчилик давлатларда замонга эътибор аёлга эътибор билан узвий богланиб кетганлигига шохид буламиз. Замонавий давлатларнинг тараккийпарварлик даражаси эса хотин-кизлар хак хукукларининг нечогли таъминланганлик меъёри билан белгиланмокда.

Агар дунё тарихида хотин-кизлар харакатларининг ривожланиш боскичларига мисоллар келтирадиган булсак, албатта Француз Революцияси давридаги Олимпия Де Гуж номини эслаш жойиз. 1791 йилда Олимпия Де Гуж "Аёл ва фукаронинг хукуклари Декларацияси" ни ёзади. Бу хужжатнинг номиданок яккол куриниб турган нарса шуки, Де Гуж аёлларни факат жинсий тур сифатида эмас, шунингдек фукаро хам эканликлари гоясини илгари сурган. Бу мард аёлнинг энг машхур сузларидан бири "Агар аёлнинг эшафотга чикишига хукуки булса, демак унинг фукаро булиш хукуки хам булиши керак" деган чакирик эди. Аммо Де Гуж декларацияси кабул килинмади. Шунингдек, 1791 йил хамда 1793 йиллардаги Француз Конституцияларига хам аёлларнинг фукаро эканликлари гоялари киритилмади. Х,атто, Наполеон даврида ишлаб чикилган ва кабул килинган Конституцияда хам аёлларни четлаб утилди. Наполеон Конституциясидаги Озодлик, Тенглик, Бирдамлик тугрисидаги гоялар факат ва факат эркакларга тааллукли эди.

Фредерик Дуглас иштирокида Нью-Йоркнинг Сенека Фолзида 1848 йилда 200 аёл ва 40 эркак хотин-кизларнинг фукаролик, диний, ижтимоий хукукларини таъминловчи хукукларни ишлаб чикиш учун йигилдилар. Бу санадан илгарирок мазкур анжуман иштирокчилари булган Элизабет Кеди Стентон ва Лукриция Мотт Лондонда утказилган кулликка карши мажлисга факат аёл булганликлари учун киритилмайдилар. Бу вокеадан даргазаб булган илгор инсонлар Мустакиллик Декларациясига тадкикан "Аёллар хукуклари мажмуини" яратдилар. Мажлис иштирокчиларининг баъзиларида аёлларнинг овоз бериш хукуки хакидаги тезис эътироз уйготади. Шунда Фредерик Дуглас аёллар хукукларини химоя килиб ёркин нутк сузлади. Шунга карамай аёлларнинг сиёсий хукукларини бутун мамлакат буйлаб конун даражасида кабул килинишига хали узок эди.

1869 йилда Элизабет Стентон ва Сюзан Бентони аёлларнинг овоз бериш хукукини химоялаш миллий уюшмасини таъсис этиб, А^Ш Конституциясига аёлларнинг овоз бериш хукукини таъминловчи кушимчалар киритиш учун узок йиллар давом этган

xalqaro ilmiy-amaliy anjumani

2022 уП 30 поуаЬг | 8о1епй818.и2

компанияни бошладилар. Бу аёллар 50 йил давомида мана шу максад учун кураш олиб бордилар. 1869 йилда Вайоминг штати илк бор мазкур кушимчани тан олган булса, бутун Америка Конституциясига хар бир америкалик аёлнинг овоз бериш хукукини таъминловчи 19-кушимча 1920 йилдагина киритилади.

