CC BY
6ПЛОДОРОДИЕ ПОЧВ
FТАХР 68.05.29; 68.38.47
РР1: 10.51886/1999-740Х 2024 1 34
С.О. Базарбаев1*, М. Пошанов1, А. СYлейменова1, К- Мусаева1 ЖАМБЫЛ АУЫЛЫНЬЩ Ш0ЛД1 АЛЛЮВИАЛДЫ-ШАЛГЫНДЫ ТОПЫРАКТАРЫНА ЖАЙЫЛЫМНЫН, ДЕГРАДАЦИЯ ДЭРЕЖЕЛЕР1НЩ ЭСЕР1Н
БАГАЛАУ
19.О. Оспанов атындагы К,азак, топырацтану жэне агрохимия гылыми-зерттеу институты, Алматы цаласы, эл-Фараби дацгылы, 75 В, Цазацстан,
*е-таИ: [email protected] Аннотация. Макалада Жамбыл ауылыньщ шел аймагы жайылымдарыньщ аллювйалды-шалгынды топырактарыныц кескiн курылысы, хймйялык курамы мен фйзйкалык касйеттершщ ерекшелiктерi карастырылган. Бул топырактар Шу езеншщ кумайтты жэне кумды аллювйалды шепндыершде калыптаскан. бзен жайылмасыныц топырактары непзшен жогары потенцйалды кунарлылыгымен ерекшеленедi. Бiрак олардыц потенцйалды кунарлылыгыныц есуiн шектейтш факторлардыц бiрi топырак кесганшщ туздылыгы мен жайылымныц деградацйя дэрежелерi болып табылады. Жамбыл базалык учаскесiндегi жайылымдардыц деградацйясыныц топырак жэне есiмдiк йндйкаторларына бага берiлдi. Жергiлiктi жер ертеде сугарылып тыцайтылган, ал казiр жайылым ретiнде пайдаланылады. Бiрак малдыц шамадан тыс жайылуына байланысты Жамбыл ауылы мацындагы шелдщ аллювйалды-шалгынды топырактары мен олардыц бетшдеп есiмдiктер жамылгысы антропогендж деградацйяга ушыраган. Зерттеулер жайылымдык жерлердщ деградацйясы арт;ан сайын гумус кабатыныц калыцдыгы (А+В1) жукаратындыгын, топырактыц гумус пен коректж заттар мелшершщ азаятындынын керсеттi. бймджтердщ тYрлiк жэне ботанйкалык курамы езгерiске ушырап, олардыц топырак бетiн ;ал;алауы жэне жайылымдык жемшептщ енiмдiлiгi темендейдi. Алынган нэтйжелер шел аймагындагы деградацйяланган жайылымдарда топырак кунарлылыгын жэне табйгй есiмдiктердiц енiмдiлiгiн арттыру шараларын эзiрлеудiц теорйялы; негiздерi болып табылады.
ТYйiндi свздер: жайылымдар, аллювйалды-шалрынды топырактар, еймджтер жамылгысы, деградацйя.
К1Р1СПЕ
^азакстан Республйкасыныц ауыл шаруашылыгына пайдаланылатын жер келемшщ ауданы - 222,6 млн га, оныц iшiнде егiстiк жер - 24 млн га (10,8 %), шабындык жер - 5 млн га (2,2 %), ал жайылымдык жер келемi - 189 млн га (85 %) аума;ты камтйды. ^аза;стан элем елдерiнiц катарында жайылымдык жер ресурстарыныц келемi жеш-нен Австралйя, Ресей Федерацйясы, ^ХР, А^Ш жэне Канада елдерiнен кешнп 5 орынга йе.
БYгiнгi куш елiмiздегi 189 млн. гектар жайылымдык жерлердщ 60 млн гектары ауыл шаруашылыгына карасты аумактагы жерлерде орналаскан, ал
21 млн гектары елдi мекендерде орналаскан. Сонымен катар аталган 81 млн гектардыц шшде 27 млн гектар жайылым жердщ жагдайы ете темен. Жайылымдык жерлердщ деградацйяга ушырауына бiркатар себептер бар. Атап айтканда, елiмiздегi жалпы мал басы-ныц 80 % елдi мекендерде, журтшы-лыктыц, шаруашылыктыц иелiгiнде усталады жэне олар елдi мекеннiц аумагындагы 5-7 шакырым радйуста гана жайылады. Соныц салдарынан жайылымдар тапталып, енiмдiлiгi тым азайып кеткен. Мундай жайылымныц тозуы малдыц санын арттыруга да, олардыц енiмдiлiгiн кетеруге де керi эсерiн тигiзедi [1].
Эаресе, елiмiздегi жайылымдардын едэуiр бeлiгiнiц (76 %) жартылай шелейт жэне шел аймацтарда орналас-уына байланысты, мунда планета клй-матынын жалпы арйдйзацйясы жэне оларды жYЙесiз пайдалану жагдайында олардын деградацйя ауцымынын жыл-дам eсуi байцалады. Одан цалса ^азацстанда шелейттенуге бешм 76,1 % террйторйянын 18,3 % жогары жэне ете сезiмтал болып табылады [2]. ^азiрri кездегi ресмй статйстйка бойынша, республйка аумагында 27,1 млн гектар ете ^шт деградацйяланган (деграда-цйяланудын сонгы кезещ) жайылымдыц жерлер бар. Жалпы жайылым-дардын жайылым eнiмдiлiгi шамамен 50 %-га тeмендедi [3]. Бул отарлы мал шаруашылыгыньщ жем-шеп базасынын есуш тежеушi негiзгi фактор болып табылады [4]. Жартылай шелейт жэне шел аймацтарда орналасцан Жамбыл облысынын жайылымдары да антропо-гендiк деградацйяга ушырады, онда кYштi жэне орташа дэрежеде деграда-цйяга ушыраган жайылымдардын ауда-ны сэйкесiнше 712,7 жэне 665,5 мын гектарды цурады, бул облыстын жалпы жайылым (8,1 млн га) келемнщ 9,0 жэне 8,3 % цурайды [5]. Облыс аумагыньщ едэуiр бeлiгiн ете жогары цургацшылы-гымен ерекшеленетiн Бетпацдала жэне Мойынцум шeлдерi алып жатыр [6]. Мунда жаз ете ыстыц, шiлденiн орташа температурасы 21-ден 25°С-ца дейiн ауытцйды, кей кYндерi ауа температурасы 45-48°С (абсолюттiк максймум) жетедi [7].
