CC BY
45УДК: 348.04
ЦАЗАЦСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЬЩ ¥ЛТТЬЩ ЦАУ1ПС1ЗД1Г1
T¥PFbICbIHAH Д1НИ ЭКСТРЕМИЗМНЩ ЭЗЕКТ1Л1ГШ ЗЕРДЕЛЕУ МЭСЕЛЕС1 (ЦАЗАЦСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫЦ ТЕРРОРИЗМГЕ ЦАРСЫ ОРТАЛЫ^Ы ЦЫЗМЕТ1 ШЕЦБЕР1НДЕ)
Болат Аюбай^лы Цалмырзаев
Кожа Ахмет Яссауи атындагы халыцаралыц цазац-турт университетШц докторанты; Казахстан Республикасы, ТYркiстан ц.; e-mail: [email protected]
Цайрат Т^рлыбай^лы Битемиров
Кожа Ахмет Яссауи атындагы халыцаралыц цазац-турт университетi, зац гылымдарыныц кандидаты, (PhD) цауымдастырылган профессор; Казацстан Республикасы, Туртстан ц.; е-mail: [email protected]
Балгабай Накыпов
Кожа Ахмет Яссауи атындагы халыцаралыц цазац-турт
унивeрситeтi, зац гылымдарыныц докторы, профессор;
Казацстан Республикасы, Туртстан ц.; е-mail: [email protected]
Tymh свздер: дти экстремизм, улттыц цауiпeiздiк, Казацстан Республикасыныц терро-ризмге царсы орталыгы, жeргiлiктi терроризмге царсы комиссиялар, экстремиста цылмыс.
Аннотация. Мемлекеттщ цазiргi замангы цазацстандыц цогамыныц басты мтдет-тертщ бiрi оныц цалыпты жумыс ieтеунц кепт болып табылатын улттыц цауiпсiздiктi цамтамасыз ету шецбертде цогамда азаматтыц бейбтшшк пен келшмге цол жеттзу болып табылатыны айдан аныц. Экстремисты багыттагы цылмыстар цылмыстыц жалпы цурылымында айтарлыцтай орын алады, бiздiц цогам емiрiндeгi ддeттeгi цубылыс болып ке-лeдi. Элеуметтт дeструктивтi дрекеттщ соцгы тYрiреттде дти экстремизм мемлекеттщ улттыц цаутЫздтне, цогамныц турацты дамуыныц нeгiздeрiнe цаут тeндiрeдi.
Мацалада «дти экстремизм» угымыныц цуцыцтыц табигатын царастыру мацсатында, оныц халыцаралыц цуцыц, цуцыцтыц ЖYйeлeрдe (роман-герман, англо-саксон, социалиста ждне дiни-ддстYрлi), сондай-ац улттыц зацнама ЖYйeлeрiндe беттшутщ тарихи-цуцыцтыц нeгiздeрiн зерделеуден бастаймыз.
Аталган угымныц цуцыцтыц табигатын зерделеуге трюпестен бурын, «халыцаралыц цуцыц», «цуцыцтыц ЖYйeлeр» ждне «улттыц зацнама ЖYйeсi» деп аталган угымдыц тiр-кестердщ цуцыцтыц сипаттагы аныцтамаларын жеке саралауды жен кердк Ыз усынган мацалада ягни халыцаралыц цуцыц ЖYйeсi улттыц цуцыц ЖYйeлeрi сияцты цуцыц салала-рынан, институттарынан ждне нормаларынан цуралатындыгы белгш екендт аныцталды.
