CC BY
11ЭКОЛОГИЯ ПОЧВ
МFТАР 68.05.01
DOI: 10.51886/1999-740Х_2023_4_43
Ж.С. Сарцулова1*, М. Тоцтар2* РИДДЕР МЫРЫШ ЗАУЫТЫНЫН ЦАЛДЬЩТАРЫНЫН, ЭСЕР1НЕН ТОПЫРАЦ ЖЭНЕ 6СШД1КТЕРДЩ АУЫР МЕТАЛДАРМЕН ЛАСТАНУЫ
Жубанов атындагы Ацтвбе вщрлк университету 030009 Ацтвбе, Кирпичный, Родниковская квшесИ8, *е-таИ: zhadi_06.91@mail.ru 2в.О.Оспанов атындагы К,азак, топырацтану жэне агрохимия гылыми зерттеу институты, Алматы цаласы, эл-Фараби дацгылы, 75 В, К,азак,стан, К^азацстан, *е-таП:тига^оИаг@таИги Аннотация. Макалада мырыш зауытыньщ eндiрiстiк кешенше iргелес аумак;тьщ топырак;-еамдж жамылгысын зерттеу нэтижелерi келтiрiлген. Алынган зерттеу нэтижелерi боиынша eнеркэсiптiк шырарындылардыц топыра; пен еамджтерге аитарлы;таи терiс эсерiн тигiзетiнi аныщталынды. Зерттеу нысаны аумаганда топыра; жамылгысы eсiмдiктерден аиырылган, эрозиялы; YPДiстер ;ар;ынды тYPде орын алган. 6неркэсiптiк кен орны аумагынан тыс жердегi агаш-буталы eriмдiктерiдщ жапыра;тарында ;оцыр кYИiк да;тардыц ау;ымды орын алуы баи;алады, топыра;ты, eсiмдiктердi ластаитын жэне биотага эсер ететш мырыш зауытыныц негiзгi ;алды;тары ;оршаган ортага зиянды ауыр металдар болып табылады. Зерттеу нысанындагы непзп утты металдар ретiнде мырыш, ;оргасын, мыс жэне кадмии басым ластаушы ауыр металдар болып табылады. Топыра;тагы осы элементтердщ жалпы формалары ШРК-дан жYздеген есе, жылжымалы формалары 6-7 есе асады.
ТYйiндi свздер: топыра; ауыр металдар, эрозия, мырыш зауыты, топыра;тыц ластануы, ШРК.
К1Р1СПЕ
^аза;станнын, жекелеген eцiрле-рiндегi экологиялы; жагдайдын ерек-шелiктерi жэне туындаитын экология-лы; проблемалар жергiлiктi табиги жаг-даиларга, eнеркэсiп, кeлiк, коммунал-ды; жэне ауыл шаруашылыгынын эсер ету сипатына баиланысты [1]. К^рп уа;ытта цоршаган ортанын жагдаиы бу-кы адамзаттын ен аландатарлы; жэне жаhанды; проблемасы болып табылады. Ластануы аландаушылы; тудыра-тын цоршаган орта компоненттершщ бiрi - топыра;. Топыра; - белгiлi бiр ;а-сиеттердщ тутас жиынтыгына ие таби-ги формация. Онын ;урылымы, ;урамы жэне кунарлы ;абаты кeптеген гасыр-лар боиы кYрделi биологиялы; Yрдiстер нэтижесшде ;алыптасады. Топыра;тын сипаттамасы - ^нарлылы;, онын ден-геИi топыра;та eсетiн eсiмдiктердiн толы; eсуi мен дамуын ;амтамасыз ете алатындыгын аны;таиды.
Топыра;тын табиги ;унарлылыгы Kоректiк заттардын денгеИiн жэне онын барлы; ;абаттарында тiрi агзалардын болуын бiлдiредi. бамджтердщ фото-синтезi ар;ылы топыракка тYсетiн кYн энергиясынын жина;талуы нэтижесш-де ;унарлы ;абат тYзiледi. Топыра; ;у-нарлылыгын арттыру - ен eзектi мэселе. Адам топыра;тын кунарлылык денгеш-не Yнемi эсер етедi. Топыра;тын ластануы жаhандык мэселе болып болып табылады жэне ;аита ;алпына кел^ры-меИтiн салдарга экелуi мYмкiн. кунарлы ;абаттын бузылуы табиги тепе-тендж-тiн, табигаттагы зат алмасудын бузы-луына экеледi. Осыган сYЙене отырып, топыра;тын ластануы бас;а экожYЙе-лердiн бузылуына экелуi мYмкiн деп аи-туга болады. БYгiнгi топыра;ты
ластаудын кeптеген жолдары бар. Топы-ра;тын ластану денгеИiн жогарылата-тын пестицидтер гана емес. Топыра;ты eндеу эртYрлi техникалы; ;урылгылар-
мен жузеге асырылады, бул цоргасын, сынап сияцты ауыр металдардын эле-менттерiмен топырацтын Yздiксiз лас-тануына экеледi. Бул заттар топырацца жэне eндiрiс цалдыцтарымен бiрге жэне целлюлоза-цагаз eнеркэсiбi eнiмдерiнiн ыдырауымен енуi мYмкiн. СондаИ-ац, цоргасыннын усац бeлшектерi автомо-бильдердiн паИдаланылган газдарынан топырацца тYседi. Топырацтын ластану кeздерiнiн сипаттамасы топырацтын басты жауы технологиялыц YPДiс екенiн кeрсетедi, онын eнiмдерi топырацты ластаиды. 0неркэсiптiк eндiрiстiн дам-уы eнеркэсiптiк цалдыцтардын eсуiне экеледi, олар турмыстыц цалдыцтармен бiрге топырацтын химиялыц цурамына аитарлыцтаи эсер етедi, бул онын сапа-сынын нашарлауына экелед^ Кeмiрдi жагу кезiнде паида болатын кYкiрттi ластану аимацтарымен бiрге ауыр ме-талдармен топырацтын кYштi ластануы микроэлементтер цурамынын eзгеруiне жэне техногендж шeлдердiн паида болуына экеледi.
Ауыр металдардын ластануынан болатын цауiп олардын топырацтан элсiз шыгарылуымен, биоаккумуляция-мен жэне трофикалыц тiзбектер арцы-лы миграциямен кYшеИедi. Ауыр метал-дар топырацтын биологиялыц цасиет-терiне эсер етедг микроорганизмдердiн жалпы саны eзгередi, олардын тYрлiк цурамы азаяды, микробиоценоздардын цурылымы eзгередi жэне топырац фер-менттерiнiн белсендiлiгi тeмендеИдi. Олар сондаи - ац топырацтын консер-вативт белгiлерiн - гумустын кYИiн, цу-рылымын, рН-ны eзгерте алады. Сонын-да мунын бэрi топырац цунарлылы-гынын жоИылуына экеледi [2].
Металлургиялыц кешен кэсш-орындарынын цоршаган ортаны ласта-уы жэне олардын ландшафттар мен экожYИелерге эсерi цолданылатын технология денгешне, паИдаланылатын шикiзаттын сапасы мен мeлшерiне, шыгарындылардын, тeгiндiлердiн жэне
цатты цалдыцтардын кeлемi мен цурамына, кэсшорынньщ белгiлi бiр геогра-фиялыц аИмацтагы, iшкi аИмацтагы жэне ландшафттыц провинциядагы жагдаИына, таралу сипатына, ландшафт компоненттерiнiн цурамы мен цурылы-мына баИланысты [3].
