CC BY
1УДК 32
Есжанова Т.Б.
Халыкаралык катынастар кафедрасыньщ магистранты Л.Н. Гумилев атындагы Еуразия ^лттык университетi (Астана к., Казахстан)
ХАЛЬЩАРАЛЬЩ ЦАТЫНАСТАРДАГЫ арктиканыц ОРНЫ МЕН Р0Л1: ЭВОЛЮЦИЯ ЖЭНЕ ЖАЦА КЭКЖИЕКТЕР
Аннотация: бул зерттеуде Арктика аймагыныц курдел1 геосаяси Yдерiстерiне жан-жацты тарихи шолу усынылган. Арктика ресурстары Yшiн бэсекелестттщ артуы, iрi державалардыц рвлi жэне халыцаралыц ынтымацтастыцтыц дамып келе жатцан тетiктерi кврсетшген.
Ключевые слова: арктика, геосаясат, тарих, табигиресурстар, мYдде, бэсекелестщ ынтымацтастыц.
Арктика бYгiнде элемдж саясаттыц, эртYрлi кезкарастардыц, талаптар мен амбициялардыц кактыгысыныц орталыгында т^р. ХХ гасыр тарихына шолу жасау аркылы осы аймактыц барлау жэне даму тэжiрибесш тYсiну, м^ндагы бэсекелестш пен ынтымактастык казiрri замангы мэселелердi жаксы тYсiнуге жэне оларды шешу жолдарын табуга немесе кем дегенде аныктауга кемектеседi.
Ец алдымен, бiз Арктикадагы геосаяси Yдерiстердiц басталу тарихына кез жулртсек. ХХ гасырдыц басында империализм дэуiрiнде ыкпал ету салаларын кайта белу Yшiн текетiрес жагдайында СолтYCтiк М^зды м^хит сулары мен Арктиканыц арал аумактарына элi тYпкiлiктi кiмдер иелiк ететiндiгi аныкталмаган едг Б^л жагдай халыкаралык келiсiмдер аркылы Yлкен мэнге ие болды. М^нда геосаяси, экономикалык, баска да мэселелердщ кYPделi тYЙiнi тогыскан. Б^л аймактагы арал аумактарында табиги ресурстарымен жэне iргелес тецiз балык аулау аймактарын дамыту жэне саяси-к¥кыктык консолидациялаумен байланысты мэселелер бар.
2015
ХХ гасырдыц басында жетекшi державалар ¥лыбритания, Ресей, Германия жэне А^Ш, сонымен бiрге сол аймактагы Дания, Швеция, Норвегия елдерi Арктикага кызыгушылык танытып, б^л жерде ез позицияларын ныгайтуга эрекет жасады. Осылайша, 1909 жылы американдык полярлык зерттеушi Р.Э. Пири СолтYCтiк полюстi багындыру Yшiн экспедицияга аттанды жэне сол жерге А^Ш туын тiктi. Америка билiгiне СолтYCтiк полюстщ мацыздылыгын толык тYсiнiп, оган ез талаптарын жариялау Yшiн жылдар кажет болды. ¥лыбритания Арктика багытында тек ез кYштерiмен гана емес, сол 1909 жылы Британ империясыныц Yстемдiгiнде болып табылатын Канада уймет ашылган жэне кейiннен ашылуы мYмкiн Гренландияныц батысында, Канада мен СолтYCтiк полюс арасында орналаскан барлык жерлер мен аралдарды езiнiц меншiгi деп жариялады. 1914ж Кристиания каласында Шпицберген аралдарына катысты конференция еттi, ол конференцияга А^Ш, ¥лыбритания Германия, Голландия, Дания, Норвегия, Ресей жэне Швеция елдершщ екiлдерi катысты. Бiрак бул конференция нэтаж^ аякталган жок. Шпицберген нейтралды аймак болып калды[1].