Аталмыш мацалада «Казацстан Республикасыныц улттыц цаутЫздтмен байланыстагы дти экстремизмнщ езектшгт зерделеу мдселеЫ царастырылады. Бул ретте терроримзге царсы орталыцтыц Yйлeстiру цызметт, сондай-ац жeргiлiктi атцарушы органдардыц жа-нынан цурылган терроризмге царсы комиссияларыныц жумысы барысы зерделешп, тиieтi тYрдe талданады. Мацала авторлары аталган орталыц пен жeргiлiктi комиссиялардыц жу-мыстарыныц кeйбiр жeтiстiктeрiмeн бiргe, кезтде бiрцатар жеке кемшшктер аныцталды. Осы орайда авторлар тарапынан гылыми-тджiрибeлiк тургыдан нeгiздeлгeн кeйбiр усыны-стыц сипаттагы цорытынды жасалган.
К ВОПРОСУ ОБ АКТУАЛЬНОСТИ ИЗУЧЕНИЯ РЕЛИГИОЗНОГО ЭКСТРЕМИЗМА В КОНТЕКСТЕ НАЦИОНАЛЬНОЙ БЕЗОПАСНОСТИ РЕСПУБЛИКИ КАЗАХСТАН (В РАМКАХ АНТИТЕРРОРИСТИЧЕСКОГО ЦЕНТРА РЕСПУБЛИКИ КАЗАХСТАН)
Калмурзаев Болат Аюбаевич
Докторант международного казахско-турецкого университета имени Ходжа Ахмета Яссауи; Республика Казахстан, г. Туркестан; e-mail: [email protected]
Битемиров Кайрат Турлыбаевич
Международный казахско-турецкий университет имени Ходжа Ахмета Яссави,
кандидат юридических наук, ассоциированный профессор (РhD);
Республика Казахстан, г. Туркестан; е-шаИ: [email protected]
Накипов Балгабай
Международный казахско-турецкий университет имени
Ходжа Ахмета Яссауи, доктор юридических наук, профессор;
Республика Казахстан, г. Туркестан; е-шаИ: [email protected]
Ключевые слова: религиозный экстремизм, национальная безопасность, антитеррористический центр Республики Казахстан, местные антитеррористические комиссии,экстре-мистское преступление.
Аннотация. Очевидно, что одной из главных задач современного казахстанского общества, государства является достижение гражданского мира и согласия в обществе в рамках обеспечения национальной безопасности, являющейся гарантом его нормального функционирования. Преступления экстремистской направленности занимают значительное место в общей структуре преступлений, являются обычным явлением в жизни нашего общества. Религиозный экстремизм, как последний вид социальной деструктивной деятельности, представляет угрозу национальной безопасности государства и основам устойчивого развития общества.
В этой статье с целью изучения правовой природы понятия «религиозный экстремизм» начнем с изучения историко-правовых основ его закрепления в международном праве, правовых системах (романо-германский, англо-саксонский, социалистический и религиозно-традиционный), а также в системах национального законодательства.
Прежде чем приступить к изучению правовой природы данного понятия, мы, авторы, решили самостоятельно проанализировать определения правового характера понятий «международное право», «правовые системы», а также понятия «система национального законодательства».
В данной статье рассматриваются вопросы изучения актуальности религиозного экстремизма в связи с национальной безопасностью Республики Казахстан. При этом изучается и надлежащим образом анализируется координация деятельности антитеррористического центра, а также текущей работы антитеррористических комиссий, которые созданы при местных исполнительных органах. Авторы данной статьи, отмечая некоторые достижения работы данного центра и местных комиссий, кроме этого выявляют отдельные недостатки этих органов. При этом, со стороны авторов сделаны некоторые рекомендательные выводы, которые имеют научно-практический характер.