Техногендiк ^здерден цоршаган ортага металдардын тYсуi, оларды эко-жYИелердiн барлыц орталарында: топы-рацта, ауада, суда тарату арцылы жYзеге асырылады. Ластану жолдары эртYрлi, бiрац олардын iшiндегi ен маныздысы -техногендiк шыгарындыларды атмосфера арцылы тарату. Ауыр металдардын жер бетше белсендi тYсуiнiн негiзгi кeзi тау-кен, металлургия жэне химия eнеркэсiбiнiн eнеркэсiптiк шыгарынды-лары болып табылады. Тек металлургиялыц кэсiпорындардын жумысынын нэтижесiнде жыл саИын жер бетше кем дегенде 154656 тонна мыс, 12150 тонна мырыш, 89 мын тонна цоргасын, 12090 тонна никель тYседi. Кдланын eнеркэ-сiптiк кэсшорындарынын шан шыга-рындылары химиялыц элементтердщ кен ассоциациясымен сипатталады. Ауыр металдардын ^птеген изотоп-тары цоршаган ортага коммуналдыц-турмыстыц жэне eндiрiстiк салалардан агын тYрiнде тYседi. Табиги ластанбаган топырацтардагы микроэлементтердiн жалпы цурамы олардын аналыц жыныс-тагы цурамына баИланысты жэне гене-зисiмен, петрохимиясымен, аналыц суб-страттын фациальды аИырмашылыцта-рымен жэне топырац тYзiлу процесте-рiмен аныцталады.
Сонымен цатар, топырацтагы элементтердщ цурамы цоршаган ортанын реакциясымен жэне топырацтагы орга-никалыц заттардын цурамымен, эле-менттердiн биологиялыц аИналымы-мен, топырац цабатындагы элементтердщ миграция Yрдiстерiмен, грануломет-риялыц цурамымен жэне eсiмдiк жа-мылгысынын тYрлiк цурамынын гете-рогендiлiгiмен баИланысты [4-11].
Урбанизация жагдайында пайда болатын экожуйенщ Heri3ri KOMnoHeHTi топырац болып табылады. Топырацтын ауа мен су ортасынан айырмашылыгы, урбанистiк цысымнын куш^рек эсерiн сезшедъ цоршаган ортадан поллютант-тарды тез сiцiредi жэне оларды ете баяу eзгертедi [12, 13].
^алалардагы топырацтар табиги топырацтар сияцты топырацтYзушi факторларыныц эсерiнен дамиды, бiрац мунда техногендiк фактор бiрiншi ке-зекте эсер етедi. Iрi жэне шагын цала-лардагы адамзат цогамынын, экономи-калыц цызметi топырац жамылгысы-нын аитарлыцтаи жэне жиi цаитымсыз eзгеруiне экеледi [14, 15].
Осылаиша, ауыр металдармен то-пырацтын ластану проблемасы эколо-гиянын '^тюр" мэселелершщ бiрi болып табылады жэне одан эрi муцият зерттеу нысаны болып табылады. Жо-гарыда кел^рыген материалдан тау-кен кэсiпорындарынын цоршаган орта-ны ластауы жэне ластанган экожYИе-лердi жацсарту мэселелерi езек^ болып табылады.
Жумыстьщ ма^саты: тау-кен металлургия кэсшорындарыньщ шыга-рындыларынын эсершен жоиылган тех-ногендiк ландшафттардын бYлiнген то-пырац-экологиялыц функцияларын аныц-тау жэне ластанган топырацты жацсарту боиынша iс-шараларды эзiрлеу.
Гылыми жацалыгы. ^азацстан жагдаиында алгаш рет ауыр металдармен ластанган топырацты оналту Yшiн биокeмiрдi паидалану технологиясы паидаланылды. Биокeмiрдiн топырац-экологиялыц функцияларына эсерi етуiне бага берiлдi.
ЗЕРТТЕУ НЫСАНЫ МЕН ЭД1СТЕР1
Зерттеу нысаны. Ш^О тау-кен eндiру eнеркэсiбi шыгарындыларынын аумацтары.
Риддер мырыш зауыты, бскемен зауыты сияцты, мырышты стандартты гидрометаллургиялыц тэсымен, цаина-ган цабаттын пештерiнде кYЙдiрудi, ерiтiндiлердi гидролитикалыц жэне це-менттеумен тазартылган паидаланыл-ган электролитпен ею сатылы шаима-лауды, электролиздi дэиект паидалана отырып eндiредi. Негiзгi аиырмашылы-гы - мырыш кектерi тек велцехтарда eнделедi, ал бскеменде кектердщ бiр бeлiгi цоргасын eндiрiсiнде eнделедi. Зауыт жылына 105000 тоннадан жога-ры маркалы металл мырыш жэне мы-рыш-алюминии цорытпаларын шыга-рады.
Риддер мырыш зауыты цала шепнде орналасцан.
Зерттеу ddicmepi. Аумацты барлау, ластану кeздерiн аныцтау жэне эрозиялыц YPДiстердiн белгiлерiн аныцтау (сурет 1).
Сурет 1 - Топырац Yлгiлерi алынган жерлердiн карта-схемасы
Топыра; сынамаларын алу жел багыты боиынша 10 нYктеде жэне зерт-телетш телiмнiн жогаргы, ортангы жэне тeменгi бeлiгiнде жYргiзiлдi. Топы-ра;тагы, топыра; грунттарындагы, eсiмдiктердегi ауыр металдар мен бас;а да химиялы; элементтердi аны;тау ^Р Ядролы; физика институтынын ядро-лык-физикалык жэне атомды;-адсорб-циялы; эдiстерiмен жYргiзiлдi. Биога-мiрдiн ;урылымы мен сорбциялы; ;а-сиеттерi электронды микроскопия эдк-терiмен аны;талады. Ауыр металдар-дын сiнiрiлуiн аны;тау ма;сатында (2п, РЬ) биокeмiрдiн химиялы; ;урамын спектрлж талдау жэне топыра;ты электронды; микроталдау ^Р Жану пробле-малары Институтында Джеол (Жапо-ния) фирмасынын Суперпроб 733 электрондык-зондтык микроанализа-торда аны;талды. Ауыр металдар кеше-шмен ;алалы; топыра;тардын ластану каупiнiн денгешне экологиялы; талдау СанПиН 4266-87 усынган жэне урбани-зацияланган аума;тар шегшде топыра; жамылгысынын химиялы; ластануы-нын кeрнекi дифференциациясын гар-сететiн химиялы; ластанудын жиын-ты; кeрсеткiшi ^с) боиынша жYргiзiлдi. Топыра;тын ластануынын жиынты; кeрсеткiшi (2с) зерттеу аИмагынын топыра;тарында жогары концентра-цияны кeрсететiн ен кeп таралган ауыр металдардан келес формула боиынша есептелдi [16 - 18]:
^ = (1)
п - жина;талган элементтердiн саны, Кс -ластанган аума;тын топыра-гындагы i-металл ;урамынын фонга ;атынасына тен химиялы; зат концен-трациясынын коэффициентi.
ЗЕРТТЕУ НЭТИЖЕЛЕР1 ЖЭНЕ ОЛАРДЫ ТАЛ^ЫЛАУ
Ауыр металдар Yшiн топыра; био-сферадагы химиялы; ластаушы заттар-дын аиналымында орын алатын сыиымды акцептор болып табылады.
