Научная статья на тему 'Ғ.ЖҰБАНОВАНЫҢ ХОР ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫ'

Ғ.ЖҰБАНОВАНЫҢ ХОР ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫ Текст научной статьи по специальности «Искусствоведение»

CC BY
64
82
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
World science
Область наук

Аннотация научной статьи по искусствоведению, автор научной работы — Абишев М.А.

The article of М.А. Abishev investigates the choral work G.Zhubanovа lets talk about her individual perception of this musical genre. Individual style and compositional technique G.Zhubanovа analyzes on the material its choral works closely with the world view and aesthetic views of the composer.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по искусствоведению , автор научной работы — Абишев М.А.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «Ғ.ЖҰБАНОВАНЫҢ ХОР ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫ»

ART

Г.Ж¥БАНОВАНЫЦ ХОР ШЫГАРМАШЫЛЫГЫ

Абишев М. А.

Казахстан, Алматы К^рмангазы атындагы Цазац рлттьщ консерваториясы

Abstract. The article of М.А. Abishev investigates the choral work G.Zhubanova lets talk about her individual perception of this musical genre. Individual style and compositional technique G.Zhubanova analyzes on the material its choral works closely with the world view and aesthetic views of the composer.

Каза^ музыкалык м^расында хорга арналган шыгармалар ерекше орын алады. Б^л жанр еткен гасырдан берi кептеген казак композиторларынын шыгармашылыгында дамыды. Хорга арналган шыгармаларга калам тарткандардын бiрi композитор, Казакстаннын жэне КСРО-нын халык артисi, КазССР Мемлекеттiк сыйлыгынын лауреаты, профессор - Жубанова Газиза (1927-1993 жж). БYгiнгi танда Fазиза Ж^банова шыгармашылыгы жан-жакты талданып та, талкыланып та бай м^расы толык зерттелiп жатыр, соган карамастан, композитордын хор шыгармашылыгын жеке зерттелуi кашан да езектi такырып болмак. ХХ гасырдын екiншi жартысындагы отандык музыкалык мэдениетiмiздiн ¥лы шеберлершщ бiрi F.Ж¥банованын енерi, ез заманынын манызды эрi керкемдiк идеясын игердь Онын жеке музыкалык тiлi езiндiк ерекшелегiмен ерекшеленедi. Хор музыкасы саласында F.Ж¥банова езiнiн жана жэне ете манызды сезi болып табылады.

Зерттеудщ эдiстемесi отандык музыкатану дэстYрiне CYЙенедi жэне музыкалык драматургия мен мэтшнщ тыгыз байланысы бар вокалдык жанрдын спецификасымен аныкталады. Зерттеу нысанына байланысты вокалдык-хор шыгармаларынын езiндiк ерекшелiктерiн айкындау максатымен хортану талдауына жYгiндiк. Эзшдш стилi жэне композиторлык техникасы онын хор туындыларынын композитордын ДYниетанымы мен эстетикалык кезкарасымен байланысты талданды. Теориялык базасы болып фольклорист-зерттеушiлердiн белгш енбектерi (А.Байгаскина, Б.Ерзакович, С.Зарухова, А.Ибрашева, С.Кузембаева, К.Темирбекова) табылды.

Fазиза Ж^банова казактын казiрri замандык музыкасынын непзш калаушы. Гнесиндер атындагы Мэскеу музыкалык училищесш, П.И.Чайковский атындагы Мэскеу мемлекетпк консерваториясын, профессор Ю.А. Шапориннiн композиция класын бiтiрген. Ж^банова - езш ^лагатты ^стаз ретiнде таныткан т^лга. Онын шэкiрттерi - Е.Серкебаев, С.Кабирова, Т.М^хамеджанов жэне т.б. Консерватория ректоры ре^нде ол ^лттык кадрлар - музыкант-орындаушылар мен музыкатанушылардын калыптасуына ыкпал еттi. Олардын бiрнешеуi элемдш атакка ие болды. Мысалы, А.М^саходжаева, Г. Мырзабекова, ГДадырбекова, Ж.Эубэкiрова, Т.Эбдiрашев жэне тагы баскалар. Н.С. Кетегенова F.Ж¥банова туралы: «Особенность ее личности и деятельности заключается в том, что она явилась первой женщиной-казашкой, ставшей профессиональным композитором, творчество которой отличается многими индивидуальными чертами» [1, с.10].

Ж^банованын ыкпалымен музыкалык мектептер, фольклор жэне композиторлык шыгармашылык мэселелерi бойынша диссертациялар коргала бастады. Ж^банова - езшщ талантын барлык жанрда таныткан шыгармашылык диапазоны кен композитор. Онын музыкасы республикадан тыс жерлерде де жаксы танымал. Ол - Yнемi iзденiс Yстiндегi суреткер болды. F.Ж¥банованын музыкасы аркылы казак музыка мэдениет баска халыктарга белгiлi болды. Ол - «Батырлык поэмасы» симфониялык поэмасын, «Ж^ер» симфониясын, «Енлш-Кебек», «Жиырма сепз» операсын, «Ак к¥с туралы аныз» балетiн, кантаталар, романстар, эстрадалык музыка, театр мен кинога арналган музыкалар, аралас хорга арналган а'саре11а: 1953 жылы А.Сарсенбаев еленiне жазылган «Жалгыз емен», «Дауыл»; С.Мэуленов еленiне жазылган «Батырлыктын биiк шыны», «Женеше», «Менщ Республикам» (1964 жыл); Элия Молдагулова естелтне арналган «KYM-поэма»; 1975 жылы КМырзалиев еленiне

жазылган «Партбилет»; 1987 жылы жазылган «Отан» хор поэмасы жэне т.б. жазды. Олардыц барлыгын музыкалыд ойлау жуйесшщ бiртутастыFы, надтылыдтан жалпыга бiртiндеп кешу, вокалды орындаудан аспапты орындауга ауысу, сезiмшц кернектiлiгi, тадырыптыд материалдыц ашыдтыгы, улттыд бояу, аудымдылыд, эпикалыд кецщк жэне музыкалыд образдардыц дарама-дайшылыдты мiнездерi бiрiктiредi.

F.Жубанованыц шыгармашылыгыныц алгашды дадамдарынан бастап оныц музыкалыд фольклорга жацашыл кездарасы байдалады. Оныц сан-алуан нусдалары композитордыц шабытын жаца бейнелермен байытып, оныц туындыларына телтума улттыд колорит пен езгешелiк берш тирады. Композитор фольклор ецдеуiнiц жаца дырларын тауып, оныц классикалыд турлерш садтай отырып, жаца бояулар досып отырады. Оларды ол кэсiби шеберлш дэрежесiмен датар дазiрri кездегi мэнерлеу тэсшдермен Yйлестiре отырып, езiнiц композиторлыд ойларын iске асырады.

F.Жубанова кYрделi жэне жауапкершiлiктi тадырыпты iске асыру барысында тарихтыц жацгырыгы мен сол кезецнщ тiршiлiгiне арналган туындылар жазады. Fазиза Жубанова поэтикалык текстi езшше одып, тYсiнедi жэне тындаушыга жетюзедь Сез оны улттыд ерекшелiгiмен жэне лирикалыд сарындылыгы дызыдтырады. Сондыдтан, композитордыц шыгармашылыгында романстар, эн де жэне хор шыгармалары басым келедi.

Ол оныц бiрiншi Yлкен шыгармасы 1916 жылы болган дазад халдыныц патшага дарсы кетерiлiсi туралы М.О.Эуезовтыц «ТYцri курюреу» («Ночные раскаты») (1954) пьесасына негiзделген. Бул тадырыпты жалгастыру барысында Х.Ергалиевтщ сезiне «Дала тацы» («Заря над степью») (1960) атты сепз белiмнен туратын оратория жазылды. Бул Казадстандагы бiрiншi оратория жанрындагы туцгыш туындылардыц бiрi болып табылады. Буларда композитор iрi музыкалыд формаларды игергенш, азаматтыд согыстыц жалынды кезецiнiц ойландыратын одигалары туралы дэлелцi музыкалыд тшмен баяндай алатынын керсеттi. Х.ЕрFалиевтiц сезше жазылган «Мухтар Эуезов туралы жыр» («Сказ о Мухтаре Ауэзове») атты кантатасында (1965) атадты жазушы, догам дайраткершщ айбынды жэне игiлiк бейнесше арналган. F.Жубанованыц «Ленин», «Ленинге хат» («Письмо Ленину»), «Дала тацы» («Заря над степью»), «Адам адамды CYЙ» («Возлюби человек человека») ораториялары Ш.Айтматов, Р.Гамзатов, О.СYлейменов, Ю.Ким сиядты кептеген шыгармашыл тулгалардыц елецiне жазылды. Непзп идеясы - iшкi адамгершiлiк жэне жан-дуниенщ тазалыгы сезiмi эр белiмiнде берiледi.

Оныц композиторлыд шыгармашылыгы сол кезецдеп Кецес Yкiметiнiц идеологиясы мен эстетикалыд кездарасы мен кецестiк музыкасы Yдерiсi негiзiнде далыптасып дамыды. F.Жубанованыц кептеген шыгармалары кецестiк уадыттыц идеалдарымен байланысты туды, оган дэлел, туындыларыныц атауы. Соган дарамастан, авторлыд стилшщ тамыры дазадтыц улттыд музыкалыд-поэтикалыд дэстYрi болды. Булар орындаушылар, хор жэне симфониялыд ркестрге арналган - «Партия тралы эн» («Песня о партии») Д.Абилевтыц елещне (1955 ж), «Ленин туралы эн» («Песня о Ленине») К.Мухаметхановтыц елещне (1959 ж); аралас а'еарвПа хорына арналган шыгарма - «Менщ республикам» С.Мауленовтыц елецiне (1964 ж), «Партбилет» К. Мырзалиевтыц елещне (1975 ж), хор поэмалары «Отан» («Родина») (1987 ж), «Курбан болгандарга естелiк» («Памяти павших») (1988 ж); кантаталар - мерекелiк кантата «Ленин бiзбен» («Ленин с нами») жеке орындаушылар, балалар жэне аралас хор мен симфониялыд оркестрге К.Шацгытпаевтыц елещне жазылган (1970 ж, Лениннщ туганына 100-жыл толуына арналган), «Партия туралы кантата» («Кантата о партии») орындаушылар, хор жэне симфониялыд оркестрге арналган, К. Шацгытпаевтыц елещне жазылган (1971 ж); ораториялар - «Ленин», 6 белiмнен туратын, жеке орындаушылар, балалар жэне аралас хор, орган жэне Yлкен симфониялыд о ркестрге арналган КМырзалиевтыц елещне жазылган (1969 ж, Лениннщ туганына 100-жыл толуына арналган), оратория» «Лениннщ хаты» («Письмо Ленина») («Аральская быль») 5 белiмнен дуралган мэтш одушы, жеке орындаушылар, домбыра жэне симфониялыд оркестрге арналган, Г.МYсреповтыц эцпмесшщ желюмен С.Жиенбаевтыц елещне жазылган «24 сагат» («24 часа») (1978 ж).

Сонымен датар, басда да шыгармалары оратория «Нан мен он» («Хлеб и песня») 5 белiмнен дуралган, жеке орындаушылар, балалар жэне аралас хор мен симфониялыд оркестрге арналган О.СYлейменовтыц сезше жазылган (1980 ж), «^й-поэма» («Кюй-поэма») а'еарвПа аралас хорга арналган (Толгау, А.Молдагуловага арналган, 1974 ж), кантата «Гимн миру» жеке орындаушылар, аралас хор мен симфониялыд оркестрге арналган (1986 ж).

«Лениннщ хаты» («Письмо Ленина») ораториясында симфониялык оркестрдщ аспаптарынан баска, оркестрлш партитурага дэстYрлi ^лттык музыкалык аспап - домбыраны енгiздi. Ораторияныц такырыпшасыныц - «Арал ацызы» («Аральская быль») - атауымен шыгарманыц ^лттык байланысын бiлдiредi. Б^дан тогыз жыл б^рын жазылган «Ленин» ораториясында домбыраныц дыбыс бояуы косылмайды, дегенмен домбыраныц Yнiне жакын взiндiк лейтмотив репнде «двухголосный двухтактовый мотив, представляющий собой квартовые созвучия», жYредi [2, с. 277].

Мэдениетпк байланысты ораторияныц дэстYрлi жанрларга CYЙенуi аркылы квруге болады. Б^л «жоктау» юрюпенщ ортацгы бвлiмшц такырыбында, «Ленинды жоктау» («Оплакивание Ленина») 3-бвлiмiнде, «терме» соцгы бвлiмiнде, ягни финалда хордыц партиясында пайдалануы.

A}capeПa аралас хорына жазылган Э.Молдаг^ловага арналган «^й-поэма» («Кюй-поэма») шыгармасында кецеспк кезiндегi мацызды батырлык такырыбы казактыц дэстYрлi мэдениетiндегi «толгау» жанрында жYзеге асты.

F.Ж¥банованыц Ш.Айтматов, Р.Гамзатов, О.СYлейменов, Е.Винокуров, Ю.Друнина, Ю.Ким, В.Вульф сиякты т^лгалардыц влецдерше жазылган ораторияларында мэдени катынастар байкалады, «Возлюби человек человека» (1987 ж) 9 бвлiмдi эцпмелеуш^ жеке орындаушылар, балалар жэне аралас хор мен симфониялык оркестрге арналган. Музыкасында «Оды к радости» Ф.Шиллердщ влещне жазылган Л.В. Бетховеннщ 9-симфониясыныц такырыбын ораторияныц финалында балалар хорына косуы. Сонымен катар, Кдомангазыныц ^йлершщ операдагы хорларымен байланысын атап втуге болады - вокалдык-хордыц орындауында «Исатай мен Махамбет туралы баллада» («Баллада об Исатае и Махамбете») сахнасындагы «Кiшкентай» кYЙi, 3-бвлiмiндегi хордагы «Квбш шашкан» жэне «Кiсен ашкан» ^йлершщ интерпретациясында берiлуi. Зерттеушi Н.С. Кетегенова «Кдомангазы операсында» F.Ж¥банова: «открывает новые пути претворения кюя, значительно расширяя рамки его применения» [3, с. 229].

^й атасы атанган Кдомангазыныц вмiр жолы мен оныц шыгармашылык жолына арналган операда, жогарыда айткандай казак композиторларыныц арасында жаца CYрлеу жол салынды. КYЙ ендi тек оркестрлш бвлiктерде гана емес, кешпкерлердщ эн-арияларында, вокалдык ансамбльдерде, хормен втетш квлемдiк квпшiлiк сахналарда кYЙшiнiц вз тшнде колданыс тапты. Ал кейбiр жеке сахналар тугастай бiр ^й такырыбы негiзiнде жазылган.

Казак внершщ дамуына лиро-психологиялык «Ецлiк - Кебек» операсы iрi жэне к¥нды Yлес косты. Операныц сюжетi Ленин премиясыныц Лауреаты М.О.Эуезовтыц аттас пьесасына непзделген.

Музыкатанушы С.Кузембайдыц айтуынша «Шыгармадагы казак халкыныц вмiрiнiц бiр тарихи кезещн камтитын феодалды-патриархалды когамныц эр тYрлi таптарыныц арасындагы сан-алуан кYЙзелiстер, ^лттык сана-сезiмнiц, халыктыц психикасыныц кврiнiстерi музыка авторына квркемдiк жагынан кец мYмкiндiктер бередi. Эуезовтыц пьесасыныц трагедиялык Yнi жэне колориттi стилi жэне сонымен катар сюжеттщ жYрек тебiрентетiн сипатына F.Ж¥банованыц музыкалык тiлiнiц жетiктiгi, квркемдшп жэне жацашылдыгы, М.Эуезов прозасына Yндес болып келедi» [4, с.185].

Опералык драматургия мэселелерiн шешу жолындагы жацашылдык жолдар «Ецлiк -Кебекте» хор партиясыныц басымдылыгында кврiнедi. Эзiнiц квп тYрлiлiгiмен, эр тYрлi формалармен жэне дамыган полифониялыкпен сипатталган хорлар, сюжетпк кактыгулардыц негiзгi моменттерiнде косылады, дэл «барометр» сиякты мацызды драматургиялык функцияны аткарады - окигаларды тYсiндiрiп, оларга тiкелей кiрiсiп, опера кейiпкерлерiмен бiрге кайгырып, немесе куанып, кейде алдын ала не болатынын болжап тирады.

Прологтагы хор катал жэне мызгымас мiнездемесiмен сипатталады. Оныц унисон дауыстары хроматикалык интонациялардан к¥рылып, бiрте-бiрте халыктыц наразылыгын жэне батылдыгын бiлдiретiн ^шке ие болады.

Опера архитектоникасында окигалар ерекше кврсетiледi. М^нда музыка кешпкерлердщ мiнездерi жауласкан екi жактыц конфликт^ олардыц взара каталдыгы аркылы айкын суреттеледi. Опера партитурасыныц ец тартымды беттерi влiм жазасына кесiлген Ецшк пен Кебектiц пэк сезiмiн кврсетедь Эсiресе халыктыц соцгы хорыныц кайгылы музыкасында гашыктардыц трагедиялык шешiлген тагдыры ерекше эсер калдырады. Би сотыныц кврiнiсiнде

хор конфликтпк-трагедиялыд одигага Kipicin отырады. Оныц эр тYрлi характерлш Yнiнде Ецлiк пен Кебектiц дайгысына ортадтасу интонациялары еcтiледi. Ерекше дамыган хор партиясы вокалдыд мэнеpлеудiц жэне полифониялыд cтильдiц тYpлi дуралдарымен байытылган. Опера мэцгiлiк махаббатты жырлайтын финалдыд реквием хорымен (халыдтыц жодтауы) аядталады.

Сонымен, ХХ гасырдыц музыка мэдениетшщ квpнектi дайpаткеpi Fазиза Ахметдызы Жубанова (02.12.1927-13.12.1993) кэсшдой композитор болып, элемге эйгш жэне танымал тулгага айналган туцгыш дазад эйелi.

Fазиза Жубанованыц шыгармашылыгы квпдырлы, ол сан алуан жанрларды дамтиды. Ол ораториялар, кантаталар, симфониялар, симфониялыд поэмалар, опералар, балеттер, концерттер, хорлар, романстар, эндер, камералыд-аспаптыд туындылар, спектакльдер мен кинофильмдерге музыка жазды. Эз шыгармашылыгында дарын иеci халыд внеpiнiц дэстурлерш садтай отырып, жардын, твл улттыд туындылар жасады.

ПАЙДАЛАНЫЛГАН ЭДЕБИЕТТЕР Т1З1М1

1. Кетегенова Н. О жизни и творческой деятельности Г.А. Жубановой // Жизнь в искусстве. Композитор Газиза Жубанова. - Алматы, 2003. - С. 10-69.

2. Кетегенова Н. Опера «Курмангазы» А. и Г. Жубановых // Жизнь в искусстве. Композитор Газиза Жубанова. - Алматы, 2003. - С. 200-231.

3. Мусина К. Трилогия памяти В.И. Ленина Г. Жубановой // Жизнь в искусстве. Композитор Газиза Жубанова. - Алматы, 2003. - С. 274-289.

4. Кузембай С.А. Мусагулова Г.Ж. Касимова З.М. Ецтк-Кебек // ^азад опералары. -Алматы: «»Жiбек жолы», 2010. - 296 б.

НЕКОТОРЫЕ АСПЕКТЫ ОПЕРНОГО ИСКУССТВА КАЗАХСТАНА НА СОВРЕМЕННОМ ЭТАПЕ

Кандидат искусствоведения, доцент, Академик МАИН

Мусагулова Г. Ж.

Казахстан, Алматы Институт литературы и искусства

им. М. О. Ауэзова МОН РК (Главный научный сотрудник отдела музыкального искусства)

Abstract. The article of G.Zh. Musagulova investigates the problem of opera's genre in Kazakhstan at the present stage. There considers new compositions of Kazakh composers, like as «Abylai Khan» of E. Rahmadiev, «Otyrar shaykasy» of M. Mangitaev and «Domalak ana» of B.Botbaev.

Реалии современного Казахстана, представляющие этапы политического, социально-экономического, демократического становления и развития, направленные на обновление духовной сферы жизнедеятельности, сохранения и пропаганды многообразия культурного наследия преобретают особую актуальность и требуют нового научно-художественного осмысления состояния и развития музыкального искусства в целом. Одной из объективных, жизненно важных задач отечественной музыкальной науки является изучение композиторского наследия конца ХХ начала XXI века, предстающего сегодня как отражение фундаментальных изменений, произошедших в культуре Казахстана в данный исторический период. Актуальность этой задачи определяется, с одной стороны, активным включением страны в глобальное культурно-коммуникационное пространство, а с другой - ростом духовных потребностей казахстанского общества, диктующим необходимость сохранения в искусстве национальных традиций и в то же время прорыва к новым творческим моделям, творческим подходам и приёмам, чтобы достойно соответствовать реалиям XXI века.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.