CC BY
0Э0Ж 327
ЖАЬАНДАНУ ЖАГДАЙЫНДА ХАЛЬЩАРАЛЬЩ ¥ЙЫМДАРДЫЦ Р0Л1: ЖАЦА
М1НДЕТТЕР МЕН МУМК1НД1КТЕР
ЖАЦСЫБАЕВА АЙН¥Р БОЛАТЦЫЗЫ
Абай атындагы ^азак улттык педагогикалык университетi, Тарих жэне кукык факультетi, Саясаттану жэне элеуметпк-философиялык пэндер кафедрасы, «Саясаттану» бiлiм беру багдарламасыныц 1-шi курс магистранты
Еылыми жетекшiлерi - Ж.К. СИМТИКОВ, Б.А. Т1ЛЕП
Алматы к., ^азакстан
Аннотация: Мацалада жаhандану жагдайында халыцаралыц уйымдардыц рвлгне жэне олардыц жаца м1ндеттер1 мен мYмкiндiктерiне жан-жацты талдау жасалады. Жаhанданудыц халыцаралыц цатынастар ЖYйесiне тигiзген ыцпалы, халыцаралыц уйымдардыц цурылымдыц жэне стратегиялыц трансформациясы царастырылады. Сонымен цатар, Казацстанныц жаhандыц Yдерiстердегi рвлi мен халыцаралыц уйымдармен ынтымацтастыгыныц негiзгi багыттары зерттелген. Б¥¥, ЕАЭО, ШЫ¥ жэне Ислам Ынтымацтастыц ¥йымы аясында Казацстанныц бастамалары мен олардыц жаhандыц турацтылыц пен ынтымацтастыцты ныгайтудагы мацызы кврсетшген. Цифрлыц технологияларды енгiзу, экологиялыц мэселелердi шешу жэне квпжацты дипломатичны дамыту арцылы жаhандыц мэселелердi шешудегi Казацстанныц стратегиялыц устанымына ерекше квщл бвлтген. Зерттеу нэтижелерi халыцаралыц уйымдардыц тшмдытн арттыру жолдарын аныцтап, Казацстанныц жаhандану жагдайындагы болашац перспективаларын айцындайды.
Клт свздер: Жаhандану, халыцаралыц уйымдар, Казацстан, Б¥¥, ЕАЭО, ШЫ¥, Ислам Ынтымацтастыц ¥йымы, экологиялыц саясат, жаhандыц цаутЫздт, цифрлыц технологиялар, квпжацты дипломатия, экономикалыц интеграция, турацты даму.
Жаhандану — элемдш экономикалык, саяси жэне мэдени жYЙелердi езара тыгыз байланыстырушы непзп процесс. Бул кубылыс халыкаралык уйымдардыц кызметше тшелей эсер етуде, себебi жаhандану дэуiрiнде улттык шекаралардыц релi азайып, трансшекаралык мэселелер алдыцгы орынга шыгады [1]. Халыкаралык уйымдар осындай сын-катерлерге жауап беру Yшiн ездершщ дэстYрлi релдерш кайта карастыруга мэжбYр. Экологиялык дагдарыс, жаhандык денсаулык сактау, халыкаралык каушаздш, экономикалык турактылык сиякты проблемалар улттык децгейде шешiлуi мYмкiн емес жэне халыкаралык ынтымактастыкты талап етедь Сондыктан, бул такырып казiргi заманныц езектi мэселелерiн тYсiну Yшiн мацызды.
БYгiнгi тацда халыкаралык уйымдар мемлекеттердщ ынтымактастык механизмдершщ негiзгi куралдары болып табылады. Дегенмен, жаhанданудыц ыкпалымен бул уйымдар жаца мшдеттер мен сын-катерлерге тап болып отыр. Экономикалык интеграцияныц есуi мен сауда катынастарындагы жаhандык тецаздш, халыкаралык кауiпсiздiкке жаца кауштердщ пайда болуы (мысалы, кибершабуылдар жэне трансулттык терроризм), климаттык езгерiстерге карсы кYресте тиiмдi шешiмдер кабылдау кажеттшп, сондай-ак жаhандык денсаулык сактау дагдарыстарыныц (COVID-19 сиякты) кYшеюi — осылардыц барлыгы халыкаралык уйымдардыц кызметше Yлкен эсер етуде. Осы мэселелердi зерттеу халыкаралык уйымдардыц релш, тиiмдiлiгiн жэне олардыц болашакта кандай багытта даму керектшн аныктауга кемектеседi.