ON THE RELEVANCE OF STUDYING RELIGIOUS EXTREMISM IN THE CONTEXT OF NATIONAL SECURITY OF THE REPUBLIC OF KAZAKHSTAN (WITHIN THE FRAMEWORK OF THE ANTITERRORIST CENTER OF THE REPUBLIC OF KAZAKHSTAN)
Kalmyrzaev Bolat Ayubaevich
Doctoral student of the International kazakh-turkish
university named after Khodja Akhmet Yassawi;
Republic of Kazakhstan, Turkestan; e-mail: [email protected]
Bitemirov Kairat Turlybaevich
International kazakh-turkish university named after Khoja Akhmet Yassawi, candidate of law, associate Professor (PhD); Republic of Kazakhstan, Turkestan; e-mail: [email protected]
Nakipov Balgabai
International kazakh-turkish university named after Khoja Akhmet Yassawi, doctor of law, professor; Republic of Kazakhstan, Turkestan; e-mail: [email protected]
Keywords: religious extremism, national security, anti-terrorist center of the Republic of Kazakhstan, local anti-terrorist commissions, extremist crime.
Abstract. It is obvious that one of the main tasks of the modern Kazakh society of the state is to achieve civil peace and harmony in society within the framework of ensuring national security, which
is the guarantor of its normal functioning. Extremist crimes occupy a significant place in the overall structure of crimes and are a common phenomenon in the life of our society. Religious extremism, as the last type of social destructive activity, is a threat to the national security of the state and the foundations of sustainable development of society.
The article to study the legal nature of the concept «religious extremism» begin the study of the historical and legal foundations to its consolidation in international law, legal systems (Romano-Germanic, Anglo-Saxon, socialist, religious and traditional), as well as national legislation.
Before starting to study the legal nature of this concept, we decided to independently analyze the definitions of the legal nature of the concepts «international law», «legal systems» and «system of national legislation».
This article examines the issues of studying the relevance of religious extremism in connection with the national security of the Republic of Kazakhstan. At the same time, the coordination of the activities of the anti-terrorist center is being studied and properly analyzed, as well as the current work of the anti-terrorist commissions that have been established under local Executive bodies. The authors of the article note some achievements of the work of this center and local commissions, in addition, they identify some shortcomings of these bodies. At the same time, the authors made some recommendations that are of a scientific and practical nature.
Оуел1 «Казакстан Республикасыньщ ^лт-тык кауш^здт туралы» Казакстан Республикасыньщ 2012 жылгы 6 кацтардагы № 527-IV Зацына жYгiнемiз. Себеб^ бiршшiден, Казакстан Республикасыныц ^лттык каушЫздь riH камтамасыз етуге арналган нормативтк к^кыктык акт болып табылады; ал ендi екш-шщен, ^лттык; к;аушс1здш тYрлерi бар жэне олар бойынша камтамасыз ету бойынша к¥-зыреттер мен eкiлдiктерi белгiленген бiрнеше мемлекеттш органдардыц жиынтыгы бар; ал Yшiншiден, зерттеу ж^мысымыздыц атауы осы зацга тiкелей байланысты болып келедi.
Аталмыш зацныц баптыц теменде кер-сетшген тармактарда Yш ^гымдык тiркестерге аныктамалар бекiтiлген:
3) Казакстан Республикасыныц ^лттык каушЫздН (б^дан эрi - ^лттык каушЫздк) -адамныц жэне азаматтыц, когам мен мемле-кеттщ серпiндi дамуын камтамасыз ететiн Казакстан Республикасы ^лттык мYДделерiнiц накты жэне ыктимал кауш-катерлерден коргалуыныц жай-^йц
4) Казакстан Республикасыныц ^лттык ка-уiпсiздiгiн камтамасыз ету (б^дан эрi - ^лттык кауiпсiздiктi камтамасыз ету) - ^лттык мYДде-лердi накты жэне ыктимал кауiп-катерлерден коргауга багытталган ^лттык кауiпсiздiк субъ-ектiлерiнiц кызметц
5) Казакстан Республикасыныц ^лттык каушЫздНн камтамасыз ету жYЙесi - ^лт-тык кауiпсiздiк саласындагы мемлекеттiк саясат шецберiнде ^лттык кауiпсiздiк субъ-ектiлерi iске асыратын к¥кыктык, ^йымда-стырушылык, экономикалык, техникалык жэне езге де шаралар жиынтыгы»1. Аталмыш зацда бектлген к¥кыктык аныктамалардан мазм^нынан кeрiнгендей, аталган термин-дер Казакстан Республикасыныц ^лттык ка-уiпсiздiгiнiц жай-кYЙi, оны камтамасыз ету
субъектiлерi мен жYЙесi туралы аныктамалар-мен камтылган.