Бiрiншi дYниежYзiлiк согыс Арктиканыц стратегиялык мацыздылыгын толык ашты. Тецiз аркылы, солтYCтiк сулар аркылы Ресейдегi Архангельскiге, сондай-ак курылган жэне салынып жаткан Мурманга Ресейдщ Антанта одактастары 5 миллион тонна жYк жеткiздi, Ресей оныц орнына багалы тауарларды экспорттады, сондай-ак орыс экспедициялык корпусыныц жауынгерлерi - батыс майдандагы шайкастар Yшiн барды. СолтYCтiк суларга келген одактас эскадрилья СолтYCтiк Музды мухит флотилиясымен бiрге каракшылык жасап жYрген герман CYЦгуiр кайыктарына карсы кYрестi бастады. Ал 1917 жылгы Ресейдегi тецкерiстен кейiн Антантаныц дамып келе жаткан тецiз флотыныц кYшi Ресейдiц iшкi iстерiне араласып суык сулар аркылы Ресейдiц солтYCтiгiне бiрнеше ондаган мыц шетелдiк эскери кызметшшер мен тауарлар келдi. Бул тэжiрибе сэтсiз халыкаралык интервенция болса да, Ресейдщ Арктикадагы эскери-тецiз позицияларын ныгайтуга сабак болды жэне кейiннен,
2016
1933 жылы СолтYCтiк флоттыц курылуына экелд^ ол уакыт ете келе Кецес Одагында, содан кешн Ресейде ец куатты флот болды[2].
1920 жылы Тартуда Ресей мен Финляндия арасындагы бейбiт келiсiмнiц нэтижесiнде соцгысы Петсамо (Печенга) аймагын алып, Арктика жагалауына жеттi. Бул елдщ басшылыгы осылайша белгiлi бiр дэрежеде езiнiц «тещзден тецiзге дешн улы Финляндияны» куру амбицияларын жYзеге асырды жэне екi мемлекет арасындагы шиеленют карым-катынастар кейiннен согыска экелдi [3].
Арктикадагы халыкаралык катынастарды дамытуда 1920 жылы Париж конференциясы нэтижесшде Шпицберген архипелагыныц халыкаралык-кукыктык мэртебесш аныктаган Шпицберген туралы шартка кол кою ерекше мацызга ие болды. Кеп жылдарга созылган даулар Норвегияныц Шпицбергенге егемендiгiн орнатумен аякталды жэне шартка катысушы мемлекеттер оныц табиги ресурстары мен аумактык суларын пайдалануга тец кукык алды. Бiрак 1925 жылы Норвегия Шпицбергендi ез территориясыныц бiр белiгi деп жариялады, кешннен архипелагты жэне оныц сулары бойынша ез юрисдикциясын кезец-кезецiмен кецейттi. Ресей Шпицберген шартына кол коюга катыспады, ал КСРО оган 1935 жылы гана косылды [3].
Ресей империясыныц ыдырауы жэне одан кейiнгi азамат согысы кезiнде 18 мемлекет интервенция жYргiзген болатын, олардыц iшiнде А^Ш, ¥лыбритания, Дания, Швеция, Франция т.б елдердщ эскерi Ресейге кiрдi. Мемлекеттщ элсiреуi Ресейдiц улттык мYДделерiн жэне Арктикадагы мYДделерiн коргауды элсiреттi. Соган карамастан, Кецестiк Ресей шыгыстагы алыс Арктикалык аумактарды - Чукоткадан Врангель аралына дейiнгi аумакты -шетелдж мYДделерден коргап калды. 1920 жылдары Кецес елiнiц саясатындагы «батысшылдык» жэне «дYниежYзiлiк революцияга» деген Yмiт Кецестш Ресей/КСРО-ныц Арктикадагы улттык мYДделерiн калыптастыру мен коргауга багытталган сырткы саяси багытпен ауыстырылды. 1921 жылгы 4 карашадагы меморандумда Кецес Yкiметi Сiбiр континенттiк Yстiртiнiц солтYCтiкке карай созылуын курайтын барлык жерлердi ел курамына косу туралы 1916 жылгы Сырткы iстер министрлiгiнiц нотасын кайталады. Орталык Аткару Комитетi
2017
Президиумы мен Халык Комиссарлар Кецесшщ 1926 жылгы 15 сэуiрдеri «СолтYCтiк Мрды м^хитта орналаскан жерлер мен аралдарды КСРО Одагыныц территориясы деп жариялау туралы» каулысында салалык принцип белгiленiп, шекаралары жарияланды. Кецестiк Арктика секторы, ол 1928 жылы жарык керген В.Л. Лахтин «СолтYCтiк полярлык кецiстiктерге к^кыктар» ютабында НКИД-де косымша дэлелдер керсетiлдi [4].