Жамбыл облысы, Мойынцум ауда-нынын орталыгынан солтYстiк-шыFыс-ца царай 8 шацырым цашыцтыцта орналасцан Жамбыл ауылынын жайылым учаскесiнде шелейттенген аллювйал-ды-шалгынды сортанданган топырац-тар цалыптасцан. Мунда суармалы епс-тiк топырацтарынын сортандануы бул жерлердi жайылымга ауыстыруга себеп болды. Жамбыл ауылынын мандарына YЙ малдарынын шогырлануы топырац
пен еамдж жамылгыларыньщ эртYрлi дэрежеде деградацйялануына алып кел-дi, эсiресе малдын ^нделжт багатын багытында жэне ауыл манына жацын жерлерде жайылымнын кYштi деградацйя дэрежеа байцалды [8]. Осыган сэйкес жайылымдардын деградацйя дэрежелерiнiн аллювйалды-шалгынды топырацтарга жэне онда eсетiн еамдж-тер жамылгысына эсерiн багалау бiздщ зерттеуiмiздiн мацсаты болды.
МАТЕРИАЛДАР МЕН ЭД1СТЕР
Зерттеу жумысы Жамбыл облысы, Мойынцум ауданы, Жамбыл ауылынын эртYрлi дэрежелi деградацйяга ушыра-ган жайлымдарында жYргiзiлдi [9]. Ба-залыц учаскеш алдын-ала тандау Yшiн жерсерiктiк деректердi ендеу арцылы алынган цолжетiмдi картографйялыц матерйалдарга сYЙендiк. Зерттеу бары-сында жайылымдыц жерлердiн жаг-дайын дйнамйкалыц тургыда багалау мен талдау эдютер^ зертханалыц талдау эдiстерi, математйкалыц модельдеу жэне мэлiметтердi ендеу, жайылымдардын экологйялыц жагдайы мен антро-погендж бузылуы, цоршаган ортанын терiс эсерш шектеу жэне оларды реттеу эдютер^ жайылымдыц деградацйянын болжамдары мен цауш-цатерш багалау жэне т.б. эдiстерi цолданылды.
Жайылымдардын деградацйя дэ-режелерiн багалау кезiнде топырац жэне eсiмдiк йндйкаторларынын кер-сеткiштерiне далалыц зерттеулер жYр-гiзiлдi. Монйторйнгтiк учаскеде жYргi-зыген зерттеу жумыстарынын бары-сында цалыпты немесе сэл, орташа, кYштi жэне ете ^шт деградацйяланган жайылымдардын шекаралары аныцта-лып, GPS коордйнаталарымен ^ркелд^ Далалыц жагдайдагы базалыц учаскенi тандауга геоботанйктер, топырацтану-шылар жэне жайылым шаруашылыгы-мен айналысатын мамандар цатысты.
0сiмдiктердiн кeрсеткiштерiне жYргiзiлген зерттеулер келесщей йндй-каторлар бойынша журпзыдг eсiмдiк цауымдастыгыньщ атауы (фон), тYр-
лершщ цурамы, ботанйкалыц цурамы, улы жэне жеуге жарамсыз eсiмдiк тYр-лер^ топырац бетiнiн eсiмдiк жамылгы-сымен кYн сэулесiнен цалцалауы, ешм-дШк, азыцтыц жемшеп сапасы, жайы-лымнын болуы немесе болмауы [10].
Топырац жамылгысыньщ керсет-кiштерiмен жYргiзiлген зерттеулерде непзшен дэстYрлi эдiстер цолданылды. Далалыц экспедйцйялыц зерттеулерде топырацтардын морфогенетйкалыц ерекшелжтерше, цурам-цасйеттерiне жайылым деградацйясынын эсерлерiн аныцтау Yшiн сэл деградацйяга ушы-раган жайылымдар топырацтарында толыц кескiндер, ал орташа жэне ^шт деградацйяланган учаскелерде цазба-шалар цазылып, олардын генетйкалыц цабаттарынан Yздiксiз жэне 0-10, 10-20 жэне 20-30 см теренджтерден топырац Yлгiлерi алынды. Топырац кескiндерiнiн хймйялыц, фйзйка-хймйялыц цурамын зерттеуге алынган топырац Yлгiлерiн зертханалыц жагдайда талдау арцылы жYзеге асырылды [11, 12]. Зертханада гумустын мeлшерi гумус кeмiртегiсiн ылгалды жандыру жэне оны бйхромат-пен тотыцтыру арцылы аныцталды (И. Тюрйн эдiсi).
Кьелдаль бойынша топырацтын органйкалыц заттарын концентрленген кYкiрт цышцылымен цайнау кезшде ыдырату арцылы жалпы азоттын мел-шерiн аныцтау. Сонын нэтйжесшде амйндi азот90 аммйак тYрiне етш, аммо-нйй сульфаты тYрiнде ^^рт цышцы-лымен сацталады.
Гйнзбург бойынша жалпы фос-фордын мeлшерiн аныцтау, топырацты суйыц тотыцтыргышпен (кYкiрт жэне хлор цышцылдарынын цоспасы) ыдырату арцылы жалпы фосфорды алуга, кейiннен фосфорды аскорбйн эдiсiмен молйбден кешенi тYрiнде фотоэлектро-колорйметрде аныцтауга негiзделген.