Топыра; бас;а экологиялы; жYИелер-мен - атмосфера, гидросфера, eсiмдiк-тер элемiмен Yнемi eзара эрекеттеседi жэне ауыр металдардын адам агзасына енушщ ;аИнар кeзi болып табылады. Металдар топыра;та салыстырмалы тYPДе тез жиналып, одан eте баяу шыга-рылатыны аны;талды. Ауыр металдардын топыра;;а тYсу кeздерi егжеИ-тег-жеИлi ;арастырылып, бiркатар металдардын жалпы ;урамы талданды. Ауыр металдар концентрациясына топыра;-тын касиеттерi эсер етедi. Грануломет-риялы; ;урамы ауыр топыра;тарда ауыр металдардын жогары концентра-циясы кездесед^ ;умды жэне ;умаИтты топыра;тар оларды аз мeлшерде жи-наИды. Топыра;тын кышкыл-неriздж касиеттерi аИтарлы;таИ эсер етед^ ^ыш;ыл орта жагдаИында ауыр металдар фракциясынын ерiмеИтiн бeлiгi еритш формаларга ауысады, осылаИша кышкыл топыра;тагы ауыр металдар концентрациясы жогарылауы мYмкiн. Зерттелетiн аума;тын басым ластаушы-лары ауыр металдар болып табылады, бул манызды аума;тарды ластаИтын eнеркэсiптiк кэсшорындардын шыга-рындыларын кeбеИту нэтижесiнде болады. Бул топыра;тын ластануынын KаркындылыFы мен гетерогендШгш аны;таИды. Тэжiрибе телiмнiн топы-ра;тарынын жогаргы ;абаттарда шек-теулi ру;сат етiлген концентрациядан (ПДК) екьон есе асатын ауыр металдар бар. Непзп ластаушы элементтер -мырыш, ;оргасын, мыс. Ластанган кезде мыс, ;оргасын топыра;;а кYштi бекидi. Оларды бекггу органикалы; заттармен кешендеу ар;ылы жэне аз дэрежеде минералды компоненттермен ерекше сiнiрiлу ар;ылы жYредi, топыра;тагы мырыш пен кадмиИ элаз баИланысады. Тeменгi ;абаттардагы топыра; кес-кiндерi боИынша Риддер ;аласынын манындагы мырыш зауыты орналас;ан жердеп ;азба-шун;ырлардан алынган топыра; Yлгiлерiнде ауыр металдардын азаюы баИ;алады [19-22].
маныздылыц децгешнде улплер ара-сындагы айырмашылыцтардын дурыс-тыгын керсетп.
Зерттелетiн телiмнiц жанында орналасцан алцаптарда топырацтын жогаргы 10 см цабатында цоргасын -445 мг/кг (аймацтыц топырацта - 3,6 мг/кг); кадмий - 22,3 мг/кг (ттсшше 0,38 мг/кг); мырыш - 8200 мг/кг (шамамен 25 мг/кг) болады. Ягни, ол аймацтыц топырац мэн-дерiнен бiрнеше есе асып тYседi. Комбинат ауданында зерттелетш топырацтыц техно-гендiк ластануы кезiнде химиялыц эле-менттер негiзiнен 0-10; 0-20 см шепнде жинацталады. Зерттеу аймагынан 25 км ца-шыцтыцта орналасцан бацылау телiмде-рiнде, сштюзденген таулы цара топы-рацтарда деградацияга ^шыраган цара то-
пырацпен салыстырганда ауыр металдар-дыц мвлшерi шамалы (кесте 1).
Бацылаудан асатын ауыр металдардын кеп мелшерi тау-кен ме-таллургйялыц мырыш зауытынын шы-гарындылары нэтйжесiнде топырацца тYседi. Комбинат аймагында зерттеле-тiн топырацтардын техногендiк ластануы кезшде химиялыц элементтер непзшен топырац кескiнiнiн жогаргы белiгiнде жинацталатындыцтан, топы-рацтын беткi белiгiн зерттеуге баса назар аударылды. Ауыр металдармен техногендж ластану кезi енеркэсiптiк кэсшорындардын атмосфералыц шыга-рындылары мен суйыц агындары болып табылады.
Топырац Yлгiлерi алынган жер Терендiгi, см Элементтщ жалпы тYрiнщ мелшерi, мг/кг
Cd РЬ Zn Си Ni Со
Аумацтын жогаргы белiгi
Судан шептерi есетш телiм 0-10 53,8 1802,8 538,6 71,6 3,5 0,6
Биокемiр цосылган кYл агашы (ясень) есiп турган телiм 0-10 35,5 781,3 13874,0 211,8 4,4 0,2
Кайын мен Yшцат есiп турган телiм 0-10 40,2 1209,0 20000,0 341,2 4,7 0,9
Кайын мен Yшцат есiп турган телiм 0-10 0,4 11,3 120,0 0,3 3,3 0,7
Судан шептерi есетiн телiм 0-10 53,8 1802,8 538,6 71,6 3,5 0,6
Аумацтын ортангы белiгi
Бйокемiр цосылган араласшеп егiлген телiм 0-10 32,2 141,3 7400,0 19,2 1,3 0
Бйокемiр цосылган араласшеп егiлген телiм 5-15 18,2 200,7 7200,0 25,6 3,9 0
Бйокемiр цосылган араласшеп егiлген телiм 10-20 0,6 9,7 440,0 0,6 2,6 0,6
ТYйежонышца еплген телiм 0-10 56,3 2545,6 58000,0 881,8 3,2 0,6
Кесте 1 - Зерттеу нысаны топырацтарындагы ауыр металдарынын жалпы цурамы, мг / кг
Эрозияга ушыраган жерде топы-ра;тыц беткi ;абатындагы ауыр метал -дарды аны;тау Yшiн 5 нуктеден 0-10 см терецдiкке топыра; Yлгiлерi алынды. Деректер ластану кeзi негурлым жа;ын болса, ауыр металдардыц мeлшерi согурлым жогары болатынын кeрсетедi (кесте 1). Статистикалы; деректер боИынша мырыш боИынша вариация-
лы; коэффициент (V, %) 4,3-44,3, мыс боиынша 13,3-53,4, коргасын боиынша 12-82,2 % кураиды (кесте 2).
Бiздiц зерттелетiн тэжiрибе телiмi беткi жагынан 15-20°ецiс. Сонды;тан бiз шартты турде тэжiрибе телiмшщ аумагын уш бeлiкке бeлдiк, телiмнщ жогаргы, ортацгы жэне тeменгi бeлiктерi (сурет 2).
Сурет 2 - Тэжiрибе телiмiнiц карта-схемасы
Топыра; ортасындагы ауыр металдардыц жалпы мeлшерi топыра;-тыц, eсiмдiктердiц, инфильтрациялы; жэне жер уст суларыныц ластануыныц ыцтимал каупiн кeрсететiн сьшымды-лы; факторы болып табылады [23, 24]. Бiздiц зерттеулерiмiздiц нэтижелерi боиынша тYстi металлургия кэсшорын-дарыныц орналас;ан ауданында топы-ра;тыц жогаргы 10 см ;абатындагы жалпы ;оргасынныц мeлшерi ба;ылау аима;ты; мэндерiнен 707 есе; кадмии -188 есе; мырыш - 2302 есе жогары екендт аны;талды. Ба;ылау жэне
ластанган телiмдердегi топыра;тагы ауыр метал ;урамыныц деректерiн факторлы; дисперсиялы; талдаудыц нэтижелерi Нус;алар арасындагы на;-ты аиырмашылы; ЕТЕА-дан улкен еке-нiн кeрсеттi, бул Нус;алар арасындагы аиырмашылы;тар аитарлы;таи екенiн бiлдiредi. Дисперсиялы; талдаудыц F-критериИiнiц есептелген мацыздылы; децгеИлерi жогары сенiмдiлiк тэуелдь лжтершщ кездеисо; емес екенiн гар-сетп. Ластанган аума;тардан жэне лас-танбаган аума;тардан топыра; Yшiн есептелген ^критерии мэндерi 5 %
№1 кестенщ жалгасы
Аумацтыц теменп белiгi
Кайыц мен берте^л есiп турган телiм 0-10 36,5 386,4 11050,0 42,6 2,8 0
Кайыц мен берте^л есiп турган телiм 0-10 8,9 55,7 4200,0 2,3 2,7 0,6
Итмурын есiп турган телiм 0-10 39,6 392,6 10400,0 60,7 1,9 0,7
Зерттелетiн аумацтан 400 м жогары орналасцан телiм 0-10 22,4 445,0 8200,0 58,3 2,4 0,4
СолтYстiкке царай 25 км орналасцан бацылау телiмi
Бутаково ауылы. Таудын цар топырагы. А (пах) цабаты 0-20 0,4 3,6 25,2 0,4 0,9 0,8
Бутаково ауылы. Таудыц цар топырагы 80 - 90 0,1 1,8 3,1 0,3 0,9 0
Пайдалы цазбаларды ендiру жэне ендеу жэне сонын салдарынан енер-кэсiптiк ендiрiстiн дамуы ендiрiстердщ айналасындагы топырацтарда жэне ен-дiру орындарынын ландшафттарында ауыр металдардын мелшершщ едэуiр денгейде асып кетуiне алып келдi.
