CC BY
14FТАХР 17.71.07
АЙТЫС ЭНЕР1 МЕКТЕБ1НЩ ЦАЛЫПТАСУЫ, ДАМУЫ, ЭЗШД1К ЕРЕКШЕЛ1Г1
Т.К. Элбеков, Н.М. Мурсалимова М.О.Эуезов атындагы Эдебиет жэне енер институты, Алматы m_nasihat@mail.ru
Айтыс елендерiнiн эдебиет тарихынан алатын орны мен мэнi ерекше. вйткенi, бул жанр аса бай халык эдебиетшщ ертеден-ак енiмдi де арналы жеке бiр саласын курап келдi. Тшп, ол бYгiнгi когамныц тыныс-тiршiлiгiн бейнелеуге де елеулi Yлес косып отыр. Сондыктан бул жанрдын суырыпсалма (импровизация) дэстYрiне карым -катынасы мен езiндiк табиги белгi-сипаттарын, оныц сан гасырлар бойы даму ерекшелiктерi мен бYгiнгi айтыска жалгасу жолдарын, айтыстагы шындыктын орны мен керкемдiк мэселесш арнайы зерттеу каз1рп казак эдебиеттану гылымыныц басты мiндеттерiнiн бiрi болып саналады.
ТYйiн свздер: айтыс, жанр, текстология, акын, дэстYP, фольклор, колжазба.
Казак айтыстарыныц ерекше жанр ретвде танылып, ел арасынан жиналуы, баспа бетшде жариялануы жэне зерттеу нысанына алынуы Х1Х гасырдыц ек1нш1 жартысынан бастау алады. Бул ретте академик В.В.Радловтыц «Жар-жар», «Жумбак», «Жанак пен Тубек», «¥лбике мен Кудер1 кожа», Шортанбай мен Орынбай», «Мэнек пен Опан кыз» айтыстарын [1; 320], Ы.Алтынсарин мен Я.Лютштщ хрестоматияларында «Жанак пен бала» [2; 100], «Орынбай мен Кожа», «Болык пен Эзшкеш», «Айдос пен Карашаш» [3; 124] жыр тартыстарын атап етуге болады. Мунан езге Т.Сейдалин мен С.Жантериннщ, Н.И.Гродековтыц, А.В.Васильевтщ, М.Ивановтыц т.б. жинаган айтыстар Ресейдщ орталык калаларындагы, Турюстан елкесвдеп баспасез беттершде, сондай-ак «Турюстан уалаяты», «Дала уалаяты», «Казак», «Айкап» сиякты тел басылымдарда жш жарияланып келдь Сонымен катар Казан тецкерюше дешн «Б1ржан мен Сара», «Айкын кыз бен Жарылкасын кожа», «Жусшбек пен Шекей кыз» сынды айтыстар Казан каласынан жеке жинак рет1нде б1рнеше рет кайталанып басылды.
Кецес кезещнщ алгашкы жылдарында осы жанрды жинау шараларына Э.Диваев, С.Сейфуллин, Ш.Сарыбаев, 1.Жансуг1рулы т.б. зиялы кауым ек1лдер1 белсене араласып, жаппай басылым керуше зор ыкпал етп. Бул шаралар кешн де жалгасын тауып, айтыстардыц жекелеген жинактары жарыкка шыгып отырды. Буган «Айтыс» топтамаларыныц 1942 (1-т.), 1965-1966 (1,2,3-т.), 1988 (1,2-т.) жылдардагы томдары айгакты дэлел болады. Оган жекелеген халык акындарыныц ютаптарындагы айтыстарды косканда, канша мол мураныц кешнп урпакка кайта оралганын ацгару киын емес. Казактыц айтыс енерш ХХ гасырдыц токсаныншы жылдарынан бастап шет елдердеп кандастардыц колындагы жэд^ерлер де толыктырып, халкымыздыц осынау рухани кундылыгын улыктауга, дамытуга атсалысканы баршага мэл1м.
