Научная статья на тему 'ЖАДИДЧИЛИК ХАРАКАТИДА ГЕОМАДАНИЯТ БИЛАН БОҒЛИҚ ХАЛҚ ТАСАВВУРЛАРИ ВА ЭКОЛОГИК АНЪАНАЛАРИНИНГ ТАҲЛИЛИ'

ЖАДИДЧИЛИК ХАРАКАТИДА ГЕОМАДАНИЯТ БИЛАН БОҒЛИҚ ХАЛҚ ТАСАВВУРЛАРИ ВА ЭКОЛОГИК АНЪАНАЛАРИНИНГ ТАҲЛИЛИ Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

125
38
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Табиат / маданият / геомаданият / геоэкология / маънавийахлоқий / матбуот / ижтимоий-маданий / ижтимоий-сиёсий / миллий табиат / Nature / culture / geoculture / geoecology / spiritual-ethical / press / socio-cultural / socio-political / national nature

Аннотация научной статьи по наукам об образовании, автор научной работы — Акрам Бахромович Ғуломов

Мақолада Жадидчилик харакатида геомаданият билан боғлиқ халқ тасаввурлари ва экологик анъаналарининг таҳлили илмий ахамияти ёритиб берилган. Шу билан бирга имкониятлари, усул ва воситаларини яратиш ижтимоий қарашлари ва унинг етук вакиллари томонидан атроф-муҳит, табиатга оқилона муносабатни шакллантириш, табиатни асрашга доир қарашлари, миллий табиат бойликларидан оқилона фойдаланиш намуналари асослаб берилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ANALYSIS OF PEOPLE'S IMAGES AND ECOLOGICAL TRADITIONS RELATED TO GEOMADANCY IN THE JADID MOVEMENT

The article highlights the scientific significance of the analysis of folk ideas and ecological traditions related to geoculture in the Jadid movement. At the same time, the social views on the creation of opportunities, methods and means and its mature representatives are based on examples of the environment, the formation of a rational attitude to nature, views on nature conservation, rational use of national natural resources

Текст научной работы на тему «ЖАДИДЧИЛИК ХАРАКАТИДА ГЕОМАДАНИЯТ БИЛАН БОҒЛИҚ ХАЛҚ ТАСАВВУРЛАРИ ВА ЭКОЛОГИК АНЪАНАЛАРИНИНГ ТАҲЛИЛИ»

ЖАДИДЧИЛИК ХАРАКАТИДА ГЕОМАДАНИЯТ БИЛАН БОГЛЩ

ХАЛК ТАСАВВУРЛАРИ ВА ЭКОЛОГИК АНЪАНАЛАРИНИНГ

ТАХЛИЛИ

Акрам Бахромович Гуломов

ФарFOна давлат университети укитувчиси ilmiy@inbox.ru

АННОТАЦИЯ

Маколада Жадидчилик харакатида геомаданият билан боFлик халк тасаввурлари ва экологик анъаналарининг тахлили илмий ахамияти ёритиб берилган. Шу билан бирга имкониятлари, усул ва воситаларини яратиш ижтимоий карашлари ва унинг етук вакиллари томонидан атроф-мухит, табиатга окилона муносабатни шакллантириш, табиатни асрашга доир карашлари, миллий табиат бойликларидан окилона фойдаланиш намуналари асослаб берилган.

Калит сузлар: Табиат, маданият, геомаданият,геоэкология, маънавий-ахлокий, матбуот, ижтимоий-маданий, ижтимоий-сиёсий,миллий табиат.

ANALYSIS OF PEOPLE'S IMAGES AND ECOLOGICAL TRADITIONS RELATED TO GEOMADANCY IN THE JADID MOVEMENT

ABSTRACT

The article highlights the scientific significance of the analysis of folk ideas and ecological traditions related to geoculture in the Jadid movement. At the same time, the social views on the creation of opportunities, methods and means and its mature representatives are based on examples of the environment, the formation of a rational attitude to nature, views on nature conservation, rational use of national natural resources.

Keywords: Nature, culture, geoculture, geoecology, spiritual-ethical, press, socio-cultural, socio-political, national nature.