1918 йилдан бошлаб Германия хотин-кизлари сайлаш ва сайланиш хукукига эга булдилар. Германия аёлларининг тенглиги хукуки давлат Конституцияси томонидан кафолатланган. Аммо немис тадкикотчиларининг фикрича, аёлларнинг эркаклар билан тенглиги купрок, конун амалиётини эмас, балким келгусида бажарилиши лозим булган вазифани англатади. ХХ асрнинг сунгги йилларида Германияда аёлларнинг сиёсатдаги фаоллиги ва улар иштирокининг мунтазам усиши характерли белгилардан хисобланади. Германияда фаолият олиб бораётган купчилик сиёсий партияларда аёллар учун махсус квоталар тизими ишлаб чикилган. Германия парламентида аёллар сони сунгги вактларда анча усган булиб, бугунги кунда 30% га якинлашиб бормокда. Ахоли уртасида утказилган суровга асосан 90% респондентлар аёл киши федерал канцлер, давлат рахбари лавозимини эгаллашига карши эмасликларини билдиришган. 1991 йилдан Германияда оила, улуг ёшлилар, аёллар ва ёшлар вазирлиги таъсис этилган.

Хотин-кизлар ахволига багишланган биринчи халкаро конференция 1975 йилда, БМТ томонидан бутун дунё буйича эълон килинган халкаро Аёллар йилида Мексикада утказилди. Бу конференция максади хотин-кизлар ахволига бутун дунё хамжамияти эътиборини каритиш, хусусан аёлларнинг жинс асосида камситилишига бархам бериш масалаларига каратиш эди. Анжуман дунё микёсида утказилганлиги боис, дунё хамжамиятининг чукур эътибори, давлат рахбарларининг диккати, минглаб ахборот воситаларининг жуда катта кизикишига сабаб булди, бу эса хотин-кизлар муаммоларининг жуда кенг мухокама килинишига олиб келди. Мексика конференциясида БМТ шиори остида утказиладиган ана шундай анжуманлар анъанасига асос солинди.

1980 йилда БМТ нинг 145 аъзо давлатлари Копенгагенда хотин-кизларнинг иккинчи анжуманига йигилдилар. Анжуман иштирокчилари Бош Ассамблея томонидан 1979 йил декабрда кабул килинган "Хотин-кизларни камситишнинг барча шаклларига бархам бериш тугрисида"ги Конвенцияга марказий эътибор каратишди. Мазкур халкаро хужжат то ханузгача хотин-кизлар тенглиги ва уларнинг ижтимоий, иктисодий, сиёсий хукуклари тугрисидаги энг асосий халкаро хужжатлардан хисобланади. Х,озиргача мазкур Конвенцияни 165 дунё давлатлари ратификация килган булиб, Узбекистон хам шулар каторидан урин олди. Ушбу хужжатни имзолаган барча давлатлар хар 4 йилда уз давлатларидаги аёллар ахволи тугрисида Бош Ассамблеяга хисобот бериб боришлари лозим.

1985 йилда Найробида хотин-кизларнинг учинчи халкаро конференцияси утказилди. Бу конференцияни сиёсатшунослар "феминизмнинг халкаро одимлари" деб атайдилар. Мазкур анжуманда дунё буйича келган 1500 иштирокчилар катнашди. Анжуманнинг узига хос хусусиятларидан унда иштирокчиларнинг купчилиги нодавлат тизимларидан катнашаётганлиги, ривожланган давлатларнинг ривожланаётган давлатлар хотин-кизларига булган эътибори булди. Найробида ишлаб чикилган Хотин-кизлар харакатлари Стратегияси 157 давлатлар томонидан ижро учун кабул килинди.

Дунё микёсида катта кизикиш ва шов-шувга сабаб булган БМТнинг туртинчи халкаро хотин-кизлар анжумани 1995 йилда Пекинда булиб утди. Унда дунёнинг барча

xalqaro ilmiy-amaliy anjumani

2022 уП 30 поуаЬг | 8о1епй818.и2

китъаларидан 30000 аёллар иштирок этди. Мазкур анжуманнинг бош карорларидан бири бошкарув ишларида аёллар сонини 30% гача кутариш барча давлатларга тавсия этилгани булди. Аёлларнинг молиявий эркинлиги, аёллар харакатлари учун уларнинг иктисодий эркин булишлари масалалари кенг мухокама этилди.

ХХ асрнинг сунгги ун йиллиги дунё буйича хотин-кизлар масалаларига хамжамият эътиборини ва диккатини каратиш шиори остида утди. Бутун жахон хотин-кизларнинг сиёсий жараёнлардаги иштироки, давлат ва жамият бошкарувидаги фаолиятларини кучайтиришга чакирилди. Агар БМТ нинг узини оладиган булсак, 1994 йил ноябрь ойида БМТ Бош Котиби томонидан Котибиятда хотин-кизлар иштирокини кучайтириш буйича Х,аракат Дастури (1995-2000) кабул килинди. Утган йиллар давомида эса мазкур ташкилотининг турли тоифадаги рахбарлик органларида аёллар сони 15,5% дан 29,7% гача усди, аммо Х,аракат Дастуридаги белгилаб берилган 50% лик марра хали эгалланганича йук.

Оммавий ахборот воситалари Мехикода утган анжуманни дунё микёсида хотин-кизлар уртасида диалогнинг бошланиши деб аташди, Копенгаган анжумани аёллар ахволи асосида чукур анализнинг боши ва уз фаолиятини бахолаш даври деб атадилар. Найроби анжумани дунё микёсидаги янги мазмундаги жахон феминизмининг кайта тугилиши деб номланди. Пекин конференцияси эса, жахон феминистик харакатининг катта галабаси ва унинг фаолиятидаги аёллар манфаатларига содиклик ва изчиллик сифатида бахоланди.

Масалан, Албанияда мавжуд конунчиликка узгартириш киритиш оркали парламентга сайловлар жараёнида номзодлар эркак ва аёллардан тенг баробар курсатилиши лозимлиги белгилаб берилди. 1998 йилда Яман давлатида хотин-кизларга сайлаш ва сайланиш хукуки доирасидаги конунчилик кучайтирилди. Канадада эса утган асрнинг сунгги беш йили давомида мамлакат сиёсий хаётидаги аёллар сони 50% га етказилди. Камерун, Сальвадор, Нигерия, Парагвай каби мамлакатларда эса аёллар уз сиёсий партияларига эга булдилар. Х,атто ^увайт ва Саудия Арабистони каби давлатларда хам аёллар сиёсий хукуклар масалалари кенг мухокама этилаётир. Бир неча йиллар аввал толибонлар таъсиридан кутилган Афгонистонда 2004 йил октябрь ойида утказилган президент сайловларида руйхатга олинган 13 номзоддан бирининг аёллардан булганлиги хам сунгги йиллардаги аёлларнинг сиёсий онги усиб бораётганлигидан далолат беради. Португалияда ташки мухитни химоя килиш ва худудий ривожланиш вазири аёл киши булиб, ушбу вазирликдаги рахбарлик лавозимларидан 19%, ишчи ходимларидан эса 36% аёллардан иборатдир. Тунисда худди ана шу вазирликка аёл киши рахбарлик килади. Эронда эса Президентнинг матбуот ишлари буйича давлат маслахатчиси аёл кишидир.

1996 йилда бутун ер шари буйлаб 6,8% аёллар министр лавозимида булган булсалар, 1997 йилда бу курсаткич 7% га, 1998 йилда эса 7,4%га усган. 1999 йилда дунё парламентларининг юкори палаталарида 677 аёл сенаторлик лавозимида фаолият юргизган. Холбуки шу даврдаги мазкур лавозимдаги эркаклар сони 5639 та булган. Демак, дунё хамжамияти хотин-кизларнинг жамиятни бошкариш ва рахбарлик салохиятига тобора катта эътибор каратиб, мазкур жараёнларга аёлларни тобора кенгрок жалб этиш харакатидадир. Мазкур харакат уз урнида давлат хамда мамлакатнинг ривожланганлик даражаси хусусиятларидир.