Согыс аралык кезецде элемнщ жетекшi елдерi Арктикага ез талаптарын жариялап, оны игерумен каркынды айналысып, гылыми зерттеулер жYргiздi, экономикалык белсендiлiктi кецейтл, эскери белсендiлiктi арттырды жэне сол аркылы м^нда ездерiнiц геосаяси ^станымдарын ныгайтты. 1922 жылдан бастап Канада Канадалык Американыц суларын коргау Yшiн Арктикалык эскери патруль деп аталатын ^йымды ^йымдастырды. 1924 жылдыц басында А^Ш-тыц Эскери-тецiз iстерi женiндегi мемлекетлк хатшысы Конгрессте СолтYCтiк полюстi Алясканыц кецейтiмi ретiнде СолтYCтiк Американыц иелтне косу ниетi туралы мэлiмдеме жасады. А^Ш-ка iргелес жаткан миллион шаршы мильдiк зерттелмеген кец аумактыц баска державаныц колына етуiне жол бере алмайтыны баса айтылды. 1920-1930 жылдары КСРО-да гылыми зерттеулер мен экспедицияларды, пайдалы казбаларды барлау мен ендiрудi, полярлык аумактарды экономикалык жэне элеуметтш дамытуды, азаматтык жэне эскери к^рылысты бiрiктiретiн езiнiц аукымында б^рын-соцды болмаган Арктиканы дамыту багдарламасы басталды. Осы жылдар iшiнде дамып, азаматтык жэне эскери колданыска енгiзiлген СолтYCтiк тещз жолыныц мацыздылыгын асыра багалау киын [4].
Согыс аралык кезецде к^рылган КСРО-ныц арктикалык элеуетi Екiншi дYниежYзiлiк согыс кезiнде ете мацызды болды. Атап айтканда, В.Зензиновтыц 1944 жылы «Russian review» журналында жарияланган «Советская Арктика» макаласы XVII гасырдыц ортасынан бастап, оныц iшiнде кецестiк кезецдi коса алганда, Ресей Арктикасыныц даму тарихына экскурсия жасады. Арктика аймагын барлау жэне игеру, автордыц пшршше, КСРО-ныц сезсiз жетiстiктерiнiц бiрi болды, ал Кецес Yкiметi оны дамытуга патша ^метше
2018
караганда кебiрек кызыгушылык пен бастамашылык керсетл деп мэлiмдедi. Тутастай алганда, жаца дYниежYзiлiк согыс Арктикалык операциялар театрыныц есiп келе жаткан релш керсеттi, сондай-ак одактастардыц стратегиялык езара ю-кимылы мен одактас жYктердi жеткiзу Yшiн солтYCтiк конвойлар мен СолтYCтiк тецiз жолыныц мацыздылыгын керсеттi.
1941 ж тамыз айынан 1945 ж мамырына дешн одактастар ленд-лиз бойынша согыс кажеттшктерше Арктикалык сулар аркылы 3,7 млн тонна жYк жеткiздi. Бул жалпы ленд-лиз бойынша келген жYктiц 22,8% курайды. Бастапкыда британдыктар 6-10 кемеден туратын конвойлар курып, оларды 1-3 апта аралыкпен жiберiп отырды. 1942 жылдыц наурыз айынан бастап конвойлардагы транспорттыц саны 16-25-ке дейiн ест, ал PQ-16, PQ-17 жэне PQ-18 сэйкесiнше 34, 36 жэне 40 бiрлiк транспорт болды. 1942 жылдыц желтоксан айыныц соцынан бастап Yлкен конвойлар эркайсысы 13-19 кемеден туратын ею топка белiне бастады. 1944 жылдыц акпан айынан бастап 30-49, ал 1945 жылы 24-28 кемеден туратын колонналар жiберiле бастады.
Конвойды жер Yстi кемелерiнiц ыктимал шабуылынан коргау Yшiн коргау отряды тагайындалды. Кейде ол екi топка белшдг крейсерлiк отряд (жакын корган) жэне узакка созылатын (операциялык) коргану отряды, оныц курамына жауынгерлiк корабльдер, крейсерлер, кейде авиатасымалдаушылар кiрдi. Жедел коргау отряды колоннаныц козгалыс багытына параллель козгалды жэне жау базаларынан кашыкта орналастырылды. СолтYCтiк флоттыц операциялык аймагында (меридианнан шыгыска карай 18°, одан кешн 20° шыгыс бойлык) каушшздш кецестiк кемелер жэне ушактармен кушейтшдг Сонымен катар, кецестiк кемелер Кола шыганагы мен Ак тецiздiц аймагында - Архангельские жакын аймактан жаудыц CYЦгуiр кайыктары мен тралдарын iздедi [5].