Ендiгi ретте осы зацныц 4-бабында бекiтiлген к¥кыктык аныктамаларга зер сала-мыз. Оныц мазм^нында:
«¥лттык кауiпсiздiк тYрлерi:
1) когамдык кауiпсiздiк - когамныц т^та-стыгы мен оныц т^рактылыгы камтамасыз етшетш азаматтар eмiрiнiц, денсаулыгыныц жэне амандыгыныц, казакстандык когамныц рухани-имандылык к¥ндылыктарыныц жэне элеуметтiк камсыздандыру жYЙесiнiц накты эрi ыктимал кауiп-катерлерден коргалуыныц жай-куш;
2) эскери кауiпсiздiк - эскери кYштердi колданумен немесе оны колдану ниетiмен байланысты сырткы жэне шю кауш-катер-лерден адамныц жэне азаматтыц, когам мен мемлекеттiц eмiрлiк мацызы бар мYДделерi коргалуыныц жай-кYЙi;
3) саяси каушЫздк - азаматтардыц, эле-уметтiк топтардыц к¥кыктары мен бостан-дыктарыныц сакталуы жэне олардыц мYДде-лерiнiц тецгерiмi, мемлекеттiц т^рактылыгы, т^тастыгы жэне колайлы халыкаралык жагдайы камтамасыз етшетш конституци-ялык к¥рылыс непздершщ, мемлекеттiк ор-гандар жYЙесi кызметшщ жэне мемлекеттiк баскару тэртiбiнiц накты жэне ыктимал ка-уiп-катерлерден коргалуыныц жай-куш;
4) экономикалык кауiпсiздiк - экономика-ныц орныкты дамуы жэне оныц тэуелдi бол-мауы камтамасыз етшетш, Казакстан Республикасы улттык экономикасыныц накты жэне ыктимал кауш-катерлерден коргалуыныц жай-кYЙi;
5) акпараттык каушЫздк - елдiц орныкты дамуы жэне акпараттык тэуелсiздiгi камтамасыз етшетш, акпарат саласындагы накты жэне ыктимал кауш-катерлерден Казакстан
1 [Электрондыресурс] «Казацстан Республикасыныц улттъщ цаутЫздт туралы» Казацстан Республикасыныц 2012 жылгы 6 кацтардагы № 527-IVЗацы//http://adilet.zan.kz/kaz/docs/Z1200000527.
Республикасы акпараттык кещсттнщ, сон-дай-ак адамньщ жэне азаматтыц к¥кыктары мен мYДделершщ, когам мен мемлекеттщ коргалуыныц жай-куш;
6) экологиялык каушЫздк - коршаган ортага антропогендiк жэне табиги эсерлер салдарынан туындайтын кауiп-катерлерден адамныц жэне азаматтыц eмiрлiк мацызы бар мYДделерi мен к¥кыктарыныц, когам мен мемлекеттщ коргалуыныц жай-кYЙi болып табылады»1 делшген. Бiздiц пайымдауымыз бойынша, осы зацда бекiтiлген алты рымдык ^ркестердщ барлыгы зерттеу ж^мысымызга тiкелей жэне жанама тYрде катысты бар деп тYЙiндеймiз: бiршшiден, дiни экстремизмге карсы ю-кимыл когамдык каушсiздiк, саяси каушЫздк, эскери каушЫздк жэне акпарат-тык кауiпсiздiктi камтамасыз етiлуi Yшiн iске асырылады; екшшщен, б^л ретте дiни экс-тремизмдi каржыландыруга карсы iс-кимыл тжелей экономикалык кауiпсiздiкке карсы багытталмаса да жанама катысы болады деп бiлемiз; ал ендi Yшшшiден, дiни экстремизмге карсы ю-кимыл экологиялык кауiпсiздiк бойынша дши сипаттагы терроризмнщ алдын алу максатында iске косылады деп айтуга болады.