Зерттеудiц максаты халыкаралык уйымдардыц жаhандану жагдайындагы жаца релш, мшдеттерш жэне мYмкiндiктерiн талдау болып табылады. Осы максатка жету Yшiн
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
жаhанданудьщ халыкаралык уйымдардыц курылымдары мен стратегияларына эсерш зерттеу, жаца мiндеттердi аныктау (экономикалык, экологиялык, кауiпсiздiк жэне т.б.) жэне халыкаралык ынтымактастыктыц тиiмдiлiгiн арттыруга багытталган усыныстар эзiрлеу мiндеттерi койылады.
Бул зерттеу жаhандану жагдайындагы халыкаралык уйымдардыц кызметшщ eзгерiстерiн жан-жакты тYсiнуге жэне олардыц жаhандык проблемаларды шешудегi ыкпалын талдауга багытталган.
Экономикалык жаhандану элемдiк нарыктардыц интеграциясымен, трансулттык корпорациялардыц рeлiмен жэне халыкаралык сауданыц eсуiмен байланысты. Саяси жаhандану мемлекеттердщ халыкаралык уйымдар аркылы ортак мэселелердi шешу Yшiн езара эрекеттесуiн кYшейтедi. Мэдени жаhандану акпарат алмасудыц жеделдеуi мен мэдени ыкпалдасуды арттырса, технологиялык жаhандану цифрлык технологиялардыц дамуы аркылы элемнщ кез келген нYктесiнде байланыс орнатуга мYмкiндiк береди
Халыкаралык уйымдардыц жаhанданудаFы рeлi ерекше. Б¥¥, ДYниежYзiлiк сауда уйымы (ДС¥), Халыкаралык валюта коры (ХВ^), НАТО жэне ДYниежYзiлiк денсаулык сактау уйымы (ДД¥) сиякты уйымдар жаhандык сын-катерлердi шешуде мацызды куралдар болып табылады. Мысалы, Б¥¥ жаhандык кауiпсiздiк пен бейб^шшкт сактау мэселелерiне баса назар аударады. ДС¥ халыкаралык сауда ережелерш реттесе, ХВ^ экономикалык турактылыкты камтамасыз ету Yшiн каржылык саясаттарды Yйлестiредi. НАТО халыкаралык кауiпсiздiкке ыкпал етед^ ал ДД¥ жаhандык денсаулык сактау мэселелерше жауап бередi. Бул уйымдар жаhандану Yдерiсiн реттеу мен баскаруда басты орын алады [2].
Дегенмен, жаhандану халыкаралык уйымдардыц кызметшде жаца eзгерiстер мен мiндеттер туындатады. Мемлекетаралык карым-катынастарда бул уйымдардыц рeлi ^шешп, трансулттык проблемаларды шешуге ерекше мэн бершуде. Мысалы, климаттык eзгерiстерге карсы шараларды Yйлестiру, пандемиялармен кYрес, цифрлык каушаздшт камтамасыз ету жэне халыкаралык экономикалык турактылыкты сактау мэселелерi казiргi заманныц негiзгi басымдыктары ретiнде карастырылады. Сонымен катар, улттык жэне халыкаралык децгейдеп жаца сын-катерлер халыкаралык уйымдардыц тиiмдiлiгiн арттыру Yшiн олардыц курылымдары мен стратегияларын кайта карастыру кажеттшгш туындатып отыр.
Осылайша, жаhандану халыкаралык уйымдарFа e3 ыкпалын тигiзiп, олардыц дэстYрлi мiндеттерiмен катар, жаца функцияларды орындауын талап етедi. Бул eзгерiстер халыкаралык ынтымактастыкты ныFайтуFа жэне жаhандык сын-катерлердi шешудегi тиiмдiлiктi арттыруFа мYмкiндiк бередi.
Жаhандану жаFдайында халыкаралык уйымдар бурынFы мiндеттерiн кайта карастырып, жаца сын-катерлерге бейiмделуi кажет. Бул eзгерiстер кауiпсiздiк, экономика, экология жэне денсаулык сактау сиякты мацызды салаларда ^ртю табады.