И. Торнтоннын айтуынша, Лон-доннын бiр шетiндегi топырацта цор-гасын - 13680 мг/кг, мырыш - 13120, мыс - 2320, кадмйй - 40 мг/кг дешн болады. Жалпы цалалыц хймйялыц элементтер-ластаушы заттар - Sn жэне РЬ; жйi кездесетiн - Си, Zn, Cd; жергшкт -Сг, Мо,№, Мп, Со, Bi, As, Sr. Зерттелетiн аумацтын деградацйяга ушыраган цара топырацтарында цоргасын мелшерi 9,72545,6 мг/кг; мырыш - 120-58000 мг/ кг; кадмйй - 0,4-56,4 мг/кг; мыс - 0,3881,8 мг/кг. Бул элементтер жалпы цалалыц хймйялыц ластаушы элементтер болып табылады. ^арцынды ендь рiстерi бар цалалардын айналасындагы экологйялыц цолайсыздыц аймагынын еш шамамен 5 км деп саналады.
Рйддер цаласындагы ауыр метал-дармен топырац жамылгысынын техно-гендiк ластануы негiзiнен цала шегiнен 5-6 км-ге дешн жэне басым желдiн багыты бойынша 15-25 км-ге дейiн,
зауыттан шыгысца царай цалага царай таралады жэне жер бедерiнiн ерекше-лтне байланысты болады деп болжа-нуда. Зерттеушыердщ мэлiметтерi бойынша, ластану кезшен 1 км радйуста топырацта атмосфералыц шыгарынды-лардагы олардын мелшерiнен ауыр металдардын 1-3 %-ы шегедi, ал мырыш зауытынан 10 км радйуста топы-рацца шеккен мырыштын Yлесi 10% -дан аспады. Алынган нэтйжелер енеркэсiп-тiк кешендердiн цоршаган ортага техногендiк эсер ету дэрежесш аныцтайды [25-27].
Зерттеу барысында басым ауыр металдар, олардын топырац-еамдж жYЙесiне тYсу кездерi аныцталды. Не-пзп ластаушы элементтер-цоргасын, мырыш жэне мыс (кесте 4). Табйгй эко-жYЙелердiн ластану кездерi цоргасын зауыты ^^ Zn); мырыш зауыты (Zn, Pb, С^; - Рйддер цалдыц цоймасы (Pb, Zn, С^. Рйддер цаласындагы цоргасын, мырыш зауыттары мен цалдыц цойма-сынын эсер ету аймагындагы топырац-тын ауыр металдармен жалпы ластануы ^с)=88,71 цурайды, бул зерттелетш аумацты топырацтын ластануынын ца-ушт денгейiне жатцызуга мYмкiндiк бередi [28, 29]. Топырацтын ластануы-
ныц жиынты; ^рсетк^ (2с) химия-лы; элементтердiц концентрация коэф-
Осылаиша, eнеркэсiптiц ;ар;ын-ды eсуi мен дамуына баиланысты соцгы жылдары техногендiк сипаттагы ауыр металдардыц ;оршаган ортага тYсуi аИтарлы;таИ eстi жэне eсе тусуде. Ана-литикалы; деректер топыра;тагы ауыр металдардыц жалпы жэне жылжымалы формаларыныц ;урамын аны;тауга мYмкiндiк бердi. Ластанудыц басым элементтерi мырыш, ;оргасын, мыс жэне кадмии болып табылады. Талдау нэтижелерi боиынша зерттелiнген сы-тгазденген ;ара топыра;тагы ауыр металдардыц мeлшерi барлы; элемент-тер боиынша шектеулi ру;сат етiлген мeлшерден асады. Ауыр металдардыц жогары концентрациясы негiзiнен жо-гаргы ;абаттарда баИ;алады. Мырыш зауытынан ;оршаган ортага ауыр ме-талдар едэуiр мeлшерде шыгарылады, бул шыгарындылар топыра; пен eсiмдiк жамылгысына терк эсер етедi.
Бул аИма; ауыр металдармен жогары децгеиде ластанган, ластану Yрдiстерi eсiмдiк жамылгысына ;атты эсер етед^ Зерттеу аИмагынан 25 км ^шь^ы^^ орналас;ан ба;ылау те-лiмдерiнде таудыц сiлтiсiзденген ;ара топыра;тарыда деградацияга ушыра-ган. Бул тау-кен металлургиялы; мырыш зауытыныц шыгарындылары нэ-тижесiнде топыра;;а ба;ылаудан асып тусетш ауыр металдардыц кeп мeлшерi
фициенттершщ ;осындысына тец жэне мына (1) формуламен гарсетыедг
тYскенiн кeрсетедi.
Риддер мырыш зауытыныц шыга-рындыларыныц эсер ету аИмагында топыра; жамылгысыныц ластануына баиланысты аума;тарда eсiмдiк жамыл-гысы жоИылган.
ТYстi металлургия кэсшорында-рыныц шыгарындыларыныц ерекшель гi - оларда ауыр металдардыц мeлшерi-нiц гап болуы. Осыган баиланысты тiрi агызалардыц жэне, ец алдымен, eсiм-джтердщ eнеркэсiптiк ластану мен реакцияларын зерттеу eзектi болып табылады.
Агаш eсiмдiктерiн осындаи зерт-теулердiц нысандары ретiнде поллю-танттардыц, соныц iшiнде ауыр металдардыц (РЬ, Si, 2п, Мп, Cd, Ni жэне т. б.) таралу жолындагы фитофильтр ретiнде паидалану олардыц жалпы танылган биосфералы; жэне ;оршаган ортаны тура;тандыру функциясымен ерекше-ленедi. Риддер ;аласыныц металлур-гиялы; кэсiпорындарыныц аума;та-рында eсiмдiктердiц eсуiндегi куИзе-лiстiк жагдаИлары топыра;та ауыр металдардыц гап болуымен баиланысты. Бул олардыц eсiмдiк мYшелерiнде жи-на;талуына экеледi, нэтижесiнде кeп-теген метаболикалы; реакциялардыц KаркындылыFы мен багытында бiрне-ше eзгерiстер болады [30-37] .
Кесте 2 - Ластанудыц жиынты; кeрсеткiшi боиынша топыра;тыц жаИ-кYИiн экологиялы; талдау
Кала орташа eлшенген шама Топыра;тыц ластану децгеш
Табиги бYлiнбеген топыра;тар 4,0 жол берiлген (< 16)
Риддер, техногендiк ластанган топыра;тар 88,71 ;ауштш (32-128)
С
Он
В
л
а
л ^
ч л н си
Л
2 &
я 2
£ а
о н
Л
я 2 я л и 2 я
си н
Н Л
си 00 I
со си н
и си
ШРК 1Л асып кету 5 1 3 2 7
Cd 55,2 73,2 16,8 12,4 36,0
и ШРК о го асып кету го 4 2 0 2 5 1 0 4
Жалпы турлер1, мг/1 РЬ 688,0 712,0 603,6 452,4 1206,4
ШРК О асып кету ЧО 9 1 7 5 3 1
Си £ Ч е т Ж а 312,0 371,6 143,2 104,8 264,4
ШРК о 1Л асып кету ОТ 01 9 9 9
Zn а р ы а а 485,6 499,6 462,4 445,6 467,6
ШРК асып кету « к СП О р СП ы 1 5 1 5 4 0!