Карастырылып жаткан зацныц келесi
6-бабы «¥лттык кауiпсiздiкке непзп кауш-ка-терлер» деп аталган. Оныц 1-тармагы 1-тар-макшасында «... мемлекеттк органдардыц кылмыстык к¥рылымдармен, террористiк немесе экстремиста ^йымдармен юрнуь..»,
7-тармакшасында «конституциялык кдаылы-сты кYштеп езгертуге багытталган ю-эрекет, оныц iшiнде Казакстан Республикасыныц б1рт¥тастыгына, аумагыныц т^тастыгына, кол срылмаушылыгына, белшбестЫне, зетiлетiн т^лгалардыц каушЫздЫне кауiп тeндiретiн iс-эрекеттер; жэне 8-тармакшасын-да «кез келген нысандардагы жэне кершютер-дегi терроризм, экстремизм мен сепаратизм»1 деп жазылган к¥кыктык ережелер белгшен-ген.
Б^л зацныц 7-бабы «¥лттык кауiпсiздiктi камтамасыз ету жYЙесi» деп аталган. Оныц мэтшшде:
«1. ¥лттык кауiпсiздiктi камтамасыз ету жYЙесiн бiр-бiрiмен езара iс-кимыл жасайтын оны камтамасыз ету куштер^ адамныц жэне азаматтыц, когам мен мемлекеттщ кауiпсiздi-гш камтамасыз етуге багытталган саяси, крыктык, уйымдастырушылык, экономикалык, эскери жэне езге де сипаттагы шаралар-ды жYзеге асыратын езге де мемлекеттж ор-гандар мен уйымдар курайды.
2. Казакстан Республикасыныц азамат-тары eздерiнiц Казакстан Республикасыныц Конституциясы мен зацдарында кездел-ген к¥кыктары мен мшдеттерш iске асыру аркылы улттык кауiпсiздiктi камтамасыз ету саласындагы мемлекеттк саясатты iске асы-
руга катысады»1 делiнген.
Ал келесi кезектегi 9-бап «¥лттык ка-уiпсiздiктi камтамасыз ету куштерЬ» деп аталган.
1. ¥лттык кауiпсiздiктi камтамасыз ету кYштерiне:
1) барлау, карсы барлау кызметш, сон-дай-ак кYзетiлетiн тулгалар мен объектшердщ кауiпсiздiгiн камтамасыз етуге багытталган кукыктык жэне уйымдастырушылык шаралар кешенiн жYзеге асыратын арнаулы мемлекет-тiк органдар;
2) Казакстан Республикасыныц Карулы ^штер^ баска да эскерлерi мен эскери кура-лымдары;
3) iшкi iстер органдары, сыбайлас жемкор-лыкка карсы кызмет, мемлекеттiк ертке карсы кызмет органдары, экономикалык тергеу кыз-метi жэне авариялык-куткару кызметтерi жа-тады.
2. ¥лттык кауiпсiздiктi камтамасыз ету зацнамада белгшенген eкiлеттiктерге сэйкес барлык мемлекеттiк органдар мен мемлекеттщ лауазымды адамдары Yшiн мiндеттi болып табылады.