Калай болганда да, кырги-кабак согыс кезiндегi карама-кайшылык кеп узамай калыптаскан эскери-саяси блоктар арасындагы текетрес сипатына ие болды. Мунда Арктика ерекше рел аткарды. Оныц Yздiксiз дамуымен катар милитаризация процесi де каркынды болды. Арктика согыс жок еткiр текетiрес пен тепе-тецдiк аймагына айналды. Себебi, КСРО мен АКШ-тыц курлыктык
2019
жэне тещздш территориялары Арктикалык аймакта 6ip-6ipÏHe жакын орналасты. Арктикада да сезiлген адамзаттыц гылыми-техникалык прогресi м^нда жаппай кырып жоятын карудыц жаца тYрлерiн орналастыру мен сынауда жиi кeрiнiс тапты. ^ырги каба; согыстыц ондаган жылдарындагы жа^Ьандьщ арктикалык хроника б^л YPДiстi айкын кeрсетедi. Новая Земля аралы КСРО-дагы ядролык каруды сынайтын негiзгi полигонга айналды. Ядролык CYЦгyiр кайык флоттарын орналастыру олардыц Арктикадагы белсендi карсыласуымен катар жYPдi. Осылайша, 1958 жылы американдык «Наутилус» CYЦгуiр кайыгы алгаш рет СолтYCтiк М^зды м^хитты м^з астынан кесiп етсе, 1962 жылы СолтYCтiк полюсте кецестiк «Ленинский комсомолец» CYЦгуiр кайыгы м^зды жарып су бетше шыкты. Сарапшылардыц пiкiрiнше, ядролык CYHгуiр кайыктары мен к^рлыкаралык зымырандар Арктиканы «элемдегi ец эскерилендiрiлген тещз кецiстiгiне» айналдырды [6].
Согыстан кешнп онжылдыктарда Б¥¥-ныц камкорлыгымен аумактык сулардыц, ерекше экономикалык аймактыц жэне континентлк кайрацныц шекарасын аныктау бойынша кешендi ж^мыстар жYргiзiле бастады. Болган окига кeбiнесе Арктиканыц кайта бeлiнуi немесе «екiншi кайта бeлiнуi» деп аталады. Тецiз к^кыгы бойынша 1958, 1960 жэне 1969 жылдары Б¥¥-ныц Yш конференциясы eттi. Соцгы конференциялар 1973 жылдан 1982 жылга дейiн созылган, оларга 157 мемлекет кол койды. Ол бYгiнгi кYнге дейiн кушшде. Б^л к^жаттыц кабылдануы жэне жYзеге асырылуы Арктикадагы геосаяси жагдайды тYбегейлi eзгерттi. Осылайша ^лттык мYДделер калыптаскан халыкаралык нормаларга сэйкес болды. Б^л конвенциялар бар мэселелердi шеше алмады. Екi ЖYЗ мильдiк Арктикалык жагалауы бар бес мемлекет к^рды, бiрак олардыц бeлiну сызыгында Канада мен А^Ш, Канада мен Дания, Норвегия мен Ресей арасында сэйкессiздiктер мен келюпеушшктер туындады. Б^л дауларды шешу эрекеттерi кейiнгi онжылдыктарга жэне бYгiнгi кYнге дейiн созылды [7].
60-70-шш жылдардагы «жецiлдету» тынысы Арктикага эсер етл, бiрак проблемалар мен кару-жаракка толы б^л аймактагы жагдайды тYбегейлi eзгертпедi, б^л державалар мен эскери-саяси блоктардыц стратегиялык
2020
карсыласу аймагы болды. Арктикадагы жагдайды тYбегейлi кайта карау, эскери-саяси, экономикалык, экологиялык, гылыми жэне мэдени салалардагы конфронтациядан аукымды ынтымактастыкка кешу багдарламасы КОКП ОК Бас хатшысы М.С. Горбачев 1987 жылы 1 казанда Мурманскiде жэне оныц «Мурманск бастамалары» деп аталады. Осы мэлiмдеменi тек ресейлiк гана емес, сонымен катар шетелдiк зерттеушшер де эдетте СолтYCтiк пен Арктикадагы жагдайдыц жалпы езгеруiмен, мундагы халыкаралык кызметтiц кYн тэртiбi мен мазмунын тYбегейлi езгерткен кейiнгi бастамалардыц пайда болып, жYзеге асырылуымен, конфронтациядан кец аукымды жэне кеп кырлы ынтымактастыкка кешумен жэне согыстыц аякталуымен байланыстырады [8].
Бiрак дагдарыстыц терецдей тYсуi жэне сайып келгенде, 1991 жылы КСРО-ныц ыдырауы жагдайында баска елдер Арктикадагы халыкаралык катынастардыц жаца багыт ашылуын пайдаланып Yлгердi. Мысалы, Финляндия 1991 жылы «Рованиеми YДерiсiне» бастамашы бола отырып, Арктиканыц экологиялык кYн тэртiбiн жYзеге асыруда дэйектi тYPде алга жылжыды, кейiнiрек ол Арктика кецесш куруда керiнiс тапты, содан кейiн тураккты дамудыц кецiрек такырыбымен коса, оныц кызметiнде экологиялык проблемалар басты орын алды. Халыкаралык аренадагы беделiн ныгайту жэне элеуметтiк-экономикалык жагдайды жаксарту максатындагы сырткы саяси бастамаларды дэйектi жYзеге асыра отырып, Финляндия басшылыгы 1997 жылдыц кыркуйегшде Еуропалык Одак саясатыныц «СолтYCтiк елшем» бастамасын эзiрледi жэне алга тартты, бул уйымныц каржы ресурстарын бастамашылык багдарламаны жYзеге асыру Yшiн пайдаланады [9].
Арктикалык кещстктщ жаhандануыныц ершу процесшде баска ойыншылар: жетекшi державалар да, ец алдымен, жаца посткецестiк элемде кешбасшылыкка Yмiткер А^Ш да, шагын елдер де билiгiн орнатуга тырысты. Норвегия ез мYДделерiн «жумсак» каушшздш куралдарына пайдаланып, эсiресе СолтYCтiк Еуропалык Арктика театрында кешбасшы релiне умтылды. ХХ1 гасырдыц басы, эсiресе соцгы жылдар элемдiк саясатта Арктика такырыбыныц
2021
курт ^тер!^мен жэне мандаты геосаяси жагдайдыц айтарлыктай eзгеруiмен сипатталды. Б^л бiркатар факторларга байланысты болды [9].
Бiрiншiден, орасан зор м^хит аумактары мен континенттiк кайрацдардыц к^кыктык мэртебесiнiц жоктыгы жэне к^кыктык мэртебесiнiц болмауы (1982 жылгы Тещз к^кыгы туралы Б¥¥ Конвенциясындагы реттшктен баска). Ал б^л жерде орасан зор табиги шиюзат жэне ец алдымен м^най мен газ ресурстары шогырланган (эртYрлi багалаулар бойынша элемдш м^най мен газ корыныц 20-дан 26%-га дейiн). Элемдiк с^раныстыц eсуi жагдайында энергетикалык ресурстарга, сондай-ак баска да пайдалы казбалар мен биологиялык ресурстарга с^раныс артады. Екшшщен, климаттыц eзгеруi жэне Арктикадагы м^здыц еруi жагдайында м^нда пайдалы казбаларды eндiруге колайлы жагдайлар гана емес, сонымен катар орасан зор коммуникациялык мYмкiндiктер пайда болады. Эцгiме козгалысты жецiлдету жэне келешекте СолтYCтiк тещз жолы мен СолтYCтiк-Батыс eткелiнiц м^зжаргыш кемелерсiз ж^мыс iстеу мYмкiндiгiн, эуе катынасын, сондай-ак арктикалык аймактыц баска да ^л^ш коммуникациялары мен дэлiздерiн дамыту туралы болып отыр. Yшiншiден, Арктиканы кeбiнесе «элемдiк ауа райыныц асханасы» деп атайды, ал климаттыц eзгеруi жэне м^здыц еруi тек жаца мYмкiндiктердi гана емес, сонымен бiрге жа^Ьандык талкылау мен шаралар кешенiн жYзеге асыру такырыбына айналган Yлкен кауiптердi тудырады, мысалы, ыктимал жаhандык; апаттыц алдын алу мэселесi бар. Тeртiншiден, Арктика аймагыныц болашакта теракты тYPде арта тYсетiн мацызды эскери-стратегиялык мацызы бар [10].
Крапай болганда да, Арктиканыц жаца бeлiнуi жагдайында м^нда тYбегейлi жаца геосаяси жагдай калыптасты. Негiзiнде, мYДделер мен талаптардыц бiрнеше топтары калыптасты. Бiрiншiден, бiз СолтYCтiк Мрды м^хитка тiкелей шыгатын мемлекеттердiц - Канада, Норвегия, Ресей, Дания (Гренландия), АКШ (Аляска) Арктикада бiрiншi эрекет етуге тырысатын куш-жiгерi туралы айтып отырмыз. 2008 жылдыц мамырында Гренландияныц Илулиссат каласында осы «бестiктiц» сырткы iстер министрлерiнiц бiрiншi кездесуi erä, декларация кабылданды. Онда, атап айтканда халыкаралык к^кык
2022
жэне ец алдымен 1982 жылгы Тещз кукыгы туралы Б¥¥ Конвенциясынан, туындаган мэселелер мен талаптарды шешу туралы келiсiм жазылган. 2010 жылгы наурызда Канаданыц Челси каласында еткен «бестштщ» екiншi министрлш кездесуiнде континенттiк кайрац жэне Арктиканыц табиги ресурстары мэселелерi бойынша сарапшылык децгейде «бестш» аясында ынтымактастыкты жандандыру туралы келiсiмдерге кол жеткiзiлдi. «Бес» форматы бейресми болып саналады, бiрак казiргi Арктика мэселелерi бойынша диалогта пайдалы. Бул «бестшке» Аркгикага iргелес жаткан уш мемлекет -Финляндия, Швеция жэне Исландия косылды, олар жогарыда аталган «бестш» аясындагы кездесулерден сактанып, оган кiретiн елдер Арктикалык кун тэрлбщдеп негiзгi мэселелер ез колдарында жэне Арктиканы езара белюу шешiмдерiн шогырландыруга тырысады деп кауштенедг Аталган сегiз елдiц барлыгы 1996 жылы курылган Арктикалык кецестiц мушелерг Сонымен бiрге аталган органга катысты карама-кайшы тенденциялар бар. Бiр жагынан, оныц кун тэртiбiн кецейтiп, шешiмдерiн барлык елдер yшiн мiндеттi ету ниетi бар. Екiншi жагынан, бул ниеттерге карсылык айкын. Арктикалык елдердщ аймактыц табиги ресурстарын дамытуга белсендi кызыгушыльщ танытатынын, бiрак оган кезкарастар эр тyрлi екенiн байкауга болады. Ресей мен Норвегия энергетикалык ресурстарга баса назар аударады, ал Канада мен Дания туракты жэне экологиялык жауапкершшкке кебiрек кецiл беледi. Кдушшздш жэне егемендiк мэселелерi, эсiресе ез аумактарын коргау yшiн эскери катысуды кyшейтетiн Канада мен Ресей ушш бiрiншi орынга шыгады. А^Ш, ез кезегшде, Ресейдiц аймактагы ыкпалын тежеуге тырысып, эскери курамдас белiкке назар аударады. Барлык елдер бiрегей арктикалык экожyйелердi коргау кажеттiлiгiн мойындайды, бiрак экологиялык стандарттар мен шараларга баса назар аудару дэрежес эртyрлi. Скандинавия елдерi мен Канада коршаган ортаны коргау жэне туракты даму саласындагы халыкаралык ынтымактастыкты белсендi турде шгершетуде. А^Ш, Дания жэне Норвегия Арктикалык кецес жэне дауларды ынтымактастык пен баскарудыц баска халыкаралык платформалары аркылы кепжакты катынастарды ныгайтуды колдайды. Ресей бул процестерге
2023
катысканымен, ^бшесе тэуелшз позицияны алады. Арктиканыц «бестiк» немесе «сепздш» деп аталган елдерiнiц Арктиканы бeлу, барлау жэне дамытудыц непзп мэселелерiн шешудi eз колдарына шогырландыруга ^мтылуы баска елдердiц наразылыгын тудырады. Б^л жагдайда бiз Арктикада eз мYДделерiн жариялаган ондаган мемлекеттер туралы айтып отырмыз, олардыц арасында Кытай, Жапония, ОцтYCтiк Корея, бiркатар Еуропа елдерi гана емес, сонымен бiрге б^л жерден мYлдем шалгай жаткан Австралия мен Бразилия да бар. Эцпме калай болганда да, к^рп элемдегi елдердiц бiр-бiрiмен сэйкес келетш, iшiнара сэйкес келетiн немесе сэйкес келмейтш eз мYДделерiн калыптастыруга ^мтылысы, сондай-ак стратегиялар мен саясат непздерш к^ру болып табылады [11].
Арктика бойынша ец дамыган стратегиялык к^жаттар, мысалы, Норвегия, Финляндия жэне Канадага тиесiлi. АКШ 2009 жылгы 9 кацтардагы Джордж Буш отставкага кетер алдында кол койган жэне Барак Обамага эстафета ретiнде берiлген президенттщ Арктиканыц аймактык саясаты туралы директивасын iргелi к^жат ретiнде басшылыкка алады. Ол АКШ-тыц Арктикага шыга алатынын атап eттi. Елдiц аймакта эртYрлi жэне мацызды мYДделерi бар. Б^л мYДделер ец алдымен эскери-стратегиялык, саяси, экономикалык жэне экологиялык болды. Континенттш кайрац мен шекара, климат, табиги ресурстар, эшресе м^най мен газ, Арктикадагы кеме катынасы мэселелерiне ерекше назар аударылды. 1с жYзiнде АКШ Арктикадагы eз мYДделерiнiц толык спектрш коргай отырып, эскери-экономикалык куатты жэне алуан тYрлi саяси-дипломатиялык к^ралдарды пайдалана отырып, кeп кырлы iс-эрекеттердi жYзеге асырады[10].
Соцгы жылдары Еуропалык Одак та ^жымдык Арктикалык саясатты дамытуга тырысуда. Оныц негiзгi басымдыктары аныкталды, олар коршаган ортаны жэне Арктиканыц байыргы т^ргындарын коргауга, теракты даму мен табиги ресурстарды ртымды пайдалануды камтамасыз етуге, сондай-ак Арктикадагы кeпжак;ты ынтымактастык механизмiн дамытуга катысты. Арктика аймагындагы ЕО стратегиясы бойынша ж^мысты аяктаудыц соцгы мерзiмi - 2011 жылдыц маусымы болды, сол стратегия бойынша саясатын жYзеге асыруда. Б^л ^йымныц м^ндай стратегиялык к^жат эзiрлеп, Арктикада тиiмдi саясат жYргiзе
2024
ала ма, элде бэрi саяси риторика мен декларация децгешнде кала ма, оны уакыт керсетедг 2008 жылдан бастап ол Арктика мен НАТО-дагы кызметш айтарлыктай кецейгтi. Бул одак осы жерде «катты» жэне «жумсак» кауiпсiздiк режимдершде жумыс iстейтiн ез саясатыныц непзш куруга тырысады. Kазiргi жагдайдагы оныц басым багыттарыныц бiрi элемдiк аукымдагы ресурстар yшiн курес болды. ¥йым басшылыгы Арктикада альянстыц бiртутас саясатын куруга тырысады, сол аркылы оныц жекелеген мyшелерi арасындагы кайшылыктарды жоюга жэне сол аркылы НАТО-ныц аймактандыруы мен белшектенуiне жол бермеуге жэне осы уйымныц бiрлiгi мен тутастыгын сактауга тырысу. Ец алдымен, НАТО мен осы уйымга муше елдердщ кызметмен байланысты Арктиканыц милитаризациясы осы аймак ушш елеулi кауiптердiц бiрi екенiн атап етейiк[10].
2023 жылы А^Ш Калифорниядан екi есе улкен континентлк кайрацга ез кызыгушылыгы бар деп осыган катысты Мемлекеттiк департамент хабарландыру жасады. Кецейтiлген континенгтiк кайрац (ECS) непзшен Арктика мен Беринг тещзщде шамамен 1 миллион шаршы км аумакты камтиды. Буган Ресей мен Канада да муддес бар екенш мэлiмдейдi.
Халыкаралык кукыкка сэйкес елдер континентлк кайрацдарыныц шегiне карай тещз тубщдеп жэне астындагы табиги ресурстарга экономикалык кукьщтарга ие. А^Ш елдердiц айналасындагы тецiз аймактарын реттейлн 1982 жылгы Б¥¥-ныц тецiз кукыгы туралы конвенциясын ешкашан ратификациялаган емес. Кужатка сэйкес мемлекеттер жагалаудан 370 км кашыктыкта орналаскан, ездерiнiц айрыкша экономикалык аймактарыныц шегiнде тецiз бен тещз тубшщ кез келген ресурстарын алып пайдалануга кукыгы бар.
А^Ш-тыц электр келiктерiнiц аккумуляторларын ендiруге жэне жацартылатын энергия жобаларына кажегтi мацызды минералдарга кол жеткiзудi кецейтуге умтылуда. Ак уй бул секторларды улттык каушшзд^щ кiлтi деп санайды. А^Ш геологиялык кызметшщ 2008 жылгы багалауы бойынша, Арктикалык шецберде сирек металдардыц кен орындары, сондай-ак шамамен 90
2025
миллиард баррель мунай бар жэне табиги газдыц коры 1670 трлн текше метрдi кдады.
Ресей, Канада жэне Дания Арктика тещз тYбiне катысты шагымдарын Б¥¥-ныц континенттж кайрац шекаралары жeнiндегi комиссиясыныц карауын жылдар бойы кYттi. Атап айтканда, Ресей СолтYCтiк полюс аймагын жэне Гаккель жотасыныц оцтYCтiк ушын коса алганда, бYкiл ресейлiк полярлык сектордагы тецiз тYбiнiц ауданы eзiнiц жерi деп санайды. Б^л СолтYCтiк Музды мухиттагы континенттiк шельфтiц аумагы 1,2 млн шаршы км курайды, кeмiрсутегiнiц бай коры бар - онда 4,9 млрд тонна стандартты отын болуы мYмкiн. Кaзiрдiц eзiнде комиссияга жагалаудагы 70 мемлекеттен 80-нен астам eтiнiм берiлген.
2023 жылдыц акпанында Ресей СолтYCтiк Музды мухиттыц орталык бeлiгiндегi тецiз тYбiнiц кукыктарына катысты комиссиядан талаптарыныц кeпшiлiгi бойынша канагаттанарлык шешiмдер алган болатын. Себебi бул аймак Ресейдiц жагалауына жакын полярлык Ресей жерiнде жатыр. Демек Ресей б^л аймакты eзiнiц стратегиялык мYДдесi бар территория деп санайды[12].
Осылайша, Арктика аймагыныц институционалдык-кукыктык курылымы элi калыптасу сатысында екендiгi туралы корытынды жасауга болады, б^л Арктикадагы шешшмеген проблемалар жэне 2013 жылы курылган уйымдардыц бастамаларыныц кeпшiлiгiнiц тшмдшгшщ тeмендiгiмен расталады. Сонымен бiрге, непзшен тек ^лттык Yкiметтердiц eзара эрекетше негiзделген классикалык реализм рухындагы баскарудыц бурынгы Yлгiсi белгiлi бiр табыстарга карамастан (мысалы, 2010 жылы Ресей мен Норвегия арасындагы шекарага катысты келiсiмдер) сэйкес келмейтiнi анык. СолтYCтiк багытта, ортак ниеттер мен туындайтын жаца проблемаларды коспаганда, экологиялык проблемалар бойынша алкалы шешiм кабылдау Yшiн елдер арасында да, аймактык уйымдар арасында элi де бiрлiк жок.
Арктика ерекше табиги аумак болып табылады, сонымен бiрге ол элемдш саясат тургысынан бiрегей транс^лттык орта болып табылады. БYгiнгi тацда эртYрлi децгейдегi халыкаралык катынастардыц калыптаскан кYPделi жYЙесiнiц
2026
жалпы контурларын аныктауга болады: барлык арктикалык мемлекеттердщ Yкiметтерi олардыц езара эрекеттесуiнiц нэтижесiнде калыптаскан эртYрлi баскару курылымдарына катысады, сонымен катар Yкiметаралык жэне халыкаралык катынастардыц накты желiлерi бар: Yкiметтiк емес уйымдар, трансулттык компаниялар жэне олардыц сер^естерг Дэл осы бiрегей трансулттык орта аясында арктикалык елдердiц, бYкiл элемдiк кауымдастыктыц алдында жаца тэсшдер мен тетiктердi, жаца баскару моделш мYДделердi ескеретiн «трансулттык Yлгiнi» эзiрлеудiц езектi мiндетi тур.
СПИСОК ЛИТЕРАТУРЫ:
1. Арктика: интересы России и международные условиях их реализации. М., 2002. С. 25;
2. Лукин Ю.Ф. Великий передел Арктики. Архангельск, 2010. С. 92;
3. Кристоман Б.Б. Территориальные споры на северо-западной границе Российской империи в период XIX - начала XX вв.: исторический опыт решения. Архангельск, 2003. С. 18-19;
4. Разные вести // Изв. Архангел. об-ва изучения Русского Севера. 1910. № 15. С. 62;
5. Коротаев В.В. Русский Север в конце XIX - первой трети ХХ века. Проблемы модернизации и социальной экологии. Архангельск, 1998. С. 48;
6. Ленд-лиз и северные конвои, 1941-1945 Михаил Супрун. 1997. Андреевский флаг;
7. Холодная война в Арктике. Архангельск, 2009. С. 64-78, 202-209;
8. Федоров П.В. Северный вектор в российской истории: центр и Кольское Заполярье в XVI-XX вв. Мурманск, 2009. С. 328-338;
9. Конышев В., Сергунин А. Арктика на перекрестке геополитических интересов // Мировая экономика и международные отношения. 2009. № 9. С. 46-48;
10. Воронов К.В. Арктические горизонты стратегии России: современная динамика // Мировая экономика и международные отношения. 2010. № 9. С. 60-61;
11. https://www.rbc.ru/politics/24/12/2023/658775d79a79479d12192b49
2027