Гедройц бойынша топырацтын суга 1:5 цатынасындай суспензйясынан алынган су сYзiндiсiнiн цурамынан йондар мeлшерiн (НСО3-, СО23-, С1-, SO42-,
Са2+, Mg2+, Na+, К+), жалпы туздар жйынтыгын жэне рН аныцтау.
Стокс заны бойынша топырац белшектершщ суспензйяда цулау жыл-дамдыгы мен олардын кeлемi арасын-дагы байланысца негiзделген пйпетка эдiсiмен топырацтын гранулометрйя-лыц цурамын аныцтау.
Цйлйндр арцылы алынган топырац Yлгiлерiн цургатцыш шкафта 105°С температурада алты сагат бойы кептiру жэне кейiн эксйкаторда салцындату арцылы топырацтын кeлемдiк салма-гын аныцтау.
НЭТИЖЕЛЕР ЖЭНЕ ОЛАРДЫ ТАЛЦЫЛАУ
Жамбыл зерттеу учаскесi Ежелп Гуляев атырауынын аралыгында орна-ласцан. Ол жайпац енкейген атыраулыц аллювйалды жазыц болып табылады жэне кYPДелi цургаган таяз жэне терен су арналарымен жэне аласа тeбелi цум-дардын аралды учаскелерiмен сйпат-талады. Мунда зерттеу учаскесi орна-ласцан Шу eзенiнiн жайылма Yстi тер-рассасында малмен сэл желiнген жайы-лымда сортанданган аллювйалды-шал-гынды топырацтары кен таралган. Олар су тасцынынын эсерiнен босатылган террйторйяларда кездеседi. Шу езеншщ жер асты ыза суларынын цубылымы eзеннiн су тасцынына байланысты. Сондыцтан жер асты ыза суларынын максймалды терендiгi маусым-шiлде айларына, ал ен мйнймалдысы кYзге (судын ен темен тYскен уацыты) сэйкес келш, 0,5-6,0 м терендiктi цурайды. Ыза суларынын 6-10 м теренджке дешн тYсуi Сексеуiл-дала жазыцтыгына тэн. Еск арна бойында жэне езен жайыл-масынан шалгай аудандарда гйдроло-гйялыц жагдайдын eзгеруiне байланысты жер асты ыза сулары шалгынды еамджтерге цолжетiмсiз терендiкке дейiн (4-6 м) темендеген. Бул ез кезе-гшде цазiргi кезенде жалгасып жатцан шелейттену процеа жагдайында царас-тырылып отырган топырацтардын та-цыр тэрiздi тYрлерiне ауысуына алып
келед^ Минерализациясы артып жатцан жер асты ыза суларыныц бiртiндеп тeмендуi топырац кескiндерiнiц туздан-уына алып келедi [13]. Топырац тYзушi жыныстар ретiнде тeменгi жагында цумдар теселген жуца цабатты аллю-виалды шeгiндiлер кездеседi.
Жамбыл зерттеу учаскесшщ аллювиалды-шалгынды топырацтары-ныц цазiргi жагдаиларын багалау Yшiн Жамбыл облысы, Моиынцум ауданын-дагы Жамбыл ауылыныц солтYстiк-батысында Шу eзенiнiц жаиылма Yстi террассасында малмен сэл желiнген жаиылымда №18-шi кескiн цазылды (сурет 1). Онын координаталары: 44° 19.580', 73°02.212'. Жер бедерi - террас-сага жанасцан жазыцтыц. Зерттелген учаскеде бос цумды аналыц жыныстар-
да кескш цабаттарынын грануломет-риялыц цурамы ала-цула шелеиттенген алл ю виалды- ш алгынды сортанданган топырацтар цалыптасцан. Топырац бетшщ сипаты полиганалды жарылган. Жергiлiктi жер ертеде сугарылып ты-наитылган, ал цазiр жаиылым ретiнде паидаланылады. Ландшафтьщ аспектiсi: саргыштау - жасылдау. Жаиылымдар-дын eсiмдiктерi цатты цысым керген. бамджтер жамылгысынын цурамында бозсоран, жантац, сорцанбац, буталылар кездеседi. Олармен топырац бетш кYн сэулесiнен цалцалауы 65-70 %. Тeменде шeлеИттенген аллювиалды-шалгынды топырацтардын кескiн цурылысын сипаттау Yшiн, олардын цабаттарынын морфогенетикалыц белгiлерiне сипат-тама беремiз:
Ац 0-10 см, ашыц сур, тыгыз цургац цабыцша, асты цатпарлы жэне тYтiкшелi, омыртцасыздар-дын мурын санылауындаи жолдары, тYИiртпек-аз, цумбалшыцты, келесi цабатца цурылымы мен тамырлар боиынша eтуi бiлiнедi; В1 10-47 см, сур кYрендеу рещмен, цургац, сэл ныгыздалган, тамырлар енген, усац кесект - оц-дэрi унтацты, цумбалшыцты, тот басцан дацтар, келес цабатца ауысуы гранулометриялыц цура-мы боиынша аицын;
С1 47-55 см, кYHгiрт-сур, сэл ылгалды, тот басцан дацтар, eлi тамырлар, цумды, келесi цабатца гранулометриялыц цурамы боиынша аицын eтедi; С2 55-78 см, кYHгiрт-сур, сэл ылгалды, кесектi, тотты дацтар, цумаитты, сексеуiлдiн iрi eлi цара тамырлары, келесi цабатца аицын eтедi; Сз 78 см жэне одан терен, кYHгiрт-сур, ылгалды, цумды, тотты дацтар.