3. ¥лттык кауiпсiздiктi камтамасыз ету кYштерi жэне езге де мемлекеттiк органдар езара байланыста iс-кимыл жасайды, Ка-закстан Республикасыныц улттык мYДделерiн коргау бойынша бiрлескен iс-шараларды iске асырады жэне eздерiнiц кузыретше жататын мэселелер бойынша бiр-бiрiн езара хабардар етедь
¥лттык кауiпсiздiктi камтамасыз ету кYштерi мен езге де мемлекеттiк органдардыц езара ю-кимыл жасау тэртiбi осы Зацда, Казакстан Республикасы Президентшщ жэне Казакстан Республикасы Yкiметiнiц актшершде, тиiстi мемлекеттiк органдардыц бiрлескен нормативтж кукыктык актiлерiнде айкындалады»1 делiнген.
«Казакстан Республикасыныц арнаулы мемлекеттк органдары туралы» Казакстан Республикасыныц 2012 жылгы 13 акпандагы № 552-IV Зацыныц 3-бабы «Арнаулы мемле-кеттiк органдар» деп аталады. Оныц мазму-нында:
«1. Арнаулы мемлекеттк органдар - Казакстан Республикасыныц Президентше тке-лей багынатын жэне есеп беретiн, Казакстан Республикасыныц улттык кауiпсiздiгiн камтамасыз ету ^штершщ курамдас бeлiгi болып табылатын, Казакстан Республикасыныц улттык кауiпсiздiгiне катер тeнуiне жол бер-меу максатында барлау жэне карсы барлау кызметш, сондай-ак ^зетшетш адамдар мен объектiлердiц кауiпсiздiгiн камтамасыз етуге багытталган кукыктык, уйымдастырушылык, жедел iздестiру жэне техникалык шаралар кешенш жYзеге асыратын мемлекеттiк орган-дар;
2. Арнаулы мемлекеттк органдарга улттык каушаздж органдары, сырткы барлау саласындагы уэкшетл орган, Казахстан Респу-бликасы Мемлекеттiк кYзет кызмет жатады.
Арнаулы мемлекеттк органдардыц жа-нынан консультативтiк-кецесшi органдар курылуы мYмкiн, олардыц ережес мен кура-мын арнаулы мемлекеттж органдардыц бiрiн-шi басшылары бекггедЬ)2 делiнген кукыктык сипаттагы ереже камтылган.
Алдымен Казакстан Республикасы Улттык кауш^здж комитетiнiц eзiндiк кызметш-де дши экстремизмге карсы кимыл бойынша калыптаскан ю-эрекеттер жYЙесiн саралай-мыз.
Бастапкы жеке саралауды жYргiзу Yшiн «Казакстан Республикасыныц Терроризмге карсы орталыгы туралы ереженi бекiту жeнiнде» Казакстан Республикасы Прези-дентiнiц 2013 жылгы 24 маусымдагы № 588 Жарлыгына зер салайык. Ереженiц мазму-нында «Казакстан Республикасыныц Терроризмге карсы орталыгыныц негiзгi мшдет-терi: ... «терроризм профилактикасы бойынша мемлекеттiк органдар мен жергшкп eзiн-eзi баскару органдарыныц кызметiн Yйлестiру; террористiк iс-эрекеттердi аныктау, жолын кесу, террористiк кылмыстарды ашу жэне тергеу; терроризмнiц зардаптарын барынша азайту жэне (немесе) жою, сондай-ак терроризмге карсы iс-кимыл саласындагы когам-дык бiрлестiктермен жэне уйымдармен олардыц езара iс-кимылдарын уйымдастыру ...»3 делiнген ережелер бар. Аталган орталыктыц дiни экстремизмге карсы ю-кимыл жасауга мiндеттерi мен функциялары, сонымен бiрге кукыктары да бар деп айта аламыз. вйткенi, бiрiншiден, аталмыш орталыктыц непзп нор-мативтiк кукыктык актшерге (Конституция, Терроризмге карсы ю-кимыл, Экстремизмге карсы iс-кимыл жэне т.б. зацдарга) сэйкес негiзгi мiндеттерi, функциялары мен екшет-тiгi осы ережеде белгшенген; екiншiден, сол ереже мазмунында Казакстан Республикасыныц Терроризмге карсы орталыгыныц кура-мы бекiтiлген. Аталган орталыктыц мYшелерi ретiнде кептеген арнаулы, кукык коргау жэне орталык аткарушы органдардыц басшылары белгiленген; ал Yшiншiден, бiздiц ойымызша ережедегi «терроризм профилактикасы бойынша мемлекеттк органдар мен жергшкп eзiн-eзi баскару органдарыныц кызметш уй-лестiру ... сондай-ак терроризмге карсы ю-ки-мыл саласындагы когамдьщ бiрлестiктермен жэне уйымдармен олардыц eзара ю-кимыл-
дарын уйымдастыру ...»3 деп жазылган сез-дерден дiни экстремизмге карсы ic-кимылдыц жэне оныц алдын алудыц iс-кимылдары деп тYсiнiледi.