Казак айтысыныц суырыпсалмалык (импровизациялык) енердщ ерекше дамыган бшк шыцы екецщгш, оныц улттык сипаттарын дэлелдеу ушш жазылган зерттеулер Х1Х гасырдыц ек1нш1 жартысынан бастап жарияланып, Ресей, Еуропа галымдарын ерекше тандандырды. Эс1ресе, олар жумбак айтыстарды суырыпсалма енердеп аса 1р1 кубылыс деп тус1нд1. Мундай жыр сайысына тусу уш1н айтыскердщ бойында акындык дарынмен катар улкен тапкырлык, бшпрлш касиеттер калыптасуы керек. Айтыс кез1нде жасырылатын жумбактыц каншалык терец болганына карамай, оныц жауабын колма-кол, табан астында жуйел1 керкем тшмен кайтару айтыс акындарыныц барлыгына буйыра бермейтш бшк зердеш кажет етп.
Жогарыда айтылгандай, айтыс мэпндерш жинау, сактау, жуйелеу, жариялау, зерттеу урдю Кецес кезещнде ерекше каркын алды. Себеб1 ХХ гасырдыц жетп1с1нш1 жылдарына дешн айтысты улттык енер ретшде кад1рлеген, урпактан урпакка ауызша жеткен осы касиетп дэстурд1 жетюзуш^ дамытушы Жамбыл, Шашубай, Нартай, Кенен, Yмбетэлi, Саядш сиякты ондаган акындардыц кез1 т1р1 ед1. Олар отызыншы жылдардагы ойранды жылдары да, ел басына кун туган ¥лы Отан согысы тусында да колдарынан домбыраларын тYсiрмедi, ездерiнiн отты жырлары аркылы карапайым жандардыц келешекке деген Yмiтiн оятты. Эшiп бара жаткан енердi кайта жандандырып, жадтарында сакталган айтыс мэтшдерш хатка тYсiрдi. Осы жанашырлык эрекеттердiн нэтижесiнде Казакстанныц ¥лттык, Орталык гылыми кiтапханаларынын, М.О.Эуезов атындагы Эдебиет жэне енер институтыныц сирек корларында жYЗдеген жэдiгерлер жинакталды.
БYгiнгi тaндa aтaлFaн rçоpлapдa xa^a тYсyi ею Faсыpды ^шь^н бip жapым мыцтан aстaм aйтыс пен олapдыц шю жaнpльщ тYpлеpi, веpсиялapы, н¥сrçaлapы Ca^ra^a^ Б¥лapды жYЗдеген жылдap бойы ^mima^m, шapьщтaй дaмып, ¥лттык; м¥paFa aйнaлFaн arnbiCraiR оннaн бip бeлшегi деп сaнayFa болaды. Cебебi xaлrçымыздьщ pyхaни rç¥ндыльщтapFa деген сaлFыpт мiнезi, rçоFaмньщ эр кезендеpiндегi сгяси-идеологиялыщ тYЙiткiлдеpi олapдьщ толыщ, сaпaлы тYpде xa^a тYсyiне, тYпн¥сrça негiзiнде жapиялaнyынa кедергшер келтipiп отырды. Осы eнеpдi ipгелi тYpде зерделеген Faлымдapдыц пiкipлеpiне rçapaFaндa, Kaзarçстaн мен дYниежYзiнщ eзге де елдерш мекендеген rçaндaстapымыздa сaкraлFaн aйтыс мэтiндеpiнен 20-25 том кeлемiнде жapывдa шыFapyFa мYмкiндiктеp бap.
«Ka3arç хгл^ымен Faсыpлap бойы бipге жaсaсып, оныц pyxaни eмipiнен елеyлi орын aлып келген осы aйтыс жaнpыныц Kaзaн тeцкеpiсiне дейiн дэл rçaзipriдей мол жинглып, зеpттелмегенi жоFapыдa ескеpтiлдi. Алaйдa, сол кезендердщ eзiнде-arç xamirç бойындaFы сaprçылмaс сyыpыпсaлмaльщ дэстYP мен arnbiC eœprniR rçоFaмдьщ-элеyметтiк мaцызын д¥рыс бaFaлaп, ол жeнiнде aлFaш Fылыми ¥стaмды пiкip aйщaн т¥^ыш Faлымы, aFapтyшы-демокpaты - Шо^н Уэлиxaнов едЬ> [4; 23].