Сурет 1 - ШeлеИттi аллювиалды-шалгынды топырацтардын кескiн
цурылысы
Жамбыл зерттеу учаскесшдеп сортанданган алл ювиалды - ш алгы нды топырацтардын морфогенетикалыц си-паттамасынан кeретiнiмiз, онын кескiнi ала-цула генетикалыц цабаттардан турады. Сонгысы тeменде орналасцан аналыц жыныстар цабаттарында баица-
лады. Бул Шу eзеншщ цумаитты жэне цумды аллювиалды шeгiндiлерiнде шe-леиттенген аллювиалды-шалгынды топырацтар цалыптасцан деп аитуга негiз береди Бiз ашцан аналыц жыныс цабаты цалын кYHгiрт-сур тYстi, ылгалды, тот басцан дацтар жэне сексеуыдщ iрi eлi
цара тамырлары бар. Топырацтын жо-гаргы бeлiгi ашыц сур, тыгыз, цургац, табйгй тYЙiртпексiз, омыртцасыз жан-уарлардан цалган мурын санылауындай тYтiкшелi цабыцшадан турады.
Теменде сэл желiнген жайылым-дагы шелейттенген аллювйалды-шал-гынды топырацтардын хймйялыц жэне фйзйка-хймйялыц цурамынын керсет-кiштерi берiлген (кесте 1). Мэлiметтерге сYЙенсек, царастырылып отырган топы-рацтарда гумустын (~1,0 %) мeлшерi темен. Ол жалпы азотпен темен (0,0840,112 %) жэне жалпы фосформен (0,150,17 %) орташа дэрежеде цамтамасыз
етiлген. Зерттелетiн топырацтар 1 метр цалындыгында сэл карбонатты (СО2 4,05,1 %).
Аллювйалды-шалгынды топырацтардын жогаргы цабаты (0-10 см) сщь рiлген негiздер жйынтыгымен орташа (100 г топырацта 10,08 мг-экв), ал темени цабаты (10-47 см) жогары (100 г топырацта 31,12 мг-экв) цамтамасыз етыген. Топырацтын eзi сэл кебiрлен-ген, бул жогарыда аталган цабаттарда сiнiрiлген натрййдщ Yлесi (сэйкесiнше 9,4 пен 7,0 % ащрьлген негiздер жйын-тыгынан) кeрсетедi.
Кесте 1 - Жамбыл зерттеу учаскесiнiн аллювйалды-шалгынды топырацтарынын хймйялыц жэне фйзйка-хймйялыц цурамынын сйпаттамасы
Керсетгаштер Yлгi алынган цабаттар, см
0-10 10-47 47-55 55-78 78 см жэне терец
Гумус,% 1,27 0,86 - - -
Жалпы азот, % 0,112 0,084 - - -
Жалпы фосфор, % 0,176 0,148 - - -
□щрыген негiздер жйынтыгы, мг-экв/100 г 10,08 31,12 - - -
Ощрыген Ыа+, % 9,4 7,0 - - -
СО2 карбонаттар, % 5,14 4,05 3,99 4,41 3,73
Туздар жйынтыгы, % 0,266 2,086 1,410 0,106 0,076
НСО3 -, мг-экв/100 г 1,48 0,33 0,33 0,52 0,36
С1-, мг-экв/100 г 0,93 11,73 4,85 0,37 0,20
Б04 2- , мг-экв/100 г 1,23 20,09 16,19 0,61 0,57
Ыа+, мг-экв/100 г 2,91 21,74 10,87 0,91 0,22
рН 9,76 9,98 9,53 8,88 9,46
Фйзйкалыц балшыц (< 0,01), % 74,358 83,825 37,583 11,231 4,008
Шелейттенген аллювйалды-шал-гынды топырацтардын су сYзiндiсiнiн йондыц цурамы, онын 0-10 см цаба-тында сэл дэрежеде тузданганын жэне 10-47 см цабатта сортанданганын кер-сеттi. Мунда топырацтын анйондыц цу-рамында сульфат йоны абсолютт ба-сымдылыцты кeрсеттi (100 г топырацта 20,09 мг-экв). Содан кешн хлор йоны (100 г топырацта 11,73 мг-экв) орна-
ласты. Топырацтын катйондыц цура-мында натрйй басым (100 г топырацта 21,74 мг-экв). Осыдан цорытынды, царастырылып отырган топырац хлорйдть сульфатты тузданган жэне натрйй сульфаты мен хлоридi цосылыстарынан турады. Кестеден кершш тургандай, жо-гаргы цабаттын (0-10 см) топырац ерiтiндiсiнде натрйй гйдрокарбонаты (100 г топырацта 1,48 мг-экв) бар, бул
ете сытШ топырац ортасын жасауга жагдай жасайды. Топырац ертiндiсiнiн ортасы кYштi сiлтiлi (рН = 8,88-9,98).
Жогарыда атап eтiлгендей, аллю-вйалды-шалгынды топырацтардын гра-нулометрйялыц цурамы цабаттар бойынша ала-цулалы болып цалыптас-цан. Егер топырацтын жогаргы 0-10 см цабаты женiл балшыцты (74,3 %) болса, 10-47 см орташа балшыцты (83,8 %), 4755 см орташа цумбалшыцты (37,6 %), 55-78 см цумайтты (11,2 %), 78 см-ден теренде борпылдац цумды (4,0 %) то-пырацтар цалыптасцан. Аналыц жыныс-тын женiл ала-цула гранулометрйялыц цурамы царастырылып отырган топырацтардын Шу eзенiнiн аллювйалды ше-гiндiлерiнде цалыптасцанын кeрсетедi.