КИРИШ

Жахонда атроф-мухитни мухофаза килиш, глобал экологик холатни баркарорлаштириш инсон онги, тафаккури, акл-идроки, интеллектуал салохиятига боFлик эканлиги, табиатга нисбатан юксак маданият ва

дунёкарашни шакллантириш, геомаданият ва шахсий гигиена, табиий мувозанатни бузмаслик т^рисидаги карашларини кайта куриб чикиш долзарб муаммога айланди. БМТ бош котиби Антониу Гутерриш дунё "табиатга карши урушни" тухтатиши ва иклим узгариши билан курашиш учун узида купрок сиёсий ирода топа олиши лозим.Унинг таъкидлашича, табиатга карши урушни тухтатишнинг имкони бор.Бундай вазиятда илм-фан олдида янгича тадкикотлар, ёндашувлар ва концепциялар яратиш вазифалари юзага чикмокда.

АДАБИЁТЛАР ТАХЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Узбекистон Республикаси Президентининг 2019 йил 30 октябрдаги ПФ-5863-сон Фармонига биноан 2030 йилгача булган даврда Узбекистон Республикасининг атроф мухитни мухофаза килиш концепциясини тасдиклаш туFрисида карорида Мамлакатимизда атроф мухитни мухофаза килиш, табиий ресурслардан окилона фойдаланиш, санитария ва экологик холатни яхшилашни таъминлаш сохасида бир катор вазифалар белгилаб берилди.Унга кура ахолининг экологик маданиятини шакллантириш, атроф мухитни мухофаза килиш сохасида давлат органлари фаолиятининг шаффофлик даражасини ошириш ва фукаролик жамиятининг ролини кучайтириш, Узбекистон ёшлар иттифокининг Узбекистон Экологик партияси билан биргаликда ёшларда атроф мухитга нисбатан эхтиёткорона муносабатда булишни шакллантириш, табиатни саклаш, хаво, сув ва тупрок ифлосланишига, усимлик ва хайвонот дунёсига зиён етказилишига йул куймасликка каратилган жараёнларни янада жадаллаштириш вазифалари берилган. Фукоролик жамияти олдидаги экологик хавф-хатарни бартараф этиш ва ривожланишнинг баркарор йулига утиш концепцияси буйича кишилик жамиятида бир неча минг йилликлар давомида доимо узгариб келган, геоэкология илмий йуналишининг асосий курсаткичлари хиссобланган, табиатдан фойдаланиш ва махсулот ишлаб чикариш микдори, ахолининг сони, табиий ресурслардан фойдаланиш кулами, табиатдаги антропоген босим микдори, экологик ва этноэкологик ландшафт мувозанати каби курсаткичларни узгаришини макон ва замонда назорат килиш зарурати пайдо булмокда. Бу эса, уз навбатида экологик мувозанатни саклаб колишга инновацион карашлар билан бир каторда тарихий ёндашув зарурлигини курсатади. Геомаданият бу табиат хакидаги билим, онг, идрок, саводхонлик, интеллектуал салохият ва уни амалда куллай билиш фаолияти, атроф-мухитга нисбатан фаолиятнинг юксак курсаткичи, онгли ва масъулиятли ёндашувдир. Унда табиат билан инсон уртасидаги узаро окилона масъулиятли муносабат таркиб топади. Тадкикотчи З.

Яздонов фикрига кура, Геомаданият «табиат-жамият-инсон» тизимидаги кисмларнинг узаро муносабатларини мувофиклаштирадиган, инсониятга борликдаги барча мавжудотларнинг диалектик боFликлигини англатадиган, атроф-мухит мусаффолигини саклашга ундайдиган ва шу оркали бутун коинотни таназзулдан саклашга хизмат киладиган фалсафий-ахлокий категориядир.

Геомаданият табиат ва жамият, инсон ва табиатнинг узаро таъсир шакллари ва тамойиллари, жамият ва биосферанинг муносабатлари, уЙFунлик конуниятлари хакидаги муайян турдаги карашлар тизими сифатида жадал ривожланиб ,бу бир максадга каратилган экологик таълим ва тарбия махсули булиб, у шахснинг зарур экологик тарбияланганлик даражасини билдиради. У куйидаги ташкил этувчиларни уз ичига олади, экологик фаолият мотивлари илмий экологик билимлар, илмий экологик тафаккури ижтимоий экологик фаоллик, экологик жихатдан узини узи бахолаш ва узини узи назорат килиш хисобланади.

МУХОКАМА ВА НАТИЖАЛАР

Тарихий тараккиёт давомида инсоният табиатни севиш, уни асраб -авайлашдан иборат маънавий-ахлокий камолотга даъват этиб келган. Жумладан, умумжахон экологик маънавий тафаккур ривожига Марказий Осиёдан етишиб чиккан буюк мутафаккирлар дунёкарашини ифодалаган экологик мавзудаги маънавий мероси хам бунга улкан хисса булиб кушилганлиги тарихий хакикатдир. Инсоннинг экологик тафаккур тарзи у яшаб турган минтаканинг табиий-географик шарт-шароитига, турмуш маромига ва мавжуд жамият кишиларининг табиат туFрисидаги дунёкараши хамда унга булган муносабатлари билан узвий боFликдир. Жадидчилик харакати ва унинг етук вакиллари томонидан атроф-мухит, табиатга окилона муносабатни шакллантириш, табиатни асрашга доир карашлари, миллий табиат бойликларидан окилона фойдаланиш, авайлаб-асраш урнига уни талон-торож этиш сиёсати куллангани хакли равишда кораланганини алохида таъкидлаш лозим. Жадидлар эълон килган манбаларда маданият масаласига тааллукли карашлар хам мухим урин тутади. Масалан, утган асрнинг бошларидаёк янги бош кутараётган оммавий маданият тахдидининг реал хавфидан уз даври вокеалари жараёнини синчковлик билан кузатиб борган жадидларнинг хабардор булгани, хабардор булибгина колмасдан бошкаларни хам хушёрликка чакирганини айтиб утиш лозим. Жумладан, Фитратнинг 1918 йилда «Хуррият»

газетасида босилган «Туркистонда руслар» маколасида шундай ёзилади: «Бир кишининг миясота чоFирнинг кандай таъсири бор эса, бир миллатнинг миясота дахи салтанат ва маданият ичгусининг шундайин таъсири бор. Салтанат, бойлик ва маданият ичгулари бизнинг миямизни бузди, бизни маст этди, кУлимиздаFи салтанат киличи билан маданият дафтарини бир ёнга куйиб сафоат чолFуларини олдик. Урдик, чолдик, ичдик, йикилдик, ёндик ва шунлар учун бир-биримиз билан урушдик. Мана шу чоFларда эдиким: Русия давлати бизнинг улкаларимизни келиб босди. Ортук биз Туркистон турклари Оврупа маданияти ташигувчи булFан рус миллатиFа йуликFан эдик. Маданий руслар билан коришиб унларнинг далолати ила Оврупанинг маданий ва ижтимоий усулларидан таъсир олмоFимиз керак эди». Улкадаги иктисодий ахволни яхшилашда дехкончиликнинг турли сохаларини ривожлантириш катта ахамиятга эгалиги алохида таъкидланади. Масалан, «Садои Туркистон» газетасида шундай мулохазаларни учратиш мумкин: «Халкнинг факир ва камбаFал булишининг сабаби зироат ишига ахамият бермасликдир. Бу йилларда дехкончилик бутун ахамиятдан тушиб борадур. Ахолимизнинг куброFи ва балки хаммаси илмсиз ва акчасиз куйларинча савдогар булишни хохлайдурлар. Шул сабабдин муваффакиятсиз савдогарлар купайиб, дехконлар эса озайуб турмокдадур. Агар халкимиз шул йул ила борсалар, истикболлари яхши булмаса керак». Макола муаллифи халкнинг иктисодий ахволини яхшилаш учун биринчи уринда дехкончилик ишларини ривожлантиришлари, сувсиз ерларга арик казиб сувлар чикаришлари, эски узанларни тозалаб сув йулларини очишлари, орик ерларга ишлов бериш, алмашлаб экиш усулларидан унумли фойдаланишлари, ерга ишлов беришда замонавий асбоб-ускуна ва техникавий воситаларни купрок куллашлари лозимлигини кайд этади. Шу жихатдан олганда, Абдулхамид Чулпоннинг «Садои ФарFOна» газетасида чоп этилган «Ватанимиз Туркистонда зироат ва дехкончилик», Абдусами кори Зиёбоевнинг «Садои Туркистон» газетасида чоп этилган «ТупроFимиз олтиндур», А.Музаффарзоданинг шу газетада босилган «Тупрок надур?» каби маколалари хам мазкур мавзуни мантикан давом эттириши билан диккатимизни тортади. Бошка бир жадид мутафаккири Ахмад Дониш миллий тараккиётга тусик булаётган холатларни узининг бадии мазмундаги танкидий карашлари оркали куйидагича тасвирлайди: «Подшохларнинг сакланишлари, уларнинг саломат туришлари, мамлакатнинг ободлиги, фукаронинг туклиги сипохларнинг розилигига боFликдир. Сенинг гапингга караганда, ерлар хароб, фукаро оч, сипохлар мухтож, амалдорлар, дафтардорлар золимдирлар. Бундай салтанат, бундай

давлат хеч вакт узок яшай олмайди. Отаси яшаса хам болалари унинг урнига утира олмайдилар. Хукумат интизоми бутунлай бузилади, бунга ухшаш мамлакатни хукумат, давлат дейиш туFри эмас, уни гадолар подшохи, ожизлар хукумати десалар, туFри айтган буладилар». Унинг фикрлари ахамиятини бугунги кундаги узгаришлар ва маданий янгиланишлар даврида аник намоён булмокда.

Фалсафий тафаккур тараккиётида FOялар ва таълимотлар ворисийлик занжири асосида сайкалланиб, замонга мослашиб, диалектик узгариб бораверади, бу эса тарихийликдан замонавийликка узгаришда, муштараклашувда намоён булади. Жадид мутафаккирларининг экологик тарбия, атроф-мухитни мухофаза килиш ва табиатга окилона муносабатни шакллантиришга оид карашлари бугунги экомаданиятни, халкимизнинг экологик дунёкарашини устиришда мухим омил хисобланади. Жадид мутафакакирлари таълимотларининг энг мухим ахамияти, экологик танглик сабабларини ва унинг окибатларини жамиятдаги маърифатсизлик, маънавий кашшоклик билан боFлаб курсатилишини ахлокий детерминизмнинг тизимлашган шакли сифатида караш мумкин.

ХУЛОСА

Халкни унумдор ерлардан окилона фойдаланишга чакирилади ва жамиятда эгологик дунёкарашни ошириш зарурлигига алохида тухталиб утилади. Шунингдек, уларда дехкончилик ота-боболаримизнинг азалий фойдаланиб келинган касб-кори эканлиги, ундан фойдалирок касб йук эканлиги, ер-сувнинг кадри-кимматини билмок зарурати, айни пайтда бошка сохалар сингари дехкончиликни хам замонавий асосларда кайта куриш ва такомиллаштириш лозимлиги уктирилади. Жадид намоёндаларининг ижтимоий хаётга доир фикрлари жадидчиликнинг, улар олиб борган маърифатпарварлик курашларининг янги кирраларини очиб берадиган мухим масалалардан биридир. Жадидлар ижтимоий-маданий хаётда инсоният ва хусусан туркий халклар эришган маънавий-маърифий ютукларни кадрлашга ва авайлаб саклашга, шу билан бирга, ривожланган мамлакатларга киёсан олганда, халкимизнинг маданий ривожланишда ортда оксаб колаётгани сабабларини аниклашга интилдилар. Жадидчилик маърифий, ижтимоий-сиёсий харакат сифатида пайдо булишининг асосий сабаби бевосита Туркистоннинг ички мухитининг феномени булиб, Россия империясининг XIX асрнинг иккинчи ярмидан бошлаб Урта Осиёни истило килиши билан ва бунинг натижасида вужудга келган мудхиш ижтимоий -

сиёсий вазиятнинг махсули булди. Жадидчилик харакати юзага келган даврда экология атамаси хали истеъмолга кириб русум булмаган, бутун дунё мамлакатлари муаммоларини яхлит бир ходиса деб талкин этишга ундаган глобаллашув жараёни юзага чикмаган эди. Жадидчилик харакатининг ижтимоий карашлари купрок матбуотда ёритилган булиб, Жадидчилик харакати ва унинг етук вакиллари томонидан атроф-мухит, табиатга окилона муносабатни шакллантириш, табиатни асрашга доир карашлари, миллий табиат бойликларидан окилона фойдаланиш, авайлаб-асраш урнига уни талон-торож этиш сиёсати куллангани жадид матбуотида ёритиб берилган. Инсон саломатлиги тиббий маданиятнинг жамиятда кандай мавкега эгалиги билан чамбарчас боFлик булиб, бу масала айни пайтда экологик маданият билан хам узвий алокадорликда юзага келади. Ер, сув тозалиги, хаво мусаффолиги атроф-мухитнинг кай даражада яшаш учун яроклилигини белгиловчи мухим омиллардир. Жадидчилик давлат, тузум, бошкарувни ислох этиш, ва миллатни ривожлантириш оркали, умуман, жамиятни янги хаёт боскичига олиб чикишни максад килиб куйган FOялар ва аник амалий тадбирларни узида мужассамлаштирган тизим эди.

REFERENCES

1. https://kun.uz. БМТ бош котиби инсониятни «табиатга карши уруш олиб бормасликка» чакирди. 23:07 / 01.12.2019

2.Кочуров Б.И. Экодиагностика и сбалансированное развитие. Учебная посибие - Москва: ИНФРА-М. 2016, -С. 262.

3. А. Фитрат. Танланган асарлар, Драмалар, публицистик маколалар, Тошкент:Маънавият.

4. Форобий Абу Наср, Фозил одамлар шахри, Т., А.Крдирий номидаги халк мероси нашриёти, 1993.

5. Абдиева О, Аликулова М. , Алломаларимиз экологик FOяларига назар/ Халк таълими, 2004.

6. X, Хасанов ., Сайёх олимлар, Т., Фан, 1983.

7. Шодмонова С. Туркистон тарихи - матбуот кузгусида, Тошкент: Янги нашр. -Б. 75. 2003. -Б. 201-202.

8. Залесская, Ю.И. Управление процессом формирования экологической культуры личности / Ю.И. Залесская // Юраванне у адукацьи. - 2008. - №4. -С. 12-16.

9. Asafova, Elena V.The Development of Ecological Culture of Students in the Design and Creative Activity. Procedia - Social and Behavioral Sciences 191 ( 2015 ) 23292333

10. Гуломов А.Б. Хозирги давр узбек халк экологик маданиятининг узига хос хусусиятлари // УзМУ хабарлари. -Тошкент, 2013. №4. - Б.38-40. (09.00.00; № 14).

11. Ахмад Дониш. Наводир ул-вакое. -Тошкент: Фан. 1964 йил. -Б. 274.

12. Ahmadjonovna, E. Т., & Bakhromovich, S. I. (2020). Pedagogical Analysis Of Culturo-Educational Institutions' Actions In Youth Education (On The Example Of Museum Activities). The American Journal of Social Science and Education Innovations, 2(08), 576-582.

13. Bakhromovich, S. I. (2020). Effects of Objective and Subjective Factors to Develop Intellectual Culture of Youth. Canadian Social Science, 16(2), 55-59.

14. Сиддиков, И. Б. (2018). Социально-философские аспекты формирования интеллектуальной культуры молодёжи. Theoretical & Applied Science, (1), 61-66.

15. Bakhromovich, S. I. (2020). Analysis of modern approaches to ensuring the effectiveness of management in higher education institutions. the american journal of social science and education innovations, 2(12), 364-369.

16. Bakhromovich, S. I. (2018). Social and philisophical performance of making youth's intellectual culture. European science review, (7-8).

17. Siddikov, I., & Gulomov, A. (2020). Philosophical and psychological features of the formation of asertive behavior in the development of cognitive activity. In Психологическое здоровье населения как важный фактор обеспечения процветания общества (pp. 38-42).

18. Сиддиков, И. Б. (2019). Государственная политика в отношении молодежи в узбекистане: национальный опыт и реальная необходимость международных инициатив. In Условия социально-экономического развития общества: история и современность (pp. 38-43).

19. Bakhromovich, S. I. Development trends and transformation processes in academic mobility in higher education in Uzbekistan and the world.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.