Б¥дaн кейiнгi зaмaндapдa орыс оrçымыстылapы В.В.Рaдлов, А.В.Вaсиьев, Г.Н.Потaнин, Н.Рычков, А.Янyшкевич, П.Н.Рaспопов, сондaй-arç rça3aKibi4 тeл Faлымдapы А.Бaйт¥pсын¥лы, Х.ДосмaFaмбет¥лы, C.Cейфyллин, М.Эyезов, C.М¥кaнов, ^.Ж¥мЕлиев, Е.Ысмaйылов, С.Бегглин, З.Ахметов, З.К^бдолов, C.Kaсrçaбaсов, М.Жapм¥xaмед¥лы т.б. ^там тapтып, arnbiCraiR жaнpльщ ситтын, синкpеттiк тaбиFaтын, кepкемдiк еpекшелiктеpiн жaн-жa^ты aшyFa ^ол жеткiздi. Эсipесе, профессор М.Жapм¥xaмед¥лы б¥л сaлaFa бaйлaнысты ¥зад жылдap ipгелi зеpттеyлеp жYpгiзiп, моногpaфияльщ ецбектер жгзды.
Kaзaн тeцкеpiсiне дешн arnbiCibiR ^a^ima^m, дaмyынa, ¥лттъщ eœp pетiнде тaнылyынa aйтapльщтaй Yлестеpiн ^ос^н aйтyлы aйтыскеp arçындapдыц rçaтapындa Жaнarç, ТYбек, CYЙiнбaй, K¥лмaмбет, К^ган, Caбыpбaй, Оpынбaй, Шeже, Шоpтaнбaй, Кемпipбaй, Тезекбaй, Аpыстaнбaй, K¥лыншarç, Б¥дaбaй, Бaкгыбaй, Эсет, Ыpысжaн, Кеншiнбaй, Жaмбыл, Capa, Marn^ Молдa М¥сa, Бipжaн, А^н, Кеншiмбaй сия^ты ондaFaн arçындapдыц есiмдеpiн aтayFa болады. Ал кецестш кезещнде осы бipегей дэстYPдi жaлFaстыpып, оныц бYгiнгi кYнге жетyiне зор ы^пглын типзген a^i^^p ^гары Шaшyбaй, Нapтaй, H¥praa, Кeшен, Нр^н, Сэт, Ндалыбек, Есдэyлет, Болмaн, Maясap, Kanrça, Maнaп, Эсiмxaн, Эбiкен, K^araxa^ Myсa, Кeкен, Тынышбaй, MaFиpaш, Haзиxa, Шолпaн, Нияз, Шэюр, Haдеждa, Maнaп, Эселxaн, Айга^ын, ^^^afí, Жaдыpa, Kaтимоллa, Шоpaбек, M¥xaметжaн, Мэлс, Бетарыс, БaлFынбек болып тiзiмделе береди
Эр кезендеpдегi мэдениетшщ, эаресе aйтыс erepimR epкендеyiне бapыншa aтсaлысrçaн
arçындapдыц сaпындa кзсиетп Эyлиеaтa eцipiнен eсiп-eнген Yлбике, Maйкeт, Capбaс, Oparç6aïï, Тiлемiс, Эмip, Кенен, Элмен, Бapмarç, Кенжеrçожa, Эзбек, Cayытбек, Лэтипa, Ак^пе, Kошaн, Жarçсыбaй, Есдэyлет, Экiм, Дyлaт, Аяз, Эзiмбек, АлтынгYл т.б. сынды arçындap 6ap. Экiнiшке оpaй, XVIII-XIX Faсыpлapдa eмip CYpген кeптеген arçындapдыц aйтыстapы дер кезiнде xa^a тYCпегендiктен, ¥мытылып, кейiнгi жетпеген. Tirni, жaзып глынып, M.О.Эyезов aтындaFы Эдебиет жэне eœp
институты мен <^ылым оpдaсы» мемлекеттiк мекемесiне rçapaCra Ортглыщ Fылыми ^amaromiR сирек rçоpлapындa Ca^ramm rçaлFaн шыFapмaлapдыц дa мeлшеpi мapдымсыз екендiгi жaсыpын емес. Kоpлapдa бap rçолжaзбaлapFa кезiнде rçоFaмынa aсa тaнымaл болFaн arçындapдыц кейбip aйтыстapы, болмaсa олapдыц Yзiндiлеpi Faнa тYсiп, eмipi мен шыFapмaшылыFынa бaйлaнысты деpектеpi мYлде ^aмтылмaFaны бaйrçaлады.