Бирлашган Миллатлар Ташкилоти рахбари Кофи Аннан 2000 йил 5 июнда БМТ Бош Ассамблеясининг махсус хотин-кизлар масалалари буйича чакирилган сессияда "Аёл

xalqaro ilmiy-amaliy anjumani

2022 yil 30 noyabr | scientists.uz

2000: XXI асрда гендер тенглик, тараккиёт ва жахон" мавзусида маъруза килиб, яна бир бор бутун дунё хамжамиятининг гердер симметрия интилишини таъкидлаб утди, хамда XXI аср аёллар равнаки ва тараккиёти асри булишига комил ишонч мавжудлигини таъкидлаб утди. БМТ Бош Ассамблеясининг 2015 йилнинг сентябрида Баркарор ривожланиш буйича утказилган саммитида 70-сон резолюцияси кабул килиниб, мамлакатимиз учун долзарб хисобланган 16 та миллий максадга эришиш буйича 125 та максадли вазифа хамда 206 та индикатор ишлаб чикилган. Хусусан, баркарор ривожланиш сохасидаги 5-максад — Гендер тенгликни таъминлаш ва барча хотин-кизларнинг хукук ва имкониятларини кенгайтириш мамлакатимизда хотин-кизлар ва эркакларнинг тенг хукук хамда имкониятларини таъминлашга каратилган ислохотлар билан хамохангдир.

Бугунги кунда Узбекистон тарихида илк маротаба парламентда хотин-кизлар сони БМТ томонидан белгиланган тавсияларга мос даражага етиб, парламентдаги хотин-кизлар сони карийб 32 фоизга етди ва дунёдаги 190 та парламент орасида 37-уринга кутарилди. Бошкарув лавозимидаги хотин-кизлар улуши 27 фоизга, партияларда 44 фоизга, олий таълимда 40 фоизга, тадбиркорликда 35 фоизга етди.

Келтирилган мисоллардан куринадики, хотин-кизларнинг хукукларини таъминлаш, уларнинг ижтимоий-сиёсий жараёнлардаги фаоллигининг ошиши нафакат дунёда кечаётган прогрессив узгаришларга боглик, балки улар хакидаги глобал жамоатчилик фикрининг хам оптималлашуви натижасидир.

Юкоридаги тахлиллар асосида куйидаги хулосаларга келиш мумкин:

- хотин-кизларнинг хукукларини таъминлаш, уларнинг ижтимоий-сиёсий жараёнлардаги фаоллигининг ошиши нафакат дунёда кечаётган прогрессив узгаришларга боглик, балки улар хакидаги глобал жамоатчилик фикрининг хам оптималлашуви натижасидир;

- турли даврларда хотин-кизлар ижтимоийлашуви ва жамоатчилик фикри эволюцияси объектив шарт-шароитлар ва субъектив омиллар хамда хотин-кизлар ижтимоийлашуви борасида замонавий дунёкарашни шакллантиришнинг назарий ва методологик асосларини ташкил этади;

- хотин-кизлар фаоллигининг умуминсоний хусусиятларини шакллантиришда Шарк ва Гарб алломалари ижод намуналарини илмий урганиш, умумлаштириш хотин-кизлар фаоллиги хакидаги дунёкарашни универсаллаштиради;

- барча халкларнинг, шу жумладан, халкимизнинг менталитетига хос хотин-кизлар ижтимоийлашуви хакидаги дунёкарашни шакллантиришда инсоният тарихида яратилган хотин-кизлар ижтимоийлашуви хакидаги назарий-илмий карашларини киёсий тахлил этиш ва улардан амалий фойдаланиш мухим ахамиятга эга.

REFERENCES

1. М.А.Рахимова "Международно-правовые аспекты защиты прав женщин" 2003, с.56.

2. Г.Туйчиева "Халкаро хотин-кизлар харакатлари тарихидан" 2004

3. "2030 йилга кадар Узбекистон Республикасида гендер тенгликка эришиш стратегиясини тасдиклаш хакида"ги Узбекистон Республикаси Олий Мажлиси Сенатининг 28.05.2021 йилдаги С^-297-ГУ-сон карори.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.