Халыкаралык уйымдардыц кауiпсiздiк саласындаFы рeлi аймактык кактыFыстарды шешу мен халыкаралык турактылыкты камтамасыз етуге баFытталFан. Жаhандану жаца кауш-катерлердi, эаресе трансулттык сипаттаFы терроризм мен кибершабуылдарды туындатады. Сол себептi НАТО жэне Б¥¥ Кдушаздш Кецесi сиякты уйымдар терроризмге карсы ^рестщ жаhандык стратегияларын эзiрлеудi жалFастыруда. Сонымен катар, киберкаушаздш саласындаFы халыкаралык ынтымактастык цифрлык кещспктеп кауiптерге карсы туру Yшiн мацызды болып отыр.
Экономикалык жаhандану халыкаралык уйымдарFа жаца мiндеттер жYктеуде. ДYниежYзiлiк сауда уйымы (ДС¥) элемдiк нарыктардаFы сауда ережелерiн реттеп, эдiлдiк пен турактылыкты камтамасыз етуге тырысуда. Халыкаралык валюта коры (ХВ^) жэне ДYниежYзiлiк банк сиякты уйымдар кедейлiк децгешн тeмендету мен экономикалык тецсiздiктi азайту баFытында жумыс iстеуде. Глобалды экономикалык интеграция улттык экономикаларды тэуелдi ете тусуде, сондыктан халыкаралык уйымдар экономикалык турактылыкты сактау Yшiн YЙлестiрiлген
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
шаралар кабылдауга мэжбYP [3].
Экологиялык жаhандану жаhандык kyh тэртiбiндегi ец мацызды мэселелердiц 6ipiHe айналды. Климаттыц 03repyi жэне оныц салдары халыкаралык ынтымактастыкты талап етедь Париж келiсiмi сиякты бастамалар климаттык eзгерiстерге карсы кYресте халыкаралык уйымдардыц релш кeрсетедi. Сонымен катар, Б¥¥ жэне баска уйымдар табиги ресурстарды сактау, экологиялык дагдарыстарды алдын алу жэне туракты даму максаттарын юке асыру бойынша белсендi жумыс аткаруда.
COVID-19 пандемиясы жаhанданy жагдайында халыкаралык денсаулык сактау жYЙесiнiц осалдыгын керсетп. ДYниежYзiлiк денсаулык сактау уйымы (ДД¥) денсаулык сактау саласындагы Yйлестiрyшi релш ныгайтуда. Бул уйым вакциналарды эдш бeлiстi камтамасыз ету, болашакта осындай пандемияларга дайындык децгейiн арттыру жэне жаhандык денсаулык сактау жYЙелерiн ныгайту бойынша мацызды мiндеттер аткарады. Сонымен катар, денсаулык сактау саласындагы баска да жаhандык мэселелер, мысалы, жукпалы ауруларды бакылау жэне медициналык ресурстарды эдш тарату, халыкаралык уйымдардыц kyh тэртсбшде тур.
Халыкаралык уйымдардыц жаца мшдел^ жаhандык мэселелердiц сипатына бешмделуге жэне тиiмдi эрекет етуге багытталган. Кдушаздш, экономика, экология жэне денсаулык сактау салаларындагы бул мiндеттер жаhанданyдыц жаца талаптарына жауап берyдi камтамасыз етш, халыкаралык ынтымактастыкты одан эрi дамытуга ыкпал етедi.
Кесте 1 - Халыка ралык уйымдардыц мYмкiндiктерi
Мумкшдж Мысалдары Артыкшылыктары Мэселелер1
Халыкаралык ынтымактастыкты ныгайту Экология, денсаулык сактау, жаhандык каушаздш салаларындагы бiрлескен жобалар Трансшекаралык мэселелердi тиiмдi шешуге мYмкiндiк бередi ¥лттык мYДделердiц кайшылыгы ынтымактастыкты киындатуы мYмкiн
Жаца технологияларды колдану Онлайн кецестер, деректер алмасу, процестердi цифрландыру Жумыс процесiн жылдамдатады жэне уйым тшмдшшн арттырады Технологияны енгiзyдегi каржылык жэне техникалык кедергшер
Кепжакты дипломатияныц дамуы Халыкаралык келiсiмдердi эзiрлеy, дау- дамайларды дипломатиялык реттеу ¥йымдар арасында ынтымактастык пен сенiмдi ныгайтады Кепжакты шешiм кабылдауда катысушылардыц келiсiмге келyi киын
^азакстан жаhанданy жагдайында халыкаралык уйымдармен тыгыз ынтымактастык орнатып, олардыц жумысына белсендi катысып келедi. Ел Б¥¥, Еуразиялык экономикалык одак (ЕАЭО), Шанхай ынтымактастык уйымы (ШЫ¥), Ислам Ынтымактастык ¥йымы (ИЫ¥) сиякты уйымдардыц беделдi мYшесi ретшде танылган. Б¥¥ аясында ^азакстан бейб^шшк пен каyiпсiздiктi камтамасыз ету бастамаларын колдап, ядролык карудан азат аймак куру жэне туракты даму максаттарын юке асыру багытындагы жобаларда жетекшi рел аткаруда. ^азакстан ядролык каруды таратпау бойынша элемдiк кешбасшылардыц бiрi ретiнде танылып, Семей полигонын жабу жэне Атом энергиясы жeнiндегi халыкаралык агентпк (МАГАТЭ) шецберiнде ядролык отын банкiн куру сиякты тарихи бастамалар кетердь Сонымен катар, Б¥¥ Бас
Ассамблеясыньщ мшбершде Арал тещзшш экологиялык мэселелерi сиякты мацызды такырыптарды KeTepyi жаhандык экологиялык саясатка ^азакстанныц коскан Yлесiн кeрсетедi
[4].