Cd т ы у а СП ч 38,4 30,1 10,9 8, ,8 19,4
и м и м ШРК ЧО асып кету ы р ы м р е ч: ч: к Р 0 5 4 6 6 9 3 4 2
'о, е л р т РЬ 422,9 269,5 398,2 236,3 143,2
ы л а м ы К л ШРК го асып кету 4 3 2 2 6 3 5 1
ы Ж Си 101,5 65,7 19,2 6, ,7 45,7
ШРК го асып кету 6 6 6 6
Zn 151,3 47,4 139,5 39,5 45,8
'и X е р е Н см Т-1, 0-10 Т-2, 0-10 Т-3, 0-10 Т-4, 0-10 Т-5, 0-10
а
си н
а '2
н си и
а о а
Л
ч л а к н
и
к н л н
и
Л
ч к к и л к а л и
Л
я 2
ч л а л н
Л
я
2 и л 2 а
о ф
ч л
£ тз и
л"
Он
и
С N
си н
и си
Cd Р,% 2,38
> чр С% 9, ,7 2
М±т 88,24±2,1
с 5
РЬ Р, % 6, ,0
> чО С% 39,2
М±т 1209,2±7,8
с 5
Си Р, % 1,04
> чО С% 3
М±т 471,4±4,9
с 5
Zn ,Р % 1
> чР С% 5,84
М±т 507,6±5,04
с 5
ес а ■ ег н 'ч: 0-10
Зерттеу нысаны Риддер мырыш зауыты, эрозияга ушыраган тел1м
Бiздiн зерттеулерiмiздiн нэтиже-лерi боИынша мырыш зауыты орналас-;ан аИма;та топыра;тын жогаргы 10 см ;абатындагы жалпы ;оргасыннын мел-шерi шектеулi ру;сат етiлген концен-трациядан (ШРК) 1,68 есе асатыны аны;талды. Мырыш-25,46 есе, мыс -1054,6 есе, кадмиИ-440,9 есе, эсiресе тэжiрибе телiмiнiц ортацгы жэне теменгi белiктерi ауыр металдармен ;атты ластанган, еИткеш аума; Тихая езенiне ;араИ ете ен,юш келбеу орна-лас;ан. Топыра;тагы геохимиялы; ;а-лыптан тыс аИма;тарда химиялы; элементтердiн едэуiр мелшерi бар. 0амджтердщ кептеген тYрлерi осын-даи жагдаИларга беИiмделген, бiра; есiмдiктер мен крршаган ортага тау-кен зауыттары мен баиыту фабрикалары-нын техногендiк шыгарындылары эсер еткенде, Yлкен аума;тарда топыра; жа-мылгысы есiмдiк жамылгысынан аИы-рылады. ТYстi металлургия кэсшорын-дарынын шыгарындылары уза; ;ашы;-ты;;а таралады. Топыра; пен еамдж-терде ластану кезшен 10-15 км ;ашы;-ты;та жэне одан эрi ауыр металдардын жиналуы баИ;алады [38].
0сiмдiктер ;оршаган ортанын тех-ногендiк езгеруiнiн ен сезiмтал керсет-кiштерiнiн бiрi болып табылады. Олар эртYрлi факторлардын эсершен эколо-гиялы; жагдаИдьщ езгеруiнiн керсет-кiшi болып табылады. Сонды;тан ;ор-шаган ортанын ластануын багалауда еамджтердщ ластануын зерттеу эдк-терi кещнен ;олданылады. 0сiмдiк жа-мылгысы ауадан жэне ластанган топы-ра;тан келетш поллютанттардын куат-ты техногендiк жYктемесшщ астында орналас;ан. Олардын кеИбiреулерi еам-дiктердегi метаболикалы; YPДiстер Yшiн ;ажет, бiра; олардын концентра-циясынын жогарылауы есiмдiктерге улы болады, Pb, Cd жэне т.б. сия;ты бас;а металдар тшт темен концен-трацияда да улы болады.
КеИбiр мэлiметтерге сэИкес, Pb жэне Zn элементтерiмен шабынды;
есiмдiктерiнiн ластануы ;оргасын-мырыш зауытынан 12 км ;ашы;ты;та аны;талды. Мырыш зауытынын жа-нында (1 км) бул металдардын топы-ра;та жиналуы ете жогары мелшерде, сонды;тан бул жерлерде кез - келген да;ылдарды мал азыгына немесе олар-ды мал азыгы ретiнде есiру адам мен жануарлардын денсаулыгына ;аушт [39, 40] .
0амджтердщ ауыр металдардын арты; мелшерiн жинауы бiр;атар факторлардын езара эрекеттесушщ интег-ралды керсеткiшi болып табылады: топыра;тагы ауыр металдардын мел-шерi, олардын к;асиеттер1 мен буферлiгi, есiмдiктердiн тYрлерi мен сурыпты; сипаттамалары жэне т.б. бiр-бiрiмен ты-гыз баИланысты. Сонды;тан бул кер-сеткiштiн езгергiштiгi ете жогары жэне жер шарынын эртYрлi аИма;тарында езiндiк ерекшелiктерi бар [41].
Ауыр металдардын шыгарынды-лары мен жина;талуынын эсерiнен ау-ма; уа;ыт ете келе техногендж шелдi тYзе отырып, деградацияга ушыраИды. Табиги флора ек^ш тYрмен шектеледi, ал жекелеген жерлерде моноценоздар паИда болады. Эксперименттж телiмнiн аумагында Yш тYрлi шепт ;абаттын фрагменттерi сацталган: шырмауык (Convolvulus arvensis L.), бидайык (Agropy-ron repens) жэне айрауык (Calamagrostis epigëios). Топыра;та еамдж жамылгы-сынын болмауы топыра;тын деграда-циясына, беткi ;абаттын шаИылуына, эрозиялы; YPДiстердiн орын алуына экеледi.
Эксперименттiк телiмнiн жанында еамдж жамылгысы 10-нан 20 % - га дешн, ете аз. терек (Populus tremula L), актал (Salix alba Tristis), торацгыл (Populus acuminata Rydb), Венгр бврте-гYлi (Syringa josikaea) жэне караган (Caragana arborescens Lam-нан) туратын 11 жэне 23 жылды; агаш - бута екпелерi са;талган.
Зерттеу аумагында еамджтердщ басым кепшiлiгi сола бастаган. Улы
шыгарындылардьщ эсершен жапырац-тарда куйжтер пайда болады, агаштар-дын бутацтары мен eсiндiлерiнiн кебуi байцалады, eсiдiктердiн eнiмдiлiгi те-мендеген. Мысалы, сары талдын сулба-сындагы цургац жэне жартылай цургац бутацтар 30-дан 80 % - га дешн жетедi, теректер мен Венгр бертегулдершщ жыл-дыц eсуi 2-6 (9) см аралыгында болады.
Зерттеу нысанындагы тэжiрйбе телiмi беткi жагынан 15-20°ещс. Сон-дыцтан бiз шартты турде тэжiрйбе тель мiнiн аумагын уш бeлiкке бeлдiк, телiм-нiн жогаргы, ортангы жэне тeменгi бeлiктерi (сурет 3). Буталы eсiмдiктер eсiп турган телiмде (зерттелетiн аумац-тын тeменгi бeлiгi) РЬ ШРК-дан 1241 есе, 2п - 781 есе, Си - 11 есе, Cd-2695 есе
асатынын гарсетед^ Телiмнiн орта бeлi-гiнде терек eсiмдiктерiнде (Rори1^ Ши^оИа) РЬ мeлшерi ШРК-дан 1580 есе, - 317 есе, Си - 5 есе, Cd-1345 есе асады.
Тэжiрйбе телiмiнiн жогаргы бeлi-гiнде eсетiн кэдiмгi царагай eсiмдiк-терiнде (Pinussylvestris Ь.) РЬ ШРК-дан 670 есе, - 298 есе, Си - 5 есе, Cd-1197 есе асады. Ауыр металдардын цурамына жYргiзiлген зерттеулер кeрсеткендей, зауыттан солтYстiкке царай 25 км жерде орналасцан бацылау телiмдерiнде eсе-тiн eсiмдiктерде ауыр металдардын мeлшерi шeптесiн eсiмдiктерде РЬ-2,8 есе, - 3,3 есе, Си - 0,6 есе, Cd - 3,3 есе, буталарда-РЬ 5,8 есе, 2п-3,6 есе, Си-0,4 есе, Cd - 7,7 есе кeп.