Б¥лapдыц ^трын^ Х1Х Faсыpдыц aлFaшrçы жapтысындaFы arnbiC eнеpiнде eзiндiк i3 rçaлдыpFaн, эсipесе эйел arçындap apaсындa Kaзarçстaннaн тыс Ресей xaльщтapынa, жaлпы тYpкi ж^ртыш тaнымaл болFaн сaн ^ырлы тaлaнт иесi Yлбике Жылкелдщызыныц дa соцындa rçaлFaн Жaнкел, КYдеpщожa, Cеpэлi rçожa, Mэделi rçожa, Taспa rçожa, 1зтшеу т.б. aйтыстapы бap. Атaп arn^a^^, <^лбике мен КYдеpi rçожa» ambi^i^iR 6ÍP н¥сrçaсын aкaдемик В.В.Рaдлов Х1Х Faсыpдыц aлпысыншы жылдapыньщ aяFындa жозып aлып, кейiн жapьщrça шыFapсa [1; 322], Э.Дивaев 1920 жылFы Жетюу экспедициясы кезiнде xarrça тYсipiп, кешн eзiне apнaлFaн жишкда енгiздi [5; 22]. Yлбикенiц Жaнкел жэне КYдеpiмен ambi^i^iR ец кeлемдi н¥C^aсын Э.M¥paтов apыстьщ ДYЙсенбек Cыдьщовтaн 1922 жылы, екiншi н¥сrçaсын Э.Элiмбеков (1959), an Жaнкелмен Ce3 бэсекесiн M.Ж.Кeпеев, эдебиетганушы H.Tepек¥лов (1962), Ж.Имaнэлиев (1967) жозып aлFaн. А^ынныц КYдеpi rçожaмен eткен ambi^i^iR бipнеше н¥сrçaлapын ел apaсынaн Ф.Faбитовa, КБйболов, C.Эзденбaев, Ж.Жaнтeбетов, C.Досaлин, Р.Mэзrçожaев сия^ты жинayшылap xaт^a тYсipген болсa, 6íp Yлгiсi Caнкт-Петеpбypг (Ленинград) м¥paFaтынaн тaбылFaн. Yлбикенiц aлты rçожaмен, Iзтiлеyмен жыр тapтыстapын О.Ha^ысбеков пен Ж.Имaнэлиев жинaп, Институт ^оpынa тaпсыpFaн.
Maйкeт Caндыбaй¥лы (1842-1902) - Х1Х FaсыpдaFы aзyлы aйтыскеp, эpi ipi эпик a^ын, дapынды жыршы. MarnenÎR a^ынды^, eнеpi жaйлы M.Жолдaсбеков: «...Оныц K¥лмaмбетпен, Бeлтipiкпен, ^ыpFыз a^ындapы Есенaмaнмен, Аpыстaнбекпен aйтыстapы б¥л жaнpдыц aCa кepнектi Yлгiлеpiнен
229
саналады. СYЙiнбай да, Кулмамбет те, Жамбыл да, Тогалак бастаган кыргыздыц кеп акындары да оны ардактап елещне коскан [6; 163]», - деген птр бiлдiредi. Тiлемiс, Аркабай, Жамбыл, Белгсрш сынды акындар батасын алып, ездерш Майкеттщ шэкiртi санады. Э.Диваев 1883 жылы Эулиеата уезiнен халык эдебиет Yлгiлерiн жинау барысында Майкеттен кеп материалдар жазып алып, оларды Я.Лютш [7; 61] пен П.И.Гродеков [8; 50] шыгарган басылымдарда жариялап отырды.М.Курманбаев, Ж.Иманэлиев, Ф.Fабитова, Ж.Жантебетов жинаган Куланаян Кулмамбетпен, Албан Белтiрiкпен, Жамбылмен айтыс-кагыстары Орталык гылыми ютапхананыц корында жинакталган.
