ЖАМБЫЛ ЖАБАЕВ – ЖЫР АЛЫБЫ Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

ЖАМБЫЛ ЖАБАЕВ - ЖЫР АЛЫБЫ

Улданай Сабит кызы Туйменова

Ташкент облысы Шыршык мемлекеттiк педагогика институты 3-курс студентi

Гылыми жетекш1с1: Усербай Алимханович Байкабилов

АННОТАЦИЯ

Казактыц ауыз эдебиетшщ тацдаулы Yлгiлерiнен кеп Yйренген Жамбыл eзiнiц елец шыгару шеберлтн де, айтыстагы шеберлiгiн де арттыра тYседi. Кiлттi сездер: поэзия, айтыс, акын, елец, халык.

Zhambyl, who has learned a lot from the best examples of Kazakh oral literature, will improve his poetry and aitys skills.

Key words: poetry, aitys, poet, poems, the people's

К1Р1СПЕ БОЛ1М

Халык поэзиясы кебше ауызша шыгарылып, ауызша айтылады. Кейiн кагазга тушршп окылады. Оныц керкемдеу куралдары да баскаша, Ke6iHe байыргы тiл эд^мен баяндалады. Оныц талантты eкiлдеpi нагыз керкем сез шебеpi болып, айтулы акын дэрежесше кeтеpiледi.

НЕГ1ЗГ1 БОЛ1М

Кецес заманында халык поэзиясыныц ipi екшдершщ бipi - Жамбыл Жапаулы болды. Оныц елец-жырлары бYкiл Кецес Одагына жэне кептеген шетелдерге мэлiм. Акындык таланты кайта гYлденген Жамбыл коммуниста партия Yгiтiне лайык шыгармалар тудырды. Эз халкыныц жаца eмip орнату жолындагы ецбегiн, еpлiк кYpеcтеpiн, букш элем алдындагы улылыгын, айбынды куаттылыгын жырлады. Муныц бэpi сол кездеп кецес eкiметi, коммуниcтiк партия айткан, насихаттаган уагызбен ундескен.

Казак халкынан шыккан белгiлi галым Мырзатай Жолдасбеков былай деп жазган едi: «Гасырдан гасырга жалгасып,атадан урпакка мирас болып келе жаткан казак сез енершщ екi улкен айшыкты мектебi бар тэpiздi.

Бipi eмip, заман жайында терец толганатын шешендiк, данышпандык мектеп. Мунын аты сакталып бiзге жеткен тупк атасы Асан кайгы,одан бул енер гасырлар аттап кешегi улы Абайдыц колына тидi.

ZHAMBYL ZHABAEV

ABSTRACT

EKiHmici-ene enreme KeMefii KyMÖipnen^aFbi TanMaFaH gapHA-ga«Fbin ^bipaynap MeKTeöi. MyHbiH S3ipre 6Ï3 öineTiH arbi MsniM TynKÏ aracbi-Cbinbipa ^bipay. OFaH ineKTec fflanKHi3, Byrçap, ffle^e ^bipaynap aranagbi.CoHgafi ^bipaynapgbi« e« corfmcm y3giri - ^aMÖbin.

^aMÖbin eMipre KenreH TycTa Ka3aK ^epirn« o«TycTiri, ohm« imiHge aKMHHbi« TyFaH enKeci - ^eTÏcy e«ipi KOKaH xaHgbiFbiHa öaFbiHbimTbi öonarbiH. An, KOKaHgbiKTapgbi« xanbiKKa ®;acaFaH 3opnbiK - 3OMÖbinbiFbiH afiTbin ®:eTKi3rici3 aybip egi. Aybin caKtingaFaH capti a^3ga conapgaH Kambin, TYn KeTepine Kemegi. Kem ^aMÖbin TayMHM« eTerme ^eTKeHge 1846^binbi aKnaH afibiHga öonamaK aKMH TybinTbi.ÖKeci ^annafi Kegefi mapya Ö0nFaH.^aMÖbin ^OKmbinbiK TypMMCTa ecegi. Ec öinreH cor SKeci ohm aybin MongactiHa OKyFa öepegi.On Ke3geri OKygti« yfipeTeTiHi-KeöiHe giHH HacHxar,ypbin-coFy,gypeney öonarbiH.BipaK MongaHM« MyHgafi KopnbiFbiHa mbigafi anMaFaH ^aMÖbin OKygaH mbiFbin KeTegi.^aparbinbicbiHaH nbicbiK,3epeK Öana OKtin öiniM anMaca ga, ^acTafibHaH sh MeH ene«re KyMap öonagbi,aKbiHgbiK eHepgi cyfiegi,aybi3eKi ecTireH ene«gepiH ^arran anbin ^ypreH eKeH.

Heri3ri öe^iM! ^aMÖbin TaybiHbi« eTeriHge 1846 ^binbi aKnaH afibiHga TyFaH. ApFM aranapti ayKarTbi öonFaHMMeH, aKMHHbi« SKeci ^ana Kegefi mapya öonFaH. ^aMÖbin ^OKmbintiK TypMbicbiHga ecegi. Ec ÖinreH co« SKeci ohm aybin Mongactrna OKyFa Öepegi. On Ke3geri Monganap msKiprri yptin-coFbin, gypenefiTiH. MongaHM« MyHgafi KopntFMHa mbigafi anMafi, ^aMÖbin OKygti TacTan KeTegi. ^aparbinbicbiHaH nbictiK, 3epeK Öana OKtin ÖiniM anMaca ga, ^acTafibiHaH sh MeH ene«re KyMap Öonagbi, aK^iHgtK eHepgi cyfiegi, aybi3eKi ecTireH ene«gepiH ^arran anbin ^ypegi.

PyFa, aTaFa, Öafi MeH Kegefire öeniHreH on Ke3geri aybin imiHge ^aMÖbin Kefiöip aKbiHgapgbi« Öafinapgbi MaKTafiTbiHbiH, KepiciHme, öipcbinbipacbiHbi« e«öeKmi xanbiK MyggeciH MaKTafiTbiHbiH Kepegi. ^ac ^aMÖbingbi« anFamKM ene«gepi ^eTicy öofibiHa araFbi ^afitnFaH CyfiiHÖafiFa KaTTbi yHafigbi, on Öana aKMHFa Ken aKbin Öepegi, ce3 eHepiH cyfie Öinyre Öaynngbi.

CyfiiHÖafi ApoHynt ^ac aKbiHHbi« TanaHTMH Kepin: "BanaM, e3 ene«i«gi mbiFap, öipaK ohm« ^ypT ^arran anarbiH, emKiM yMbiTnafiTbiH ene« öoncbiH, ceHi« ene«i« ^eKe agaMgapgbi« Ke«iniH KeTepin, conapgbi« cyfiiHin OTbiparbiH ene«i öonMactiH, öyKin xantKTM« cyfiin Tbi«gafiTbiH ene«i ÖoncbiH. KeMeKefii« eMec, ^yperi« cefinefiTiH ÖoncbiH. fflbiHgbiKTbi afiT, sgingiKTi ®bipna, KeHe, TO3MFM ^eTKeH ^onFa Tycne, ^a«a ®;on, tm« ^onFa, ga«Ftn ®;onFa Tyc, Te«iperi«ge He Öontn ^aTtp, cohm a«Fap coHM Öin", - genTi.

AKMHgaK eHepgi csh ymiH eMec, KapanafiMM xanbiKTbi« My«MH My«gan, ®;ofmh ®;oKTay ymiH nafiganaHy Ka^eT eKeHiH TyciHreH ^aMÖbin e3iHi« anFamK^i ipini-yaKTM ene«gepiHge-aK Öafinapgt MiHen-meHen OTtpagt. Ocipece, ^ocMaFaMÖeraeH afiTbicbiHga MyHgafi sneyMeTTiK Te«ci3giK TaK^iptÖMH aKMH Tepe«HeH KO3FayFa

умтылады. Жамбыл ез елецдершде рахымсыз бай мен жемкорлардыц елге жасаган киянаттарын эшкершейд^ халык мYДдесiн ез елецдерше аркау етедi.

Казактыц ауыз эдебиетшщ тацдаулы Yлгiлерiнен кеп уйренген Жамбыл eзiнiц елец шыгару шеберлтн де, айтыстагы шеберлiгiн де арттыра тYседi. Жамбыл айтыста Сарбас, Досмагамбет, Кулмамбет сиякты бiрсыпыра акындарды жецген. Айтыс акыны болып жYрiп мыскылшыл уытты eлецдердi табанда айтып тастауга машыктанады жэне жырларында ез заманындагы акындардыц кeбiнен озык екенiн танытады.

Жамбылдыц акындык кызметшде айтыс елеулi орын алады. Жамбыл eзiнiц акындык eнерiн кeбiнесе осы айтыстар Yстiнде кeрсеттi. Жамбылдыц айтыстагы бiр ерекшелт - eзiнiц акындык eнерiн тшсл идиялдык багытта пайдалана бiлгендiгi. Акын айтыста калыц кeпшiлiктiц кeцiлiне конымды ел iшiндегi элеуметтiк тецсiздiк, эдшетшздш сиякты мэселелердi козгайды. Айтыс Yстiнде халык атынан сейлеп, халыкка арка суйеп отыратын Жамбыл eзiне карсы шыккан акындарды эрдайым жецiп отырган. Жамбылдыц айтыстарыныц iшiнде, эсiресе оныц Кулмамбет акынмен айтысы ерекше кезге тYседi. Жамбыл Кулмамбет акынмен 1881 жылы айтысып, оны жецiп шыккан.

Жалпы сол кездегi айтыстар сиякты, бул айтыста да Жамбыл мен Кулмамбеттщ эркайсысы ез руларыныц атынан сейлейдг Кулмамбет Албан, Дулат руларыныц атынан сейлеп, сол рулардыц байлары мен билерiн мактайды. Жамбыл да ез руы жайында айтады, бiрак ол сeзiн байлык, мал мYлiкке карай емес, адамгершiлiк, ерлiк, эдшджке карай бурады. Байдан жаксылык кутуге болмайтынын айтады. Сeйтiп, Жамбылдыц айтысында ру мYДделерiнен гeрi халык мYДделерi терецiрек кeтерiледi.

Эз елiндегi байларды бетке устап адамныц адам саналып жYPуiнiц eзi байлыкка байланысты, непзп касиет осында дегендей шолак корытынды жасаган Кулмамбетке Жамбыл орынды, eтiмдi пiкiрмен шыгады: Адамдыкты айт, ерлшт айт, батырлыкты айт, Ел бiрлiгiн сактаган татулыкты айт. Карынбайдай сарацдар толып жатыр, Оны мактап эуре болмай, женще кайт.

Осындай маскара болып, сезден утылганына карамастан, Кулмамбет бурынгыдан гeрi ершелене тYседi. Жамбыл ендi бул байлардыц ел арасын iрiтiп, элсiздерге зорлык керсеткеннен басканы бiлмейтiн топас, надан екендерiн эшкершей сeйлейдi:

Уа, Кулмамбет, сез тыцда! Байларым деп салмактап, Не кыласыц кур мактап

Эцкей акымак есеки, Елдщ сикын кепрген Кэсш кып eTÏpÏK- есекл.

Байлардыц, патша эюмдершщ акындык талантты туншыктырмак болган эрекеттерше Жамбыл батыл карсы шыгады. 1913 жылы Алматы уездiк эюмдершщ Николай Романов патшанын, тукымын мактап жырла деген буйрыгын орындаудан бас тартады.

20 гасырдыц 70-80 жылдарында Жамбыл белгiлi акын болады. Бул кезде усак елецдермен катар, кeлемдi жырлар да шыгарады. Жокшылыктан, каналудан азып-тозган бейшара кедейлердiц аянышты халi Жамбылга зор эсер етедг Ол ецбекшi халыкка себiм, пайдам тисе екен деп ойлайды, солардыц мYДдесiне лайык елец жырлар шыгарады.

1916 жылгы кетершс кезiнде Жамбыл халыкпен бiрге болып, патшаныц майдандагы кара жумыска адам алу туралы жарлыгына карсы упт айтады. Ел арасындагы толкудыц керген патша экiмдерi халыкты алдап, упт тартады. Буган казак акындарын да тартпак болады. Осы максатпен патша экiмдерi ел iшiндегi бiр топ акынды, iшiнде Жамбыл да бар, Алматыга айдап экелiп, ат корага камап койып коркытып, патшаныц жарлыгын колдап жыр айтыцдар дейдi. Осы окига жeнiнде Жамбыл: Yгiт айт, патшаны макта дедi, Болып жаткан согысты жакта дедi. Жыр айтсац, кудай менен пайгамбарды айт, Онан баска жырыцды таста дедi, - дейдг

Сeйтiп, экiмдердiц бул буйрыгын Жамбыл бастаган бiр топ акын орындамайды. Бiр жетi камап куштесе де, айтканын iстете алмаган патша эюмдерп буларды босатып ж1беруге мэжбYP болады.

Балалык шагынан-ак елец айтуга кумар Жамбыл ел iшiндегi тYрлi окигалар туралы, жеке адамдардыц мшез-кулкы туралы елец шыгаруды ерте-ак бастайды. Жамбылдыц 15-16 жасар шамасында шыгарган "Шагым" деген eлецi жас акынныц зор келешегiн ацгарткандай.

"Кедей куш" деген елещнде Жамбыл аш-жалацаш, жокшылык турмыстагы кедейлердiц аянышты халiн суреттейдг ^ысы-жазы тынбай ецбек етсе де, кедей тоя тамак iшпейтiн. Эйткеш бай оныц акысын тугел берейдг Жалшы ецбегiн тегiн пайдаланады. Жалшылыкка шыдай алмаган кедейлер ел аралап, кайыршылык етедi.

Жамбыл : ^айтш жаныц ашымас, Неткен заман катыбас?

ETKeH e«öeK, TeKKeH Tep, Kanafi TyKKe TarbiMac? -

gen, Öyn ^OKmMnMKKa con Ke3geri "KarbiÖac 3aMaH" KiHsni eKeHiH Öingipegi. Kefigefinepgi« aybip TypMbictiH ^aMÖbin öacKa ga KenTereH ene«gepiHge cypeTTen KepceTegi.

1936 ^binbi xanbiK eHepna3gapMHM« pecnyÖnuKanbiK cneTiHe KaTbiHactin, aKbiHgbiK ®:apbicKa Tycegi. Ocm csrre ^aMÖbin ^aKcbi ^bip, TonFaynap mbiFapagbi. Con ^binbi MacKeyge Ka3aK eHepiHi« oh KyHgiri eTKi3ingi. ^aMÖbin ocm oh KyHgiKKe Karacbin, ocm canaptHga "XanbiKTbi« csneMi", "^acrapxaH ^bipbi" ^bipnaptiH afiTbin, Taparrbi.

1938 ^binbi Ke«ec OgaFM Kонcтнтyцнacм Heri3iHge Ka3aK ^OFapFbi Ke«eciHi« Ty«FMm cafinaybi eTKi3ingi. ^aMÖbingbi« ocm cafinayga xanbiK ^OFapFbi Ke«eciHe genyTaT eTin cafinagbi. ^OFapFbi Ke«ecTi« 15-mingegeri öipiHmi MS^niciH ^aMÖbin amTM.

CoFbic Kapca«MHga ^aMÖbin MocKBaFa TaFM ga Öaptin, OHgaFaH OKy, eHgipic, MsgeHHeT optiHgaptiMeH TaHbicagbi. AKMHHbi« Öyn Ke3geri Öipcbinbipa ene«gepi "npaBga" ra3eTiHge Öactinagbi. Byn ene«gepi TybicKaH PecnyÖnuKa xanbiKTaptiHbi« TiniHge ^9He meT Tingepre ge aygaptinagbi. 1939 ^binbi yKiMeT ^aMÖbingbi KypMeT Benrici opgeHiMeH Mapanarrangbi. ^aMÖbin e3iHi« Ke«ec OgaFbiHgaFbi spÖip Ma«bi3gbi OKHFa MeH spÖip Kon geTKeH TaÖbicKa yHeMi aKMHgbiK yHiH Koctin OTbipagbi.

"ÔTKeH Öarbip", "CypaHmbi Öarbip" ch^ktm Tapuxu TaKtiptinKa apHanFaH nоэмanapмн aKMH acKaH maÖMTneH, ®;a«a msh, MaFMHa Öepin ^bipnagbi. Akmh on eKi nоэмacмнga ÖyriHri 3aMaHMeH, ÖyriHri e3 ce3iMi, e3 KyaHbimtiMeH a^KTafigbi. 1941 ^binbi y3giK mbiFapManapbi ymiH ^aMÖbinFa MeMneKeTTiK cbifinbiK Öepinegi.

Cofmc ^bingaptiHga ^aMÖbin ^anbiHgbi, eTKip ene«gepiMeH xanKMMbi3gbi ÖefiÖiT eniMi3re TyTKHbingaH TureH ®;aygaH KeK anyFa ^irepneHgipgi.

0MipiHi« co«fm ^bingaptiHga ^ui HayKacTaHFaH ^aMÖbin 100 ®;acKa a^K ÖacKaHga, 1945 ^binbi 22 MayctiMga KafiTbic Öongbi.

KpPblTbffl^bl

1946 ^binbi ^aMÖbingbi« TyFaHMHa ^y3 ^bin TonybiH pecnyÖnuKaMM3 ynKeH MepeKe eTin eTKi3gi. ^aMÖbin mbiFapManapbiHbi« aKageMH^nbiK ^HHaFbi Öactingbi. KefiiHri ^bingapga aKMH e«ÖeKTepi ÖipHeme peT optic TiniHge Öactinbin mMKTM. FanbiMgap ^aMÖbin nоэзнacмнм« epeKmeniKTepiH 3epTTen, FbinbiMH e«ÖeKTep ®;a3gM. ^aMÖbin yfii My3efire afiHanTbipbingbi. OTaHMMM3Fa meTengepgeH KenreH KOHaKTap ocm My3efire Kenin, aKMHHM« eMipiMeH TaHbicagbi, mbiFapManapbiH OKugM.

ПАЙДАЛАНЫЛГАН ЭДЕБИЕТТЕР Т1З1М1 (REFERENCES)

1. Капалбекулы Н. «Акикаттан айнымаган Жамбыл атам» //Ана тiлi 2012 жыл №14,13бет//

2. Капалбекулы Н. «Жамбыл жэне Сыздык султан» //Алматы Акшамы 2011жыл 16 сэуiр,14бет//

3. Тебегенова А., Алтынарай Темiрханкызы «Жамбыл шыгармаларындагы жацаша кезкарас» 2004 ж

4. Ж.Жабаев. Екi томдык шыгармалар жиынтыгы

5. Ж.Жабаев.Элецдер,айтыстар, дастандар

6. Байжан К. «Элiмкул Жамбылов - 80 жаста» //Егемен Казакстан 2009 жыл 4 наурыз, 8бет//

7. Балмуханкызы М. «Жецiске жетелеген жырлар» //К¥У Хабаршысы 2009 жыл №3,85бет//

8. Лакадыл Б. «Жамбыл Жабаев» //Ана тш 2011жыл, 3-9наурыз,1-3 бет//

9. Теленкызы Р. «Жамбыл Жабаев жауынгерлiк рух жаршысы» //Астана Акшамы,2010 жыл 30 казан,6-7бет