Жайылымнын деградацйялану дэрежелерiне байланысты теменде ше-лейттенш жатцан аллювйалды-шалгын-ды топырацтардын хймйялыц цурамы жэне фйзйкалыц цасйеттерi кел^рыген (кесте 2). Аллювйалды-шалгынды топырацтардын кескш цурылысы мен хймйялыц цурамы туралы деректер,
жайылымдыц деградацйя дэрежеа арт-цан сайын айцын езгерюгердщ болуын кeрсетедi. Мунда жеткiлiктi цалын гумус цабаты (А+В1=47 см) ^шт дэреже-лi деградацйяда 42 см-ге дешн жуцара-ды жэне 0-10 см цабатта гумустын мeлшерi сэйкесiнше 1,65-тен 0,55 %-га дешн темендейд^ Булар ез кезегiнде азот, фосфор жэне калйй мeлшерiнiн темендеушен кeрiнедi. Мысалы, топырацтын 0-10 см цабатында жайылым деградацйясынын артуына байланысты женiл гйдролйзденетiн азот мeлшерi 14,0-ден 11,2 мг/кг-га дейiн темендейд^ Аталган цабатта сэл дэрежелi деграда-цйяланган учаскедегi фосфор 59,0 мг/кг цурап, жайылымнын деградацйя дэ-режеа жогарылаган сайын 38,0 жэне 44,0 мг/кг-га тен болды. Осындай нэтй-желердi калййдiн цурамында да байцау-га болады, сэл дэрежелi деградацйялан-ган учаскемен салыстырганда кYштi дэрежелi деградацйяланган учаскеде онын мeлшерi топырацтын жогаргы 010 см цабатында 770-тен 250 мг/кг-га дейiн айтарлыцтай тeмендедi.
Кесте 2 - Жамбыл зерттеу учаскесiнiн аллювйалды-шалгынды топырацтардын йндйкаторларына жайылым деградацйясынын эсерi
Керсетгаштер Yлгi алу терен-джтерь см Д еградацйя дэрежелерi
кYштi III дэрежелi орташа II дэрежелi сэл I дэрежелi Сф°нЗ
Гумус цабатынын цалындыгы (А+В1), см - 42 47 47
Гумус мелшерь % 0-10 10-20 20-30 0,55 0,41 0,41 1,20 1,17 0,89 1,65 1,65 0,34
Сщрыген непздер цурамы (Ca, Mg, Na, % ащру сйымдылыгынан) 0-10 10-20 20-30 49,3; 40,7; 5,7 65,2; 22,4; 7,8 65,1; 20,0; 8,1 48,0; 41,1; 6,6 62,3; 27,8; 4,4 65,4; 19,7; 6,9 50,0; 42,8; 4,6 61,2; 26,3; 3,6 68,0; 19,8; 5,7
Фйзйкалыц балшыцтын мелшерь (%) 0-10 10-20 20-30 71,1 76,8 81,1 74,7 84,6 81,5 74.0 83.1 80.2
Суда еритiн туздардын мелшер^ (%) 0-10 10-20 20-30 0,25 2,07 1,30 0,22 2,28 1,31 0,18 2,05 1,35
№ 2 - кестенщ жалгасы
Су ортасыньщ рН суспензиясы 0-10 10-20 20-30 8.3 8.4 8,4 8,2 8,1 8,3 8,1 8,3 8,3
0-10 11,2 11,2 14,0
Жылжымалы Игидр. 10-20 16,8 19,6 22,4
Kоректiк 20-30 14,0 30,8 22,4
элементтер мелшерi Р205 0-10 10-20 44,0 14,0 38,0 14,0 59,0 14,0
(мг/ кг топы- 20-30 6,0 3,0 6,0
ра;та) 0-10 250 660 770
К2О 10-20 160 570 360
20-30 210 60 90
Керсетыген езгерюгер топыра;-тын, гранулометриялы; ;урамына жэне сiцiрiлген непздер ;урамындагы нат-риИдiн аз да болса есуше терiс эсер еткен, б1рак; топыра; ;урамындагы туз-дар мелшерше жэне топыра;тын рН ор-тасына эсерi баИ;алмаган. Зерттелетiн топырацтын гранулометриялы; ;ура-мы боИынша бетю ;абаттагы (0-10 см) физикалы; балшы;тын мелшерi жаИы-лымдардын сэл деградациясы жаг-даиында - 74,0 %, орташада 74,7 % жэне куштще 71,1 %-ды ;урады. 0зен жаиыл-масынын топыра;тары негiзiнен жога-ры потенциалды цунарлылыгымен ерек-шеленедi. Б1ра; олардын потенциалды цунарлылыгынын есуiн шектейгш фак-торлардын бiрi топыра; кескшнщ туз-дылыгы мен жаиылымнын деградация дэрежелерi болып табылады. Алынган тэжiрибелiк мэлiметтердi зерттеу бул учаскеде ете куш^ деградациянын жо;тыгын керсеттi, ейгкеш ол ;азiр шеп бас;ан бурынгы тынаиган жер.
Жамбыл зерттеу учаскесшдеп ал-лювиалды-шалгынды топыра;тардын бетiн еамджтер жамылгысынын ;ал-;алауы сэл деградация дэрежесшде -65-70 %-ды курап, малмен желiну дэре-жесi арт;ан саиын есiмдiктердiн сире-уiне жэне турлж курамынын езгеруiне баиланысты орташа деградация дэре-жесiнде - 62 % жэне куш^ деградация-лану дэрежесшде - 50 %-га азаиган (кесте 3). Сонымен катар деградация
дэрежелерше баиланысты есiмдiктер ;ауымдасты;тарынын атауы жэне енiм курылымы аи;ын езгеред^ Табиги жаиылымнын 1-шi дэрежелi деградация учаскесшщ бозсоранды-жанта;ты-сор;анба;ты буталармен бiрге сексеуiл жэне жынгыл еамджтер кауымдасты;-тарынын орнына ете куш^ деграда-цияланган учаскенiн ажректьбоз-соранды-арамшепт тYрлерiне езгерген.