Талас езешнщ бойында туып-ескен Оракбай - Х1Х гасырдыц екiншi жартысы мен ХХ гасырдыц бас кезшдеп казак мэдениетiнде езiндiк орны бар, акындык дарыныныц аркасында Эулиеата ецiрi мен ЖетiсуFа тец танылган дара тулгалардыц бiрi. Оныц эдшетшздшке, менмендiкке, мейiрiмсiздiкке, пасыктыкка, элiмжеттiлiкке карсы айтылган елец-толгаулары, арнаулары, айтыстары ел арасына кецiнен таралган. Бiрак акыннан калган бул муралар дер кезвде хатка тYCпегендiктен, кебi умытылган. Айтыстарынан - Р.Кереев жинаган Жиенбаймен еткен жыр-сайысыныц Yзiндiсi гана сакталып калган.
СYЙегi Ацыракайды мекендеген Тшеукабыл руынан шыккан Эмiр акын кейiн Самсыга коныс аударып, Жамбыл бастаган Жетюу акындарымен коян-колтык араласып, осы елкедеп еткен тарихи окигалардыц басы-касында жYредi. Ол езiн атакты СYЙiбайдыц шэюрпмш деп санаган. Эмiрдiц эзш-оспак, тапкыр елецдерiмен катар айтыс-кагыстары да халык арасында кеп айтылган. Алайда акынныц кезiн керген кариялар азайган сайын олар ел жадынан сырт калган.
Сарбас Майкетулы Жетiсу акындык мектебiнiц бастауында турган атакты акын-жырау, би-шешен Кабан (Каблиса) Асанулын устаз туткан, СYЙiнбайдыц iзбасары болып, Майкет, Кулмамбет, Бактыбай, Жамбыл, Оракбай, Белт1рш, Тiлемiс сиякты азулы айтыскерлермен Yзецгiлесi жYрiп талай жыр-бэйгесiне косылган. Жапсарлас жаткан казак-кыргызга тец танылган Сарбас, Куандык, Жамбыл, Кацтарбай, Еркебай, кыргыз Калмырза акындармен, сондай-ак Саумал, ^лзипа, взипа, Турсынай кыздармен айтыска тYсiп, кебiнде жецiске жетiп отырган. Орталык гылыми кiтапхана мен Институт корында оныц К.Эзiрбаев жеткiзген Куандыкпен, кыргыз Калмырзамен, С.Шарипов хатка тYсiрген Жамбылмен, КБигожин жинаган КYлзипамен айтыстары сакталган.
Элмен Байкалмаккызыныц ел есшде калган Тэкен салмен, Карасакалмен кагысуларыныц мазмунына Караганда, оныц бойжеткен шагында тiлдi, тапкыр акын болгандыгын, той-жиындарда талай акындармен, сал-серi жiгiттермен айтысып, кебiн сезбен жыкканын ацгаруга болады. Бiрак турмыска шыкканнан кейiн казактыц езге де дарынды кыздарыныц кебш киiп, айтыс енерiнен кол Yзiп кеткен сыцайлы. Элменнiц одан кешнп кезендерде Жетiсу акындарыныц арасынан керiнбеуi - осы пiкiрдi айгактайды.
Жамбылдыц жакын шэкiрттерiнiц бiрi Бармам Мыканбайулы карт акынныц мацайында еткен тарихи окигалардыц куэсi болды. ХХ гасырдыц басындагы екi когамды да кезiмен керiп, бар ауыртпалыктарды басынан етюзген Бармам акын 1937 жылы жазыксыз жазамен усталганга дейiн Жамбылмен Yзецгiлес жYрiп Жетiсуда еткен iрi-усакты айтыстардыц белортасында жYредi. Атап айтканда, 1918, 1919 жылдары ¥зынагаш мацында Нуриламен еткен айтыстарга Жамбыл, Кенен, Yмбетэлi, Саядiл, ШYкiтай, Аргынбай, Макыш т.б. акындардыц катарында катысып, енерiн керсеткен. Ал оны азулы айтыскер ретшде таныткан туындылары - атакты Кенжекожамен жауаптаскан хат айтысы мен Сiргелi Жанат кызбен тYCкен жыр бэсекеск
взбек Акжолулы акын ретiнде ерте танылган, дши бiлiмге жетiк, шыгыс тiлдерiнен де хабары бар, ютаптан окыганы да, емiрден токыганы да мол адам болгандыгын соцында калган эдеби мураларынан айкын ацгаруга болады. Ол мазмуны есиет-енегеге толы терме, толгауларын, ел мен жер тарихын, ру шежiресiн баяндайтын елец-жырларын, шыгыс сюжеттерше курылган кисса-дастандарын ауызша айтып та, жазба кYЙiнде де туындаткан аса дарынды тулга болган. Ал ел арасына кещнен тараган айтыстары -езшше бiр белек эцпме. Эсiресе, взбектiц Балкыбекпен, ЖYсiпкалимен еткен жыр-сайыстары журттыц жадында жатталып калган.