ЕАЭО шецбершде ^азакстан экономикалык интеграцияныц аймактык платформасында еркш сауда, кедендш ынтымактастык жэне экономикалык ресурстарга колжетсмдшк сиякты артыкшылыктарга ие. Елдiц экономикалык элеуетш ныгайту Yшiн ЕАЭО аясында трансшекаралык инфракурылымдык жобалар жYзеге асырылып, халыкаралык кeлiк дэлiздерi дамытылуда. Бул ^азакстанды Еуразия континентiндегi транзиттiк орталыкка айналдыруга мYмкiндiк бередi.
Сонымен катар, ШЫ¥ аясында ^азакстан каyiпсiздiк, сауда жэне мэдени-гуманитарлык ынтымактастыкты ныгайтуга багытталган жумысты белсендi тYPде жYзеге асыруда. ¥йымныц курылтайшы мYшесi ретiнде ^азакстан терроризмге, есiрткi тасымалына жэне трансшекаралык кылмыска карсы кYрес мэселелерiнде мацызды рел аткаруда. Сонымен бiрге, ШЫ¥ аясындагы кепжакты жобалар экономикалык серштеспкп кецейтуге ыкпал етедi.
Ислам Ынтымактастык ¥йымында ^азакстан ислам элемiндегi бейб^шшк пен бiрлiктi ныгайтуга багытталган бастамаларды кетеруде мацызды рел аткарады. ^азакстанныц ислам елдерi арасындагы диалогты ^шейту максатында уйымдастырган Астана саммиттерi мен гуманитарлык бастамалары Ислам ынтымактастыгын жаца децгейге кетеруге септшн тигiзyде. Сонымен катар, елдш ИЫ¥-га терагалык ету кезецiнде инновацияларды дамыту жэне гылым саласындагы ынтымактастыкты кYшейтyге арналган стратегиялык кужаттар кабылданды.
Елдiц жаhандык саясаттагы белсендiлiгiн арттыру Yшiн бiркатар мYмкiндiктер бар. ^азакстан eзiнiц геостратегиялык орналасуын тиiмдi пайдаланып, Еуропа мен Азия арасындагы кетр рeлiн аткара алады. Бул позиция елдiц жаhандык логистикалык жэне сауда жYЙелерiнде мацыздылыгын арттырады. Сонымен катар, ел халыкаралык децгейде бастамашылдык кeрсетiп, жаhандык каyiпсiздiк, туракты даму жэне экология мэселелерiн шешуде ез позициясын ныгайта алады. Мысалы, ^азакстан «Жасыл экономика» моделiн насихаттап, экологиялык турактылыкты камтамасыз ету багытында халыкаралык серiктестермен бiрлескен жобаларды жYзеге асыруда.
Бул багытта халыкаралык аренада бейтарап жэне сенiмдi серiктес мэртебесш сактай отырып, кепжакты дипломатияныц тиiмдi куралдарын колдану мацызды. ^азакстан «G-Global» бастамасын iске косу аркылы жаhандык экономикалык мэселелердi шешуге арналган ашык платформаларды дамытуда. Сонымен бiрге, цифрлык технологияларды дамыту аркылы халыкаралык уйымдармен езара эрекеттесyдi жеделдетiп, жаhандык мэселелердi шешуде eзiнiц ыкпалын кYшейте алады. Электрондык Yкiмет жYЙесiн жетiлдiрy жэне цифрлык инфракурылымды дамыту бул процестердi колдаудыц тиiмдi куралдары болмак. Бул кадамдар елдiц халыкаралык аренадагы беделш арттыруга жэне жаhанданy жагдайында езшдш орнын ныгайтуга мYмкiндiк бередi. ^азакстанныц осындай белсендi устанымы болашакта оныц жаhандык саясаттагы стратегиялык рeлiн одан эрi ныгайта тYCпек [5].