Сурет 3 - Тэжiрибе телiмiндегi eсiмдiктердегi ауыр металдардын мeлшерi,
мг/кг
бамджтерге ауыр металдардын тYсуi тiкелей ауадан жапырацтар мен цылцан жапырацтарга цонатын шаннан жэне топырацтан сiнiрiлу YPДiсi нэтй-жесiнде туындауы мYмкiн: ластану ^зше жацын орналасцан eсiмдiктердiн жапырац бетiндегi шаннын цурамын-дагы ауыр металдардын Yлесi олардагы ауыр металдардын жалпы цурамынын орта есеппен 30 %-ын цурайды. Тeмен жерлерде жэне жел багыты жагында бул Yлес 60 %-га дейiн жетуi мYмкiн.
ЦОРЫТЫНДЫ Зерттеу нэтйжесiнде тэжiрйбе аланынын ластануынын негiзгi кeзi
мырыш зауыты екендiгi аныцталды. Айналадагы мырыш жэне цоргасын зауыттарынын шыгарындыларыньщ таралу аймагы 2 км цурайды, желдiн багыты бойынша зауыттан цалага царай шыгыс багытта ерекше эсер етедi. 2 км радйустагы аумацта мырыш зауытынын шыгарындыларыньщ эсерь нен кYштi эрозйялыц YPДiстерге ушыра-ган, eсiмдiк жамылгысынан айырылган топырац экологйялыц жагдайлары аныцталынды.
Аналйтйкалыц деректер топырац-тагы ауыр металдардын жалпы жэне жылжымалы формаларынын цурамын
аныцтауга мумкшдж берд^ Ластанудын басым элементтерi мырыш, цоргасын, мыс жэне кадмий болып табылады. Талдау нэтижелерi бойынша мырыш зауытынын манындагы сiлтiсiзденген цара топырацтагы ауыр металдардын мeлшерi барлыц элементтер бойынша шект руцсат етiлген мелшерден асады.
Ауыр металдардын жогары концентра-циясы топырацтын жогаргы цабатта-рында байцалады.
Зауыт шыгарындыларынын эсерь нен eсiмдiк жамылгысынын сиреу неме-се толыц жоиылу Yрдiстерi аумацтын ластану денгеИiне цараи орын алып жатцандыгы баицалады.
ЭДЕБИЕТТЕР Т1З1М1
1. Минеев В.Г. Экологические проблемы агрохимии: Учеб. пос. для студентов вузов, обучающихся по специальности агрохимия и почвоведение. - М.: МГУ, 1988.
- 282 с.
2. Цыганок С.И.Экологические проблемы использования и рекультивации агроландшафтов, подвергнутых техногеннои эмиссии //Сб. науч. тр. - 1996. - Т. 13.
- С. 42-45.
3. Beiseyeva G., Abuduwali J. (2013). Migration and accumulation of heavy metals in disturbed landscapes in developing ore deposits, East Kazakhstan// J. Arid Land - 5(2)
- Р. 180-187.
4. Беисеева Г.Б. Шыгыс ^азацстандагы техногендж- бYлiнген жерлердщ топырац-еамдж-су жYИесiндегi ауыр металдардын биогеохимиялыц миграциясы мен аккумуляциясы. Докт. дисс. авторефераты 03.00.27 - Топырацтану. - Алматы, 2010. - 48 б.
5. Ревич Б.А., Сает Ю.Е. и др. Геохимическая оценка загрязнения территории городов химическими элементами. - М., 1982. - 112 с.
6. Трофимова Т.А. Применение посевов горчицы сарептскои в целях фиторемидиации техногенно загрязненных тяжелыми металлами светло-каштановых почв южнои пригороднои агропромзоны г. Волгограда: автореф. дис. ... канд. сельскохоз. наук. - Волгоград.- 2009. - 26 с.
7. Джирард Д.Е. Основы химии окружающеи среды / пер. с англ. В.И. Горшкова; под ред. В.А. Иванова. - М.: Физматлит.- 2008. - 640 с.
8. Добровольскии В.В., Савельева Л.Е. Автотранспортное загрязнение свинцом окружающеи среды за рубежом// Геохимия техногенного преобразования ландшафтов. - М., 1978. - С. 6-20.
9. СанПиН 4266-87. Методические указания по оценке степени опасности загрязнения почвы химическими веществами. - М.: Минздрав СССР. - 1987. - 21 с.
10. Федорец Н.Г., Медведева М.В. Методика исследования почв урбанизированных территории. - Петрозаводск: Карельскии научныи центр РАН.
- 2009. - 84 с.
11. Методические указания по оценке городских почв при разработке градостроительнои и архитектурно-строительнои документации. М., 2003. - 24 с.
12. Алексеев Ю.В.Тяжелые металлы в почвах и растениях. - Л.- 1987. - 142 с.
13. Саркулова Ж.С., Маликов М.А., Риддер мырыш зауытынын манындагы техногендi бYлiнген жерлердi топырац-экологиялыц багалау// «Инновационные подходы и перспективные идеи молодых ученых в аграрнои науке» сборник материалов международнои научно-практическои конференции молодых ученых (17 ноября 2017 г., Каинар). Алматы. - 2017. - С. 489-492.
14. Мудрый И.В. Влияние химического загрязнения почвы на здоровье населения// Гигиена и санитария. - 2008. - №4. - С. 32-37.
15. Иванов В.В. Геохимия рассеянных элементов Ga, Ge, Cd, In, Tl в гидротермальных месторождениях. -М.: Недра, 1966. - 389 с.
16. Понизовскии А.А., Мироненко Е.В. Механизмы поглощения свинца (II) почвами// Почвоведение. - 2001. - № 4. - С. 418-429.
17. Ларионов М.В. Особенности накопления техногенных тяжелых металлов в почвах городов среднего и нижнего Поволжья// Вестник Томского государственного университета. 2013. № 368. - С. 189-194.
18. Козыбаева Ф.Е., Беисеева Г.Б., Сапаров Г.А. Содержание тяжелых металлов в почвах на территории цинкового, свинцового заводов и хвостохранилище// III International Scientific and Practical Conference"Modern Methodology of Science and Education" (May 31, 2017, Dubai, UAE). - Р. 5-10.
19. Thornton J. Metal contamination of soils in UK urban gardens: implications to health // Contaminated soils. - Dordrecht, Boston, Lancaster: Martinus Nijhoff Publ.
- 1986. - P. 203-207.
20. Ильин В.Б. Тяжелые металлы и неметаллы в системе почва-растение.
- Новосибирск: Изд-во СО РАН., 2012. - 220 с.
21. Козыбаева Ф.Е., Беисеева Г.Б. Саркулова Ж. Оценка степени загрязнения почв в зоне техногенного воздеиствия на окружающую среду горнодобывающего предприятия// World Science. № 2(42), Vol.1, February 2019. - С 24-32. ISSN 2413-1032 .
22. Баисеитова Н.М., Сартаева Х.М. Накопление тяжелых металлов в растениях в зависимости от уровня загрязнения почв// "Молодои ученыи". №2 (61). Февраль. 2014. - С. 379-382.
23. Яковченко М.А., Константинова О.Б., Косолапова А.А., Рогова Л.В., Аланкина Д.Н. Исследование содержания тяжелых металлов в почвенном покрове и растительности рекультивированных территории// Вестник Кузбасского технического университета. -2014. - № 3. - С. 116-119.
24. Donaubauer E. Was ist Saurer Ragen, Wodurch sterben die Walder// Gemeinwirtschaft. 1983. - V. 2. - P. 33-37.
25. Kabala C., Singh B.R. Fractionation and Mobility of Copper, Lead, and Zinc in Soil Profiles in the Vicinity of a Copper Smelter.// J. Environ. Qual. 2001. - № 30. - P. 485-492.
26. Федорова Е.В., Одинцева Г.Я. Биоаккумуляция металлов растительностью в пределах малого аэротехногенного загрязненного водосбора// Экология - 2005.
- № 1. - С. 26-31.
27. Фокин А.Д., Лурье A.A., Пельтцер A.C. Биофильность и ксенобиотоксич-ность как факторы корневого поступления и распределения элементов по органам растении// Экология. 1996. - № 6. - С. 415-419.
28. Усманов И.Ю., Рахманкулова З.Ф., Кулагин А.Ю. Экологическая физиология растении. М.: Логос, 2001. - 224 с.
29. Кулагин A.A., Шагиева Ю.А. Древесные растения и биологическая консервация промышленных загрязнителеи. - М.: Наука, 2005. - 190 с.
30. Козыбаева Ф.Е.. Саркулова Ж. Содержания тяжелых металлов в растениях, произрастающих на территории влияния выбросов Риддерского цинкового завода// Вестник КазНУ серия экологическая. - 2019. - С. 61-73
31. Артамонов В.И., Прохоров Б.Б.. Растения и чистота природнои среды.
- М.: "Наука", 1986 - 173 с.
32. Baker A.J., M. (1981) Accumulators and Excluders-Strategies in the Response of
Plants to Heavy Metals// Journal of Plant Nutrition. - № 3. - P. 643-654.
34. Убугунов В.Л., Кашин В.К. Тяжелые металлы в садово-огородных почвах и растениях г. Улан-Удэ. - Улан-Удэ: Изд-во БНЦ СО РАН, 2004. - 128 с.
35. Гельдымамедова Э.А.,Ажаев Г.С., Есимова Д.Д. Тяжелые металлы в овощных культурах, выращенных на территории г. Павлодара Вестник КазНУ Серия экологическая. - 2015. - № 1/1 (43). - С. 231-235.
36. Садовников Л.К. Влияние промышленных предприятии на окружающую среду / Тезисы докладов «Мониторинг содержания ТМ в почвах естественных и техногенных ландшафтов». - Пущино, 1984. - С. 163.
37. Башмаков Д.И. Эколого-физиологические аспекты аккумуляции и распределения тяжелых металлов у высших растении / Д.И. Башмаков, А.С. Лукаткин.
- Саранск: Изд-во Мордов. ун-та, 2009. - 236 с.
38. Воскресенская О.Л., Половникова М.Г. Динамика содержания тяжелых металлов в Festucapratensis, Dactylisglomerata(Poaceae) и Trifoliumpretense (Faba-ceae)// Растительные ресурсы. - Т. 45. - Вып. 1. - СПб.:Наука, 2009. - С. 77-85.
39. Санитарно-эпидемиологические требования к качеству почвы: СанПиН 2.1.7.1287-03. - Введ. 2003-06-15.
40. Yang QW, Xu Y, Liu SJ, He JF, Long FY. Concentration and potential health risk of heavy metals in market vegetables in Chongqing, China// Ecotoxicol Environ Saf. / 2011. - N 8(2). - P. 328-33.
41. Козыбаева Ф.Е., Андроханов В.А., Г.Б. Беисеева, Двуреченскии В.Г., Даутбаева К.А. Влияние горно-металлургических предприятии на окружающую среду// Хабаршы-Вестник серия экологическая. - Алматы, 2013. - 2/1 (44).
- С. 139-144.
REFERENCE
1. Mineev V. G. Ecological problems of agrochemistry: Study settlement for university students studying in the specialties of agrochemistry and soil science. - Moscow: MSU., 1988. - 282 p.
2. Tsyganok S. I. ecological problems of the use and recultivation of agricultural landscapes, bringing technogenic emissions //Sb. nauk. tr. - 1996. - Vol. 13. - Р. 42-45.
3. Beiseyeva G., Abuduwali J. (2013). Migration and accumulation of heavy metals in disturbed landscapes in developing ore deposits, East Kazakhstan// J. Arid Land-5(2)
- P. 180-187.
4. Beiseeva G. B. biogeochemical migration and accumulation of heavy metals in the soil-plant-water system of technogenically disturbed lands of East Kazakhstan. Doct. diss. abstract 03.00.27-soil science. - Almaty, 2010. - 48 p.
5. Revich B. A., Saet Yu. E. et al. Geochemical assessment of urban pollution by chemical elements. - M., 1982. - 112 p.
6. Trofimova T.A. Application of mustard sarepta crops for the purpose of phy-toremidiation of technogenically polluted light chestnut soils with heavy metals in the southern suburban agro-industrial zone of Volgograd: abstract. dis. ... cand. agricultural farm. sciences'. - Volgograd., 2009. - 26 p.
7. Girard D.E. Fundamentals of environmental chemistry / translated from English by V.I. Gorshkov; edited by V.A. Ivanov. - M.: Fizmatlit., 2008. - 640 p.
8. Dobrovolsky V.V., Savelyeva L.E. Motor vehicle lead pollution of the environment abroad// Geochemistry of technogenic transformation of landscapes. - M., 1978. - Р. 6-20.
9. SanPiN 4266-87. Methodological guidelines for assessing the degree of danger of
soil contamination with chemicals. Moscow: Ministry of Health of the USSR, 1987. - 21 p.
10. Fedorets N.G., Medvedeva M.V. Methods of soil research in urbanized territories.
- Petrozavodsk: Karelian Scientific Center of the Russian Academy of Sciences, 2009. - 84 p.
11. Methodological guidelines for the assessment of urban soils in the development of urban planning and architectural and construction documentation. M.- 2003.
12. Alekseev Yu.V.Heavy metals in soils and plants. - L. - 1987. - 142 p.
13. Sarkulova Zh.S., Malikov M.A., Ridder myrysh zauytynn manyndagi technogendi bulingen zherlerdi topyrak-ekologiyalyk bagalau// "Innovative approaches and promising ideas of young scientists in agricultural science" collection of materials of the international scientific and practical conference of young scientists (November 17, 2017, Kai-nar). Almaty. - 2017. - P. 489-492.
14. Mudry I.V. Influence of chemical soil pollution on public health// Hygiene and sanitation. - 2008. - No. 4. - P. 32-37.
15. Ivanov V.V. Geochemistry of scattered elements Ga, Ge, Cd, In, Tl in hydrothermal deposits. -M.: Nedra. - 1966. - 389 p.
16. Ponizovsky A.A., Mironenko E.V. Mechanisms of absorption of lead (II) by soils // Soil science. - 2001. - No. 4. - P. 418-429.
17. Larionov M.V. Features of accumulation of technogenic heavy metals in soils of cities of the middle and lower Volga region // Bulletin of Tomsk State University. - 2013. No. 368. - P. 189-194.
18. Kozybayeva F.E., Beiseyeva G.B., Saparov G.A. The content of heavy metals in soils on the territory of zinc, lead plants and tailings storage// III International Scientific and Practical Conference"Modern Methodology of Science and Education" (May 31, 2017, Dubai, UAE). - P. 5-10.
19. Thornton J. Metal contamination of soils in UK urban gardens: implications to health // Contaminated soils. - Dordrecht, Boston, Lancaster: Martinus Nijhoff Publ. -1986. - P. 203-207. 20. Ilyin V.B. Heavy metals and nonmetals in the soil-plant system. -Novosibirsk: Publishing House of the SB RAS., 2012. - 220 p.
21. Kozybayeva F.E., Beiseeva G.B. Sarkulova Zh. Assessment of the degree of soil pollution in the zone of technogenic impact on the environment of a mining enterprise// World Science. No. 2(42), Vol.1, February 2019. - P 24.
22. Baiseitova N.M., Sartaeva H.M. Accumulation of heavy metals in plants depending on the level of soil pollution// "Young scientist'. № 2 (61). February: 2014. - pp. 379-382.
23. Yakovchenko M.A., Konstantinova O.B., Kosolapova A.A., Rogova L.V., Alankina D.N. Investigation of the content of heavy metals in the soil cover and vegetation of recultivated territories // Bulletin of the Kuzbass Technical University. -2014. - №. 3.
- P. 116-119.
24. Donaubauer E. Was ist Saurer Ragen, Wodurch sterben die Walder// Gemeinwirtschaft. 1983. - V. 2. - P. 33-37.
25. Kabala C., Singh B.R. Fractionation and Mobility of Copper, Lead, and Zinc in Soil Profiles in the Vicinity of a Copper Smelter// J. Environ. Qual. 2001. - №. 30. - P 485-492.
26. Fedorova E.V., Odintsovo G.Ya. Bioaccumulation of metals by vegetation within a small aerotechnogenic polluted catchment// Ecology - 2005. - No. 1. - P. 26-31.
27. Fokin A.D., Lurie A.A., Peltzer AC. Biophilicity and xenobiotoxicity of k4ac factors of root intake and distribution of elements in plant organs// Ecology 1996. - No. 6. - pp. 415-419.
28. Usmanov I.Yu., Rakhmankulova Z.F., Kulagin A.Yu. Ecological physiology of plants. M.: Logos, 2001. - 224 p.
29. Kulagin A.A., Shagieva Yu.A. Woody plants and biological conservation of indus-
trial pollutants. - M.: Nauka, 2005. - 190 p.
30. Kozybayeva F.E. Sarkulova Zh. The content of heavy metals in plants growing on the territory of the influence of emissions of the Ridder zinc plant// Bulletin of KazNU ecological series. - 2019. - pp. 61-73 31. Artamonov V.I., Prokhorov B.B.. Plants and the purity of the natural environment. - M.: "Science", 1986 - 173 p.
31. Artamonov V.I., Prokhorov B.B.. Plants and the purity of the natural environment. - M.: "Science", 1986 - 173 p.
32. Baker A.J., M. (1981) Accumulators and exclusives - strategies of plant response to heavy metals// Journal of Plant Nutrition. - 3.- Р. 643-654.
33. Kloke A., Sauerbeck D.R., Vetter H. (1984). Contamination of plants and soils with heavy metals and metal transport in terrestrial food chains. In: Nriagu J.O. (ed.) Changing the metal cycle and human health. Reports on the seminar in Dahlem, a report on research in the field of natural sciences.- Volume 28. - Springer.- Berlin. - Heidelberg. -P. 113-141.
34. Ubugunov V.L., Kashin V.K. Heavy metals in horticultural soils and plants of Ulan -Ude. - Ulan-Ude: Publishing House of BNC SB RAS, 2004. - 128 p.
35. Geldymamedova E.A., Azhaev G.S., Yessimova D.D. Heavy metals in vegetable crops grown on the territory of Pavlodar Bulletin of KazNU. The series is ecological.
- 2015. - № 1/1 (43). - P. 231-235.
36. Sadovnikov L.K. Influence of industrial enterprises on the environment / Abstracts of reports "Monitoring of TM content in soils of natural and man-made landscapes". - Pushchino, 1984. - P. 163.
37. Bashmakov D.I. Ecological and physiological aspects of accumulation and distribution of heavy metals in higher plants / D.I. Bashmakov, A.S. Lukatkin. - Saransk: Publishing House of Mordovians. univ., 2009. - 236 p.
38. Voskresenskaya O.L., Polovnikova M.G. Dynamics of heavy metal content in Festucapratensis, Dactylisglomerata(Poaceae) and Trifoliumpretense (Fabaceae)// Plant resources. - Vol. 45. - Issue 1. - St. Petersburg.:Nauka, 2009. - P. 77-85.
39. Sanitary and epidemiological requirements for soil quality: SanPiN 2.1.7.128703. - Introduction. 2003-06-15.
40. Yang QW, Xu Y, Liu SJ, He JF, Long FY. Concentration and potential health risk of heavy metals in market vegetables in Chongqing, China// Ecotoxicol Environ Saf. / 2011.
- N 8(2). - P. 328-33.
41. Kozybayeva F.E., Androkhanov V.A., G.B. Beiseуeva, Dvurechenskiy V.G., Daut-baeva K.A. Influence of mining and metallurgical enterprises on the environment// Kha-barshy-Vestnik series ecological. - Almaty, 2013. - 2/1 (44). - P. 139-144.
РЕЗЮМЕ Ж. С. Саркулова1* М. Тоцтар2* ЗАГРЯЗНЕНИЕ ПОЧВЫ И РАСТЕНИИ ТЯЖЕЛЫМИ МЕТАЛЛАМИ ВЫБРОСОВ РИДДЕРСКОГО ЦИНКОВОГО ЗАВОДА
1Актюбинский региональный университет им. К. Жубанова, 030009 Актобе, пос. Кирпичный,ул. Родниковская 18, Казахстан, *e-mail:zhadi_06.91@mail.ru 2Казахский научно-исследовательский институт почвоведения и агрохимии имени У.У. Успанова, 050060, г. Алматы, пр. аль-Фараби, 75 В, Казахстан,
В статье приводятся результаты исследования почвенно-растительного покрова территории, прилегающеи к производственному комплексу цинкового завода. По результатам проведенных исследовании установлено, что промышленные выбросы
оказывают значительное негативное влияние на почву и растения. Объект исследования: почвенный покров лишен растительности, интенсивно происходят эрозионные процессы. На листьях древесно-кустарниковои растительности за пределами территории промышленного месторождения наблюдается крупномасштабное появление коричневых ожоговых пятен, основными выбросами цинковых растении, загрязняющих почву, растительность и влияющих на биоту, являются тяжелые металлы, вредные для окружающеи среды. Цинк, свинец, медь и кадмии являются преобладающими загрязняющими тяжелыми металлами в качестве основных токсичных металлов в объекте исследования. Валовые формы этих элементов в почве превышают ПДК в сотни раз, подвижные-в 6-7 раз.
Ключевые слова: почва, тяжелые металлы, эрозия, цинковьш завод, загрязнение почв и растении, ПДК.
SUMMARY Zh. S. Sarkulova1* M. Toktar2* HEAVY METAL CONTAMINATION OF SOIL AND PLANTS BY EMISSIONS FROM THE RIDDER ZINC PLANT 1Aktobe Regional University named after K. Zhubanov, Kazakhstan, 030009 Aktobe, village Kirpichny, Rodnikovskaya str18. *e-mail:zhadi_06.91 @mail.ru 2Kazakh Research Institute of Soil Science and Agrochemistry named after U.U. Uspanov, 050060, Almaty, al-Farabi avenue, 75 B, Kazakhstan,
The article presents the results of a study of the soil and vegetation cover of the territory adjacent to the production complex of the zinc plant. According to the results of the studies, it was found that industrial emissions have a significant negative impact on soil and plants. The object of research: the soil cover is devoid of vegetation, erosive processes occur intensively. Large-scale appearance of brown burn spots is observed on the leaves of tree and shrub vegetation outside the territory of the industrial deposit, the main emissions of zinc plants polluting the soil, vegetation and affecting the biota are heavy metals harmful to the environment. Zinc, lead, copper and cadmium are the predominant polluting heavy metals as the main toxic metals in the object of study. The total forms of these elements in the soil exceed the MPC by hundreds of times, mobile -by 6-7 times.
Key words: soil, heavy metals, erosion, zinc plant, soil contamination and plants, MPC.
АВТОРЛАР ТУРАЛЫ МЭЛ1МЕТТЕР
1. Сарцулова Жадырасын Сейдуллацызы - PhD доктор, Мунай-газ id кафедрасынын, ага оцытушысы, е-mail: zhadi_0691@mail.ru
2. Тоцтар Мурат - PhD доктор, Топырац экологиясы бeлiмiнщ гылыми цызыметкер^ е-mail: murat-toktar@mail.ru