Кернектi акын, адуынды айтыскер, дарынды эншi-жыршы Сауытбек ¥саулыныц соцында калган эдеби, музыкалык мураларыныц кепшiлiгi хатталып, жYЙеге тYсiрiлiп, баспа жYзiн керiп, гылыми тургыда зерттелш, оныц кYPделi тагдыры туралы драмалык шыгармалар да жазылганы баршага мэлiм. Сауытбектiц Майса кызбен, Акбепемен, mid Сыбанбекпен, Мырзабаймен, Балкыбекпен тYCкен айтыс-кагыстары да жарияланып, сараланып, галымдардыц зердесiнен еттi.
Эдеби мурасы элi кYнге дейiн толык жинакталып, iргелi тYPде зерттелмей келген акындардыц бiрi - Кошан Жантэлiулы. Оныц тYрлi билiк иелерiне, бай-багландарга айткан сыни кезкарастагы туындылары, мысалдары мен жумбак елендерк осы мазмундас айтыстары халык арасында айтылып жYргенiмен, арнайы iздестiрiлiп, жазып алынбаган.
Кенен 03Îp6aeB - соцына мэцп ешпейтш елец-жырын, эн-мурасын ^алдырып, гасырлар бойы жадтан жад^а ауысып келген ^аза^ руханиятыньщ асыл Yлгiлерiн кецеспк кезецге жетюзш, e3i де ел арасынан жиыстырып, жас урпактыц санасына ищруге елшеушз Yлес ^ос^ан кeрнектi енер иеш, ^айраткер тулга. Патша заманында дYниеге келiп, жiгiттiк шагын сол кертартпа кезецде eткiзгенiмен, 60 жылга созылган калган саналы гумырын кецестш ^аза^ елшщ мэдениетiне арнады. Сондыщтан оныц шгерп-берп шыгармалары хат^а тYсiп, деш жарияланым кeрiп, iргелi гылыми-зерттеу ецбектер жазылды. влецдерiнiц, айтыстары мен дастандарыныц, эн мэтiндерiнiц ^олжазбаларын елiмiздiц сирек ^орларына ез ^олымен табыс етп.
Кецестiк кезенде халыщ а^ындарыныц беделдi eкiлдерiнiц бiрi Есдэулет ^андековтщ шыгармалары толыщ жиналып, жYЙеленiп, жарияланып, терец зерттелмегецщктен, олар кейiнгi о^ырмандардыц, зерттеушьгалымдардыц назарынан сырт ^алып келдi. Есдэулет 1916 жылгы Эли батыр бастаган кeтерiлiстiц белсендiлерiнiц ^атарында патша эскерилершщ тарапынан усталып, сот^а тартылганы белгш. Сол себептен де оныц алгаш^ы туындыларында сол тустагы халыщ басына тYCкен ауыртпалыщ, ^ым-^уыт о^игалар, кетершс басындагы тарихи тулгалар шынайы суреттеледь Эсiресе, «Тауда» тарихи жырынан осы та^ырыща ^атысты мурагаттыщ ^ужаттарда керсетшмеген аса ^унды деректердi кездестiруге болады. Ал кецестш кезендегi шыгармалары iргелi зерттеулердi талап етiледi. Есдэулет 1959, 1961, 1962 жылдарда Эбдiлдамен, Рахметпен, ^лжамалмен, А^жолтаймен, Кал^амен еткен айтыстарын eзiнiц ^олымен ^агазга тYсiрiп, жогарыда аталган ^орларга тапсырган.