Жаhанданy халыкаралык уйымдардыц курылымы мен кызметше елеyлi eзгерiстер енгiзiп, олардыц жаца мшдеттер мен мYмкiндiктерге бейiмделyiн талап етп. Мемлекетаралык ынтымактастыктыц кYшеюi, трансшекаралык мэселелердш кeбеюi жэне галамдык кауштерге шугыл эрекет ету кажеттiлiгi халыкаралык уйымдардыц релш бурынгыдан да мацызды ете тусп. Экономикалык, экологиялык, денсаулык сактау жэне каушаздш салаларындагы жаhандык мэселелер бул уйымдарды ез стратегияларын кайта карап, тиiмдiрек шешiмдер кабылдауга итермелейдi.
Жаца мiндеттердi шешу Yшiн бiркатар усыныстар жасауга болады. Бiрiншiден, халыкаралык уйымдар мYДделi тараптармен, эаресе улттык Yкiметтермен жэне Yкiметтiк емес уйымдармен тыгыз ынтымактастык орнатуы кажет. Бул ынтымактастык трансшекаралык мэселелердi шешуде
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
тшмдшкт арттырады. Екшшщен, цифрлык технологияларды белсендi колдану аркылы деректердi талдау, акпарат алмасу жэне шешiм кабылдау процестерiн жеделдетуге болады. Yшiншiден, кепжакты дипломатияны ныгайту, ягни барлык тараптардыц мYДделерiн ескеретш ужымдык шешiмдер кабылдау — туракты даму максаттарына жетyдiц мацызды куралы. Сонымен катар, халыкаралык уйымдар ез кызметтерш каржылык жэне кадрлык тургыдан кYшейтyi кажет, бул олардыц тшмдшгш арттырады.
Жаhанданy жагдайында халыкаралык уйымдардыц мацызы орасан зор. Олар жаhандык мэселелердi шешуде кепжакты ынтымактастыктыц непзп козгаушы кYшiне айналды. Бул уйымдар тек Yйлестiрyшi гана емес, сонымен катар элемдш кауымдастыктыц турактылыгы мен дамуын камтамасыз етyшi институттар ретшде эрекет етедь Сол себептi, олардыц жаhандык каyiп-катерлерге карсы эрекет ету жэне туракты даму максаттарына кол жетюзу жолындагы рeлi тек арта бермек. Осылайша, халыкаралык уйымдар адамзаттыц болашагына жаyапкершiлiкпен карай отырып, жаhандык децгейде тиiмдi баскаруды камтамасыз етyi тиiс.
1. Жумабаева, А. Элемдеп демографияныц мемлекетпк-кукьщтьщ реттелу мэселелерi / А. Жумабаева // Еылыми-редакцияльщ кецес. - 2019. - №2. - Б. 118-125.
2. ^абылтаева, С.К., Муратбеккызы, Б. Тэyелсiз ^азакстан жаhанданy процестерiнiц агынында / С.К. ^абылтаева, Б. Муратбеккызы // Вестник ЕНУ. - 2021. - №4. - Б. 45-52.
3. Аширбекова, А. Жаhанданy жагдайындагы овертон терезесi: ^азакстан мысалында / А. Аширбекова // Еылыми макалалар жинагы. - 2021. - №3. - Б. 36-42.
4. Исмагулов, Н., Чукубаев, Е. Алматы элемдш саясаттыц акторы ретшде / Н. Исмагулов, Е. Чукубаев // ^огам жэне дэyiр. - 2023. - №2. - Б. 67-75.
5. Сансызбаева, А.Б. Жаhанданy жагдайындагы экономикалык интеграция YДерiстерiнiц элемдш тэжiрибесi / А.Б. Сансызбаева // Global Science and Innovations: Central Asia. - 2021. - Т. 3. -№2. - Б. 78-85.
ПАИДАЛАНЫЛГАН ЭДЕБИЕТТЕР Т1З1М1:
