CC BY
0ЖАЬАНДЬЩ ЖЫЛУ ЭФФЕКТ1С1. М¥ЗДЬЩТАРДЬЩ ЕРУ1 ЖЭНЕ ОНЫЦ
САЛДАРЫ
ЦАХАН ФАТИМА ЕРЖАЩЫЗЫ
Абай атындагы ^азак ¥лттык Педагогикалык Университетi, Сорбонна-^азакстан институтыныц «Хальщаральщ катынастар» бiлiм беру бeлiмiшц 2 курс студент
Т0ЛЕГЕНОВ ТАЛГАТ ЗАКИ¥ЛЫ
Абай атындагы ^азак ¥лттык Педагогикалык Университетi, Сорбонна-^азакстан институтыныц «Халыкаралык катынастар» бшм беру бeлiмiшц ага окытушысы
Ацдатпа: Бул мацалада царцынды жаhандыц жылу, процесстщ царцынды турде жyруiне эсер еткен факторлар мен себептер жэне жылынудыц салдары айтылган. Сонымен цатар осы мэселе бойынша элем мемлекеттергне твнетт цаут пен мYмкiндiктер кврсетыген. Жылу Yдерiсi барысында ец Yлкен цаут - ол муздыцтардыц еруi. Арктика мен Антарктика, цурлыцтагы муздыцтардыц еруi су децгешнщ квтерiлуi, цурлыцтагы цуацшылыц пен климаттыц взгеруiне экеп согады. Ал бул жагдай Казацстан Yшiн аса цауiптi, дегенмен елiмiз Yшiн мYмкiндiктер бар екендт туралы ескерген жвн. Алайда бул мYмкiндiктердiц бэрi бiрдей бiз Yшiн цаутЫз эрi тиiмдi бола алмайды. Жер беттде температураныц 1-2°С-ца жылынуыныц взi процесттщ царцынды ЖYрiп жатцанына айцын дэлел. Жылу тек табигаттагы взгер^терден бвлек миграцияныц взгеруiне, тiптi мемлекеттер арасында цысым мен цацтыгысца, экономикалыц дагдарысца, бiрцатар цалалар, мемлекеттер мен аралдардыц су астына кету сынды нэтиже кврсетедi. Халыцарлыц уйымдар жаhандыц жылуды тоцтатуга немесе жагдайды турацтауга цаншалыцты дайын? Бул Yдерiстiц барлыц адамга цатысы бар болгандыцтан бiз не ютей аламыз жэне неге дайын болуымыз керек? Жаhандыц жылу халыцаралыц аренада жаца бэсекелесиiктi тудырады? Элем мемлекеттерi буган цаншалыцты дайын? Алда бiздi цандай жагдай кYтiп тур?
Клт свздер. жаhандыц жылу, антропогендт фактор, климат, муздыцтар, Гринпис, ЮНЕП, экономика
Жаhандык жылу немесе жылыну - Жердщ климаттыц температурасыныц шамадан тыс жогарылап, езгерюке ушырауы. ^з жэне кыс айларыныц эдеттепдей суык болмауы, ерте кектем шыгуы, муздыктардыц ерш, тешз суы децгешнщ кетершу^ шел мен шелейттщ кeбеюi жэне жауын-шашынныц аймактык eзгерiстерi жаhандык жылу салдары болып есептеледь Бул жагдайга антропогендш факторлар эсер етш, салдарынан ез нэтижесш керсетш жатыр.
Непзшен, бул процестщ жYPуiне табиги жэне антропогендш ею фактор эсер етедь Табиги фактор бойынша муздыктар баяу ерш, климат жYЗдеген, тшт мыцдаган жылдардан соц езпрюке ушырауы керек едь Табиги факторга КYн сэулесi мен жанартаулардыц аткылауы жатады. Алайда бул антропогендш фактормен салыстырганда элем Yшiн аса каушт жагдай емес. Адам эрекетшщ эсерiнен каркынды тYPде жYрген жэне элi де жYрiп жаткан жылу YДерiсi Жер бетiндегi экология мен климаттыц езгеруше гана емес, сонымен катар адам eмiрi мен мемлекеттердщ тагдыры Yшiн де кауiптi.
Жаhандык жылу YДерiстерi еткен гасырдыц 70-жылдарында элем назарын eзiне аудартты, ал 1971 жылы «Жаhандык жылыну жэне климаттыц eзгеруi бойынша» туцгыш Б¥¥ отырысы eттi. Ал процесстiц eзi XIX гасырдыц 3 ширегiнен бастап жагдай бакылаудан шыгып, каркынды жылу YДерiсi бастау алды. Дэл осы кезецде мемлекетаралык кактыгыстар еткен гасырмен салыстырганда жиiлеп, ез жалгасын тапкан едi, ал енертабыс жедел турде дамып, кeмiр мен мунайды тутынуды катац талап еттi. Отынды шамадан тыс колданып, оттыц каркынды жануы, eндiрiс орындары мен транспорттан белшген ыстык тYтiннiц ауага таралуы бiртiндеп Жердiц температурасыныц eзгеруiн тудырды. Элемге бейiм hэм аса ауыр тиген, XX
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
гасырдыц бiрiншi ширегiнде болган екi дYниежYзiлiк согыс жэне осыган байланысты байланысты аткыш, жарылгыш карулардыц жацаруы мен дамуы, кeмiр, газ жэне мунайдыц шамадан тыс тутынулуы, eнеркэсiп орындарыныц еткен гасырга Караганда кeбеюi Жер бетiндегi температураныц жылынуына экеп сокты.
Жаhандык жылу эффекпсшщ ец кауiптi 3 салдары аймактык климаттыц кYрт eзгеруi, озон кабатыныц жукаруы жэне муздыктардыц еруi. Кегалды аймактар бiртiндеп кургап, су тапшылыгын тудырса, кейбiр жауын-шашын аз болу керек аймактарда жауын-шашын жиiлегенiне карап климаттыц eзгерiске ушараган байкауга болады. Эсiресе, Африкадагы жауын-шашын мeлшерiнiц eзгеруi, Еуропадагы су тапшылыгы, Америка елдершдеп жиiлеген дауылдар жылу YДерiсi салдарынан орын алган ец iрi eзгерiстер жэне адамзат Yшiн тацкалдырарлык эрi жан тYршiктiрерлiк жацалык. Климаттыц eзгеруi ^азакстанды да айналып eтпедi. Елiмiзде eткен гасырдыц 90 жылдары мен 2010 жылды салыстырганды жауын шашын мeлшерi айтарлыктай азайган. Ал 2010 жыл мен 2020 жылддар арасындагы жауын-шашын мeлшерiн салыстырсак, осы 10 жыл аралыгында жауын-шашын мeлшерi азайып, эр жыл сайын ауа-райы жылынган. Бул кeрсеткiш жылу процессiнiц каркынды тYPде жYрiп жатканына айкын дэлел[2].
Жаhандык жылудыц тагы бiр салдарына мысал озон кабытыныц жукаруна да себеп болды. Аспанга кeтерiлген тугш, алуан тYрлi ракеталардыц атылуы мен отшашулардыц себепсiз жэне шамадан тыс колданылуы озон кабатын жукарткандыктан Жерге тусетш ультракYлгiн сэуле iсiк ауруларыныц дамытып, тiптi тiршiлiктiц мутацияга ушырауы каупi бар. ДYниежYзiлiк денсаулык сактау уйымы барлык наукастарга кeмектесуге жэне орын алу мYмкiн мутация мен жаца тYрлi аурулармен кYресуге каукарсыз, ягни элi дайын емес. Сонымен катар, озон кабатыныц жукаруы жануарлардыц да, эсiресе, су фауналарыныц ауруын жэне eлiмiн жиiлетiп, мутацияга ушурауына экеп согады. Ал муздыктардыц еруi метан газыныц таралуын гана емес, сонымен катар бiрнеше мемлекет пен аралдардыц су астында калу каутн тeндiредi[1].