А^ын-жыршы, эншьтермеш^ eзiнен iлгергi енер иелерiнiц эуез-эуендерш, халыщ музыкасыныц кене сарындарын жеткiзушi Аяз Бетбаевтыц облыстыщ, республикалыщ айтыстарга ^атысып, жYлделi орындарды иеленгенi мэлiм. Оныц жыр-бэсекелерiнде ^ордайлыщ Н.Дэутаевпен, Кененнщ шэкiртi А.БYрбаевпен, меркiлiк Ш.Мамасерiковамен кездесш, дарынды айтыскер ретiнде кезге тYCкенi ^алыц тыцдармандардыц есiнен элi де шыга ^ойган жо^.
Эткен гасырдыц сексенiншi жылдары улттыщ айтыс енершщ ^айта ^алыптасып, жандануына, жастар арасында насихатталуына мол Yлесiн ^ос^ан а^ындардыц бiрi - Эзiмбек Жанк^лиев. Оныц айтыстагы eзiндiк стилi, сез саптау машыгы, езгеге у^самайтын бiрегей эуеш, эуездi Yнi ел жадында ^алды.
Айтыстыц дэстYрi бiзден езге ^ыргыз, каракалпак, алтайлыщтармен катар тYрiк елшде де бар, дегенмен олардагы айтыс дэл бiздегiдей кeлемдiк жагынан, керкемдш сапасы тургысынан биiк децгейге кетерше коймады. Бул ерекшелiк халкымыздыц гасырлар бойгы т^рмыс-пршшт мен салтына, эдет-гурпына байланысты кeрiнiс тапканы ешбiр дау тугызбайды. Сондыщтан елiмiздiц рухани eмiрiмен ертеден бiте кайнасып бiрге жасап келе жаткан бул кайталанбас енер улттык мактаныш ретiнде багалануга тиiс.
ПайдаланылFан эдебиеттер
1 Радлов В. В. (1870) Образцы народной литератукры тюркских племен, живущих в Южной Сибири и Дзун-гарской степи. Часть 3. СПб.: Типография Императорской АН.
2 Киргизская хрестоматия (1879) Оренбург.
3 Киргизская хрестоматия (1883) Ташкент.
4 Жармухамедулы М. (2001) Айтыс елендершщ аргы теп мен дамуы. Алматы: Мураттас. - 293 б.
5 Э.Диваев^а арналган «Тарту» жинагы (1924) Ташкент: Туркестан респуб. Баспасезмехкамасы.
6 Жолдасбеков М. (1990) Асыларналар. Алматы: Жазушы. - 338 б.
7 Лютш Я. (1883) Киргизская хрестоматия. Ташкент: Тип. Ф. В.Базилевского, 1883.
8 Гродеков П. И. (1889) Киргизы и каракиргизы Сыр-Дарьинской области. Ташкент: Типо-лит. С.И. Лак-
тина.
Своеобразные особенности формирования и развития школы искусства айтыса
Т.К. Албеков, Н.М. Мурсалимова Институт литературы и искусства им. М.О. Ауэзова, Алматы, Казахстан
Поэзия айтысов занимает в истории литературы особое место и значение. В богатой народной литературе этот жанр издавна представлял собой широко рапространенное и продуктивное направление. На сегодняшний день айтыс продолжает вносить значительный вклад, образно вопроизводя приметы и нравы современного общества. В связи с этим, исследование айтысов в аспекте отражения правды жизни, проблем художественности
жанра являются одной из основных задач современного литературоведения. В частности, в круге интересов научных исследований взимосвязь жанра с традицией поэтической импровизации а также своеобразные знаки и характерные свойства, особенности развития айтыса в течение веков и направления развития на современном этапе.
Ключевые слова: айтыс, жанр, текстология, акын, традиция, фольклор, рукопись.
Peculiar properties in formation and development of aitys art school
T.K. Albekov, N^. Mursalimova Auezov institute of literature and arts, Almaty, Kazakhstan
Aitys poetry has a special place and significance in the history of literature. Since ancient times aitys represented an effective and common genre in the rich folk literature. Nowadays, this genre continues to contribute significantly by illustrating signs and mores of the contemporary society. Therefore one of the main objectives of the modern literary study is scientific research of aitys in the aspect of true life reflection and creative problems of genre; scientific interests include interelation of genre with a tradition of improvisation poetry, peculiar signs and salient attributes, peculiarities of genre development through centuries and contemporary trends.
Keywords: aitys, genre, textology, aqyn, tradition, folklore, manuscript.
Редакцияга 16.01.2020 tyctl