Жаиылым массанын ешмдШп деградация дэрежесi арт;ан саиын же-лiнген массасынын 3,08-ден 0,33 ц/гага дешн ауыт;ыган. Аита кету керек, бул учаскеде улы жэне жеуге жарамсыз есiмдiктердi ете кеп кездес^руге бола-ды. Жаиылым учасшщ сэл деградация дэрежесiнен кYштi деградация дэреже-сiне ауысцан саиын желшбейгш улы есiмдiктердiн Yлесi - 1,20 ц/га-ды ураган. Топыра; бетшщ есiмдiктермен проективтi жабынынын азаюы, еамдж-тердiн ботаникалы; курамынын ез-геруi жэне жемшеп енiмдiлiгiнiн темен-деуi мал басынын аудан бiрлiгiне жYк-телу дэрежесiне баиланысты. Эсiресе, елдi мекеннiн тенiрегiне жа;ындаган саиын малдын ете кеп шогырлануынан жаиылымдардын топыра; жэне еамдж жамылгысынын деградациялану дэре-жесi артады. Осыган баиланысты деградация контурларынын шекараларын аны;тау онын кYштi деградация дэрежесiнде - №44017153,21 жэне Е:073001112,41; орташа деградациялану-
да - ^44°18130,01 жэне Е:073002124,31 ^44°19134,91 жэне Е:073002112,71 . жэне сэл деградацйялануда -
Кесте 3 - Жамбыл зерттеу учаскесiндегi деградацйяланган жайылымдарынын бйологйялыц кeрсеткiштерi
Кeрсеткiштер
III дэрежелi
Деградацйя дэрежелерi
орташа II дэрежелi
сэл
I дэрежелi (фон)
Топырац бетшщ eсiмдiктермен цалцалануы, %
50
62
65-70
6сiмдiктер
цауымдастыгыныщ
атауы
ажректь бозсоранды-арамшeптi
жантацты-бозсоранды-
сексеуiлдi сорцанбацпен
Бозсоранды-жантацты-сорцанбацты буталармен сексеуiл, тамарйкс (жыщгыл')
ТYP цурамы, домйнанттар
ажрек, бозсоран, тYИетiкен, шашыратцы, царасора, сарысояу (ошаган), тамарйкс _(жыщгыл')_
жантац, бозсоран, сексеуы, кермек, терiскен, бйдай мортыц
бозсоран, жантац, сорцанбац, сексеуы, тамарйкс (жыщыл), кермек, терiскен, кекпек
Ботанйкалыц цурамы,%
ажрек-40, бозсоран-30, арамшептер-30
жантак-35, бозсоран-30, сексеуiл- 20 сорцанбац-15
бозсоран-45, жантац-30, сорцанбац-20, буталар-5
Улы жэне
желiнбеИтiн еамдж тYрлерi
шашыратцы, сарысояу (ошаган), тYИетiкен, тамарйкс (жыщгыл'), 1,20ц/га
кермек, сорцанбац, 0,30 ц/га
балжапырац, кермек, йтсйгек
Жайылымнын жемшеп eнiмдiлiгi, ц/га
0,33ц/га желшетш масса, жалпы-1,53 ц/га
2,78ц /га желiнетiн масса, жалпы-3,38 ц/га
3,08 ц /га желшетш масса
Бетга жагдайы
Жайылымнын болуы
Шеп басцан ескi тыщайган жер, тузданган, жайылым бар
ЦОРЫТЫНДЫ Жамбыл зерттеу учаскесшде сэл сортанданган Шу езеншщ шелейттен-ген аллювйалды-шалгынды топырац-тары цалыптасцан. Олар генетйкалыц кескiн цабаттарынын гранулометрйя-
лыц цурамы ала-цула Шу езеншщ цу-майтты жэне цумды аллювйалды ше-гiндiлерiнде тYзiлген. Топырац бетшщ сйпаты полйганалды жарылган. Жерп-лiктi жер ертеде сугарылып тынайтыл-ган, ал цазiр жайылым ретшде пай-
даланылады. Бул топырацтар гумуспен (~1,0%) темен цамтамасыз етiлген жэне ондагы аудан бiрлiгiне мал басынын артыц жYктемесiнен, мал жаю эдiстерi мен мерзiмдерiн, ауыспалы жайылым жYЙесш дурыс сацтамау эсерiнен топы-рац жэне есiмдiк жамылгылары эртYрлi дэрежеде деградацйяга ушыраган.
Шелейттi аллювйалды-шалгынды топырацтардын гумус цабатынын ца-льщдыгы деградация дэрежес артцан сайын 47 см-ден 42 см-ге дешн жуцар-ган. Ондагы гумустын мелшерi 0-10 см теренджте 1,65-тен 0,55 %-га дешн те-мендеген. Булар ез кезегшде жылжы-малы цоректiк заттар мелшершщ те-мендеуiне де эсер етл. Топырацтын 010 см цабатында женiл гйдролйзденетiн азоттын мелшерi жайылым деградацйя-сынын артуына байланысты 14,0-ден 11,2 мг/кг-га дейiн темендейдi. Аталган
цабатта сэл дэрежелi деградацйяланган учаскедеп фосфор 59,0 мг/кг цурап, жайылымнын деградацйя дэрежесi жо-гарылаган сайын 38,0 жэне 44,0 мг/кг-га тен болды.
Жогарыда аныцталган жагдайлар жайылым деградацйясынын бйологйя-лыц керсетюштершен де керiнiс тапты. Сэл дэрежеде деградацйяга ушыраган учаскеден кYштi дэрежелi учаскеге ауысцан сайын топырац бетшщ есiмдiктермен цалцалануы 65-70 %-дан 50 %-га темендеген. Сонымен цатар ^шт деградацйяга царай жемшептiн енiмдiлiгi 3,08 ц/га-дан 0,33 ц/га-га дешн темендеген. ЖYргiзiлген зерт-теулер Жамбыл базалыц учаскесiнiн жайылымдарынын деградацйя контур-ларынын шекараларын аныцтауга мYм-кiндiк берд^
ЭДЕБИЕТТЕР Т1З1М1
1. Зулпыхаров ^.Б. К^азацстан Республйкасы жайылым жерлерiн тйiмдi пайдалану мэселелерi// ^аз¥У хабаршысы. Географйя серйясы. - 2013. - №1 (36).
- С. 85-89.
2. Hu, Yunfeng, Yueqi Han, and Yunzhi Zhang. Land desertification and its influencing factors in Kazakhstan// Journal of Arid Environments. - 2020. - С. 104-203.
3. Кулйев Т.М., Мамырова Л., Кулйев Р.Т., Есембекова З.Т. Кормовые угодья Казахстана, стран мйрового пространства й йх доходность// Матер. междунар. науч.-практ. конф. Жйвотноводство й кормопройзводство: теорйя, практйка й йнновацйя. - Алматы, 2013. - Т. 2. - С. 47-48.
4. Kubenkulov, K., Naushabaev, A., Abdirahymov, N., Rustemov, B., & Bazarbaev, S. Particularities of Forming Desert Pastures Near Settlements of Southern Balkhash (Kazakhstan)// Journal of Ecological Engineering. - 2019. - С. 20.
5. Сводный аналйтйческйй отчет о состоянйй й йспользованйй земель Республйкй Казахстан за 2020 год. Нур-Султан, 2021. - С. 63.
6. Сейтказйев А.С., Мусаев А.И. Эколого-мелйоратйвное состоянйе засоленных земель арйдной зоны Казахстана й методы улучшенйя йх продуктйвностй. - Тараз. 2014. - С.10.
7. [Электронный ресурс]: Электрон. журн. - М., 2022. Оценка плодородйя пойменных бурых луговых почв на пустынных пастбйщах Жамбылской областй -Режйм доступа к журн.: https://www.kazhydromet.kz/uploads/files/64/file/5ec-145f481739-oblast.pdf, свободный.
8. Алймаев И.И. Научно - методйческая пособйя по определенйю норм нагрузкй на восстановленные й деградйрованные пастбйща Казахстана. - Алматы, 2004. - С. 8-10.
9. Базарбаев С.О. ^азацстанньщ тауалды шелейт жэне шел аймацтарыныц сур, сур-курен жэне кумды топырацтары жайылымдарынын деградациялану дэрежелерiн зерттеу жэне оларды калпына келтiру жолдарын курастыру: Философия докторы: 6D080800/K;аз¥АЗУ КеАК;. - Алматы, 2023. - 164 б.
10. Инструкция й методика проведения ботанико-кормового обследования сенокосных и пастбищных угодии на территории Казахстана. Алма-Ата, 1969, - С. 219.
11. Сборник методических указании по лабораторным исследованиям почв и растительности Республики Казахстан// Издание третье, дополненное и переработанное. - Алматы, 1998. - С. 93-102.
12. Аринушкина Е.В., Руководства по химическому анализу почв, М.: Изд. МГУ 1970. - С. 701.
13. Ассинг И.А., Орлова М.А., Серпиков С.К., Соколов С.И., Стороженко Д.М. Почвы Джамбульскои области. Физико-географические условия. Поверхностные и грунтовые воды. Вып. 7. - Алма-Ата, 1967. - С. 18-30.
REFERENCES
1. Zulpykharov K.B. Kazakhstan Republikasy zhayylym zherlerin tiimdi paydalanu maseleri// KazUU khabarshysy. Geography of the series. - 2013. №1 (36). Р. 85-89.
2. Hu, Yunfeng, Yueqi Han, and Yunzhi Zhang // Land desertification and its influencing factors in Kazakhstan// Journal of Arid-Environments. - 2020. - Р. 104-203.
3. Kuliyev T.M., Mamyrova L., Kuliyev R.T., Esembekova Z.T. Forage lands of Kazakhstan, countries of the world space and their profitability// Mater. international Scientific and Practical Conference - Animal husbandry and feed production: theory, practice and innovation. - Almaty, 2013. - Vol. 2. - Р. 47-48.
4. Kubenkulov, K., Naushabaev, A., Abdirahymov, N., Rustemov, B., & Bazarbaev, S. Particularities of Forming Desert Pastures Near Settlements of Southern Balkhash (Kazakhstan)// Journal of Ecological Engineering. - 2019. - Р. 20.
5. Summary analytical report on the state and use of the Republic's lands Kazakhstan for 2020. Nur-Sultan, 2021. - Р. 63.
6. Seitkaziev A.S., Musaev A.I. Ecological and meliorative state of saline lands of the arid zone of Kazakhstan and methods of improving their productivity. - Taraz. 2014. - P.10.
7. [Electronic resource]: Electron. journal. - M., 2022. Assessment of fertility of floodplain brown meadow soils in desert pastures of Zhambyl region. - Access mode to the journal.: https://www.kazhydromet.kz/uploads/files/64/file/5ec145f481739-oblast.pdf, free.
8. Alimaev I.I. Scientific and methodological manuals for determining the load standards for restored and degraded pastures of Kazakhstan. - Almaty, 2004. - Р. 8-10.
9. Bazarbayev S.O. Kazakstanyn taualdy sholeyt zhane shol aimaktaryn sur, surkuren zhane kumdy topyraktary zhayylymdaryn degradation lana darezhelerin zertteu zhane olardy kalpyna keltiru zholdaryn kurastyru: Philosophy doctors: 6D080800/ KazUAZU KeAK. - Almaty, 2023. - 164 р.
10. Instructions and methods for conducting a botanical and forage survey of hay and pasture lands in Kazakhstan. Alma-Ata, 1969, - P. 219.
11. Collection of methodological guidelines for laboratory studies of soils and vegetation of the Republic of Kazakhstan// The third edition, expanded and revised.
- Almaty, 1998. - Р. 93-102.
12. Arinushkina E.V., Manuals on chemical analysis of soils, M., Publishing House of Moscow State University, 1970. - 701 c.
13. Assing I.A., Orlova M.A., Serpikov S.K., Sokolov S.I., Storozhenko D.M. Soils of the Dzhambul region. Physical and geographical conditions. Surface and groundwater. Issue 7. - Alma-Ata 1967. - P. 18-30.
РЕЗЮМЕ
С.О. Базарбаев1*, М. Пошанов1, А. Сулейменова1, К. Мусаева1 ОЦЕНКА ВЛИЯНИЯ СТЕПЕНИ ДЕГРАДАЦИИ ПАСТБИЩ НА ПУСТЫННЫЕ
АЛЛЮВИАЛЬНО-ЛУГОВЫЕ ПОЧВЫ СЕЛА ЖАМБЫЛ 1Казахский научно-исследовательский институт почвоведения и агрохимии имени У.У. Успанова, 050060, г. Алматы, пр. аль-Фараби, 75 В, Казахстан,
*e-mail: [email protected] В статье рассмотрены особенностй строенйя, фйзйческйе й хймйческйе свойства аллювйально-луговых почв пастбйщ пустынной зоны вблйзй села Жамбыл. Этй почвы образовалйсь на песчаных й песчано-аллювйальных отложенйях рекй Шу. Почвы поймы рекй отлйчаются, главным образом, высокйм потенцйалом плодородйя. Факторамй, огранйчйвающймй рост йх потенцйального плодородйя, являются засоленость почвы й степень деградацйй пастбйщ. Дана оценка почвенным й растйтельным йндйкаторам деградацйй пастбйщ на Жамбылском базовом участке. Ранее местность орошалась й удобрялась, а теперь йспользуется как пастбйще. Но йз-за чрезмерного выпаса скота аллювйально-луговые почвы пустынй вблйзй села Жамбыл й растйтельность на йх поверхностй подверглйсь антропогенной деградацйй. Исследованйя показалй, что по мере усйленйя деградацйй пастбйщ, толщйна гумусового слоя (А+В1) йстончается, уменьшается содержанйе гумуса й пйтательных веществ в почве. Вйдовой й ботанйческйй состав растенйй претерпевает йзмененйя, снйжая йх защйту поверхностй почвы й продуктйвность пастбйщных кормов. Полученные результаты являются теоретйческйм основам разработкй мер по повышенйю плодородйя почв й продуктйвностй естественной растйтельностй на деградйрованных пастбйщах в пустынной зоне.
Ключевые слова: пастбйща, аллювйально-луговые почвы, растйтельность, деградацйя.
SUMMARY
S.O. Bazarbayev1*, M. Poshanov1, A. Suleimenova1, K. Musayeva1 ASSESSMENT OF THE IMPACT OF THE DEGREES OF DEGRADATION OF PASTURES ON THE DESERT ALLUVIAL MEADOW SOILS OF THE VILLAGE OF ZHAMBYL 1 Kazakh Research Institute of Soil Science and Agrochemistry named after U.U. Uspanov, 050060, Almaty, al-Farabi avenue, 75 B, Kazakhstan, *e-mail: [email protected] The article considers the features of the structure, chemical composition and physical properties of alluvial meadow soils of the pastures of the desert zone of the village of Zhambyl. These soils were formed in the sandy and sandy alluvial deposits of the Shu River. The soils of the floodplain of the river are mainly characterized by high fertility potential. But one of the factors limiting the growth of their potential fertility is the salinity of the soil image and the degree of degradation of pastures. The assessment of soil and plant indicators of pasture degradation in the Zhambyl base area is given. Previously, the area was irrigated and fertilized, and now it is used as a pasture. But due to overgrazing, the alluvial meadow soils of the desert near the village of Zhambyl and the vegetation on their surface have undergone anthropogenic degradation. Studies have shown that as the degradation of pastures increases, the thickness of the humus layer (A+B1) thinns, and the content of humus and nutrients in the soil decreases. The species and botanical
composition of plants is undergoing changes, reducing their protection of the soil surface and the productivity of pasture feed. The results obtained are the theoretical foundations for the development of measures to increase soil fertility and productivity of natural vegetation on degraded pastures in the desert zone.
Key words: pastures, alluvial meadow soils, vegetation, degradation.
АВТОРЛАР ТУРАЛЫ МЭЛ1МЕТТЕР
1. Базарбаев Султан Оразбаиулы - ^азак топырацтану жэне агрохимия F3^ «Тузданган топырацтар мелиорациясы» белiмшщ к^ гылыми кызметкер^ Философия гылымдарыньщ (PhD) докторы, e-mail: [email protected]
2. Пошанов Мацсат Нурбаевич - ^азак топырацтану жэне агрохимия F3^ «Тузданган топырацтар мелиорациясы» белiмiнiн менгерушiсi, ауыл шаруа-шылыгы гылымдарынын магистра e-mail: [email protected]
3. Сулеименова Алтынаи Изтелеуовна - ^азац топырацтану жэне агрохимия F3^ «Тузданган топырацтар мелиорациясы» белiмшщ кiшi гылыми кызметкерi, ауыл шаруашылыгы гылымдарынын магйстрi, e-mail: [email protected]
4. Мусаева ^уралай Кенжебайцызы - ^азац топырацтану жэне агрохимия F3^ «Тузданган топырацтар мелиорациясы» белiмiнiн ага инженер-талдаушысы, ауыл шаруашылыгы гылымдарынын магистра e-mail: [email protected]