1990 жылдардан берi муздыктардыц жогалу каркыны 57%-га eстi жэне казiргi жылу Yрдiстерi жагдайында 2100 жылга карай Жердегi муздыктардыц Yштен екi бeлiгi жойылып кетуi мYмкiн. СолтYCтiк музды мухит муздыктарыныц еруi жагдайында тецiз суыныц децгейi 60-65 метрге кeтерiлiп, аралдарды, eзiне жакын 8 мемлекеттi, сосын барып жагалауга жакын калалар мен аралдарды, аралды мемлекеттердi суга батыруы мYмкiн. Нактырак айтсак, су Нидерланды, Молдова, Данияныц Yлкен бeлiгi, Боливия, Эквадор, Колумбия, Лондон, Венеция жэне тагы баска мемлекеттер мен бiркатар елдi-мекендер толыгымен су астына кету каупi бар. 2030 жылга карай Нидерландыныц бiрнеше каласы, Ирактыц Басрам каласы, Ресейдщ Сочи, Ростов-на-Дону жэне Санкт-Питербург калаларын су басу ыктималдылыгы жогары. ^аз1рп тацда ерiген муздыктардыц суы аталган аймактарды бiрден басып кетпейдi, алайда 2030-2040 жылдарга карай бiркатар калалар мен елдерге тещз децгейi ^тершп, суга бату каупi тeнiп тур.
Арктикалык аймакка сегiз елдiц аумактары кiредi: Канада, А^Ш, Исландия, Дания, Финляндия, Швеция, Норвегия жэне Ресей. Аталган мемлекеттерлщ шшде токталып кететш ерекше мемлекет - Финляндия. Бул мемлекеттщ территориясы баскыншылык эрекеттер немесе жер сатып алу аркылы емес, муздыктардыц еруi салдарынан кецейiп жатыр. Ал Ресей планетаныц Арктикалык аумактарыныц Yштен бiр бeлiгiн алады. Муздыктардыц еруi Ресейдiц бiркатар каласын су астына ж1бередь Бул кауiптi болганымен, Ресейге экономикалык пайдасын тигiзуi де мYмкiн. РФ пен СолтYCтiк музды мухит аралыгы 20 000 км болгашъщтан бул мемлекеттiц мYмкiндiктерi мол. Ер^ен муздыктар Ресей мемлекетiнiц тещз жолын толыгымен ашып, кеме катынастыныц еркiн болуына Yлес косады. Егер осыган дешн Ресей ^ара тещз бен Каспий тещзш колданып, Иран аркылы ашык мухитка шыкса, муздыктар ер^ен соц eз кемелерiн емш-еркш су жолымен элемнiц кeптеген елдерше жiберiп, саудасын дамыта алады. Ал Ресейдщ жалпы территориясынан бeлек Солтуспк музды мухит аймагы баска
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
Арктика аймагы мемлекеттермен ец ipi белшн алгандыктан, Heri3ri пайда Ресей Yлесiне тYседi.
Тагы да айта кетерлш жайт СолтYCтiк музды мухиттыц астындагы мунай коры. Аталган аумак бейтарапты болып саналгандыктан кез келген мемлекет мунайга кызыгушылык таныта алады. Егер курлыктагы мунай коры 2100 жылдарга жетпеуi мYмкiн деген болжам болса, муздыктардыц астындагы мунай коры будан да узак уакытка жетуi мYмкiн деген болжам бар. ^ызыгушылык таныткан мемлекеттер мунайды алуга ниет бiлдiрсе немесе тiптi сол мунайга ие болу Yшiн эдей муздыктарды ерiтсе езге елдер мен Б¥¥ дэрменсiздiк танытады, ал мемлекеттер арасында бэсекелестiк туындап, мунай едiру техникасын колга алуды жэне дамытуды талап етедi. Дегенмен, бул бэсекелеспк мемлекетаралык кактыгыска уласуы эбден мYмкiн. Осы орайда тагы да Ресейдщ Yлесi оныц мухит аймагына жакын ец iрi аумакка ие болуына байланысты Yлкен болмак. Муздыктардыц еруi Ресей дэуiрiнiц бастамасы болмак.
Муздыктардыц еруi Каспий мен ^ара тецiздi косып, ашык мухитка жол ашады. Бiрак аталган екi тецiз мацындагы Кавказ мемлекеттерi, Актау Атырау, Астрахань, Махачкала, Калмыкия мен Дагыстан Республикалары, ^ырым Республикасыныц жартысы, Одесса, Херсон, Николаев, Запорожье, Никополь, Кривой Рог, ТYркменбаши, Баболсан, Бандар Анзали, Анапа, Сочи, Ялта, Сухуми, Поти, Геленджик калары су астында калуы мYмкiн. Ал косылган екi тецiз Ресей, Украина мен ^азакстан Yшiн Атлант мухитына жаца жол ашып, дамыган елдермен бэсекелестiк жаца децгейге кетершедь Осы бэсекелестiкте дамушы елдер дамыган елдермен экономикалык децгейi тецесiп, езге мемлекеттерге Yстемдiк жYргiзе алу мYмкiндiгi аз емес.
^азiрri жаhандык жылу YДерiсi салдарынан тецiз муздыктарынан белек тау муздыктары да ерiп жатканын ескеру кажет. Таудагы муздыктардыц ерш, буланып кетуi аумактыц шелейттенiп, топырактыц кургауы мен куацшылыкка ушыратуы тау етепндеп калалар мен мемлекеттер Yшiн тиiмсiз. Муздыктардыц каркынды еруi непзшен Тянь-Шань, Альпi, Гималай жэне Жартасты тауларда байкалады. Соныц iшiнде Тянь-Шань тауы муздыктарыныц еруi аймактагы тургандардыц да, халыкаралык мамандардыц да алацдаушылыгын тудырып отыр. Орталык Азияныц тау орталыгы аткарушы директоры Ысмайл Даировтыц айтуынша 4050 жылдан соц бул аймак жансыз шелге айналуы мYмкiн, ал суды Yнемдейтiн технологиялар еш кемектеспейдi деген болжамын айтты. Ал Бiрiккен ¥лттар ¥йымыныц ^оршаган Орта женiндегi багдарламасыныц(ЮНЕП) Еуропалык бюросыныц директоры жэне аймактык екiлi Ян Дусик буган баскаша карауды усынады. Оныц айтуынша климаттыц езгеруi аймактагы елдерге суды практикалык пайдалану бойынша кебiрек бiрлескен шешiмдер кабылдауга экелуi мYмкiн.
«- Бiз жаца суды жасай алмаймыз, бiрак оны утымсыз пайдалануды азайта аламыз», -дейдi ол. «- Эйткенi болашакта каласак та, каламасак та су аз болатыны анык. Егер сiз бiр нэрсенi ойланбай жумсасацыз, сiз ез бизнеащз Yшiн, ел Yшiн, 6y^ планета Yшiн ресурсты жогалтатыныцызды тусшущз кажет. Бул суга да катысты. ДэстYрлi дакылдарды есiру технологияларын карастырып, канша суды Yнемдеуге болатынын есептеген жен болар. Су -сол ешм, оныц багасы азык-тYлiктiц накты багасына катысты болуы керек» - дедi маман[5].
Суды Yнемдеу кандай жагдай болса да мацызды. Жылыну салдарынын туандайтын кургакшылык жергiлiктi тургындардыц элеуметтiк жагдайын элсiретiп, мемлекетке ауыр соккы болып тиедi[2]. Ал суды ендiру немесе кажет мелшерде сатып алу Yлкен кYш пен iрi каражатты талап етедi.
Тау Муздыктарыныц еруi Альпi, Гималай жэне Жартасты таулар секiлдi iрi тауларда да каркынды турде жYрiп жатыр[4]. Бул муздыктар ерюе, сол аймактвгы мемлекеттер кургакшылыкка ушырайды. Мысалы, Альпi муздыктары Франция, Италия, Германия, Швейцария, Монако, Австрия, Словения жэне Лихтенштейн елдершщ экономикасына жэне экологиясына керi эсерш тигiзедi. Аймакта куацшылык басталып, топырак эрозияга ушырайды, ал су тапшылылыгы iрi инфляцияга экелiп, Еуропада экономикалык дагдарыс туындайды. Тау астында жэне мацындагы пайдалы казбаларды ендiру жещлдетшгешмен
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
Еуропаны дагдарыстан алып шыга алмайды. Аметист, киноварь, кварц, алтын секiлдi пайдалы казбалардыц мацыздылыгы сумен салыстырганда айтарлыктай жогары емес. Бул тау спорта да мацызды рол аткаргандыктан муздыктарыныц еруi аталган 8 мемлекетке мэдениет саласы бойынша керi эсер етедi.
Жаhандык жылыну тек муздыктардыц еруше гана емес, сонымен катар Жер бетшдеп су курамыныц озгерiсiне экеп согу каупi тонш тур. Fалымдардыц болжамы бойынша ерпген муздыктар тузды судыц децгейi котершп, тiптi курлыктагы су коймаларыныц «туздану» Yдерiсiне экеп согады. Сол себепт тузды суды толык зерттеп, оныц пайдасын жэне адамдар Yшiн ауыз суы ретiнле колдану мYмкiндiктерiн колга алу мацызды. Бул мэселе бойынша ДYниежYзiлiк Денсаулык сактау уйымы тузды су адамзатка зиянын тигiзген жагдайга колга алу керек ю-шарадарды казiрден бастап карастыруы тиiс. Сол себепт ерiп жаткан жэне ерiп кеткен муздыктарды зерттеу мацызды. Осы орайда ^азакстан оз галымдарын Арктика мен Антарктига алып барып, сол жерлерде казакстандык лабараториялар жумыс iстеп бастаса бул мемлекеттщ халыкаралык аренадагы ролш айкындатуга секпiлiн тигiзедi.
Жылу YДерiсi миграция мэселесiн де шиеленiстiрiп жiбередi. Суга кету каупi бар калалар мен мемлекет басшылары оз халкын кауiпсiз жерге коныстандару максатында курлыкта орналаскан мемлекеттерге кысым корсетiп, limi ашык тYPде согыс ашу ыктималдылыгы жогары. Муздыктар толыгымен ерiген жагдайда ^ытай мен Ресей аумагыныц 60-75%, ал Еуропа тYгел су астына кетедi. «^урлыкка кашкан» халыкка келетш болсак, адамдар бiр жерге шогырланса Жердiц массасы тепе-тецдiгiн жогалту каут бар. Б¥¥ кошi-кон багдарламасы да осы жагдайга дайын болып, адамдарга колайлы болу Yшiн жаhандык жылу мэселесш элемдiк дiцгейде колга алуы тиiс.
2015 жылы откен Париж конференциясы[5] жэне Гринпис уйымы жаhандык жылуды токтату немесе жагдайды турактату Yшiн отын жагуды азайту, ондiрiстi, эсiресе, ет ондiрiсiн токтату, су мен жарыкты Yнемдеу, когамдык колiктердi барынша жиi колдану, жылу козш газ бен комiрден кYн жэне дел энергиясын колдану аркылы алып, согыс кимылдарын азайту сынды усыныстарын жасаган болатын. Согыстар мен отын жагу жылу YДерiсiнiц каркынды тYPде жYзеге асуына эсерiн тигiзiп, эр жыл сайын муздыктар колемi азайып барады. Ал жылу, жарык жэне су электростанциялары отынды, соныц шшде комiрдi коп молшерде тутынуды талап етедь Кейбiр мемлекеттер халкын жылу мен жарыкпен камтамасыз ету Yшiн атом электростанцияларын салуда, ал оныц тшмдшп коп молшердегi комiр емес, тек кажетп молшердегi уранды пайдалануында. Алайда кейбiр мемлекеттер АЭС бола тура жарык пен жылу электростанцияларыныц жумысын жалгастырып жатыр.
^огамдык колштер жеке автоколiктермен салыстырганда экоколiк деп саналады. Колiктерден болiнген жылу мен газ жергшкт аумактыц жылынуына экелш согады, ал бул каланыц экологиялык жагдайына керi эсерiн тигiзедi. Экологиялык жагдайы шиеленiскен Алматы каласында бiртiндеп когамдык колiктер саны кобейiп келед^ ал бул мегаполистегi экологиялык жагдайды турактауга оз септiгiн тигiзедi. Ал электросамокаттар каланыц экологиясы Yшiн колштермен салыстырганда пайдалы эрi тиiмдi екенш мамандар дэлеллеп отыр. Осы мэселе бойынша кала эюмдш когамдык колш козгалысын колайлы етуге жэне электросамокаттардыц козгалысына ыцгайлы жагдай жасау шараларын колга алганы экология Yшiн тшмдь Ал мемлекеттiк децгейде метролар мен жерYCтi электрлi пойыздарын кобейту жэне дамыту жалпы мемлекеттiц экологиялык жагдайы Yшiн мацызды, ал жылу процессш туракты етедi.
Гринпис уйымы жаhандык жылуга байланысты усынган шешiмдердi алга тартып, мемлекеттегi турактылыкты сактап калу мацызды. Осы орайда ондiрiстi тыю, когамдык колiктердi жиi колдану, отын орнына КYн жэне дел энергиясын пайдалану пен суды Yнемдеу iрекеттерiн тез арада колга алу кажет. Менiцше, агаштарды шауып, оларды ондiрiс пен сэндiк Yшiн колдануга да шектеу кою керек. Жаhандык жылу YДерiсi барысында агаштар да ерекше рол аткара алады. Эсiресе, агашты отын ретiнде колданган жагдайда жылу YДерiсi бурынгыдан да жылдамдай туседь Сонымен катар агаш егiстiк Yшiн колецке жэне топыракты желден
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
3 о
коргап, оныц кунарлыгын сактайды, ал топырак эрозиясыныц орын алуына кедергi келтiрiп, сапалы енiм алуга септiгiн тигiзедi.
Аталган процесс соцына дейiн жеткен жагдайда мемлекеттер Yшiн мYмкiндiк бар болганымен жалпы элемге тенетш кауiп сол мYмкiндiктерден герi керi эсерi мен зияны басым, ал салдарды Жер галамшары Yшiн аса кауiптi. Элемнiц бiркатар мемлекеттерi территория ретiнде сакталганымен, мемлекекет ретшде сакталуына накты уэде беру тым киын. Жаhандык жылу эффектiсi тек муздыктапдыц ерiп, климаттыц езгеруi мен мемлекеттер арасындагы экономикалык-саяси бэселекелестiктен белек жаца эволюция болуы мYмкiн екенш ескергенiмiз жен.
Жаhандык жылу - кез келген мемлекетке жэне кез келген адамга катысты болгандыктан онымен кYресу мацызды. ^азiрri тацда бiз ец алдымен жылу процессiн турактандырып, ортак шешiм шыгаруымыз кажет. Ал мемлекеттердщ кызыгушылыктарын жагдайды турактаган соц да коргау кеш емес.
ЦОЛДАНЫЛГАН ЭДЕБИЕТТЕР:
1. https://rg.ru/amp/2023/11/07/kak-prostoi-chelovek-mozhet-povliiat-na-globalnoe-poteplenie.html
2. https://news.un.org/ru/story/2021/08/1407862
3. https://ru.m.wikipedia.org/wiki/%D0%93%D0%BB%D0%BE%D0%B1%D0%B0%D0%BB% D1%8C%D0%BD%D0%BE%D0%B5 %D0%BF%D0%BE%D1%82%D0%B5%D0%BF%D0 %BB%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B5
4. https://ru.m.wikipedia.org/wiki/%D0%9F%D0%B0%D1%80%D0%B8%D0%B6%D1%81%D 0%BA%D0%BE%D0%B5 %D1%81%D0%BE%D0%B3%D0%BB%D0%B0%D1%88%D0% B5%D0%BD%D0%B8%D0%B5 (2015)
5. https://caneecca.org/chem-grozit-tayanie-lednikov-kazahstanu/
6. Драй, Сара. Элем сулары: мухиттардыц, атмосфераныц, муздыктардыц жэне планетамыздыц климатыныц купиясы калай ашылды? / С. Драй; Агылшын тiлiнен аудармасы И. Евстигнеева - «Мэскеу» басылымы, Альпина нон-фантастика, 2021. - 429, [3] б.
7. Нил, Джонатан. Жаhандык жылыну. Апатты калай токтатуга болады? / Д. Нил; Агылшын тшнен аударган И.А.Рисмухамедов. - «Стереотипное» басылымы. - Мэскеу: УРСС: ЛИБРОКОМ, 2019. - 285, [3] б. - («Librocom» клал ум)
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