Кезшде 2014 жылы Марциченко жа-саган «Терроризмге карсы комиссия мэселе-лершщ кырлары» атты баяндаманыц (Kазiр-ri ТYркiстан облысы бойынша жасалган) мэтшше назарды саламыз. Бул баяндаманыц юрюпесшде баяндамашы «БYгiнгi кYнi аудан-дык комиссияларды калыптастырудыц уйымдастыру кезещ толыгымен аякталды деп сенiммен айтуга болады.
Барлык аудандарда ТКК дербес курамы бектлд^ комиссиялардыц кызметiне жауап-ты орындаушылар аныкталды, уйымдастыру кужаттарыныц пакет^ жумыс жоспарлары мен алдын алу ю-шаралары эзiрлендi жэне орындауга кабылданды» [1] деп ез сезш бастайды. Эрине, облыстык, калалык комис-сиялар секiлдi аудандык комиссиялар куру-ды уйымдастыру iс-шаралары бiркалыпты жагдайда накты iске асырылды деуге болады. Осы орайда эрi карай баяндамашы «Сонымен катар, жергшкп жерлердегi ютердщ жай-^й-iн зерделеу аудандык ТКК кызметiн уйымдастыру одан эрi жаксартуды кажет ететiнiн керсетл» [1] деп тYЙткiлдi мэселенi тиек етш айтып еткен болатын. Элбетте алгашкы кезде уйымдастыру бойынша тиiстi мэселе-лер де туындаган болатын. Kазiр аудандык комиссиялардыц уйымдастыру жумыстарын жалпы тургыдан жеке багамдайтын болсак, бiркалыпты жумыс жасауда деп айтуга болады. вйткеш: бiрiншiден, сол терроризмге карсы аудандык комиссиялар курамы, кузы-рет мен екiлеттiлiктерi, сондай-ак кукыктары мен мiндеттерi белгiленiп койган; екшшщен, комиссияныц кызметiн тiкелей тYрде реттей-тiн негiзгi нормативтiк кукыктык актшер мен зацга тэуелдi нормативтiк кукыктык актшер-мен жиынтыгымен камтылган; Yшiншiден, аталган комиссиялардыц мэжiлiстерiнiц нэти-жесшде жинакталган мэлiметтердiц жиынтыгы бар. Дегенмен, бiркатар комиссиялардыц кемшiлiктерi бар екендiгi де айкындалды. Эрине, осындай кемшiлiктердiц езге де облы-стар мен калалардагы аудандык комиссия кы-зметiнде орын алынгандыгы белгш.
Жогарыда бул баяндаманыц негiзгi белiмiнде баяндамашы «Бiрiншiден, комиссия курамына эюмдерден (ягни басшылардан), ¥ККД АБ бастыктарынан (басшыныц орын-басарлары), аудандык мэслихаттар терага-ларынан баска, тек кана мемлекеттiк орган-
2 [Электронды ресурс]«Казацстан Республикасыныц арнаулы мемлекеттж органдары туралы» Казацстан Республикасыныц 2012 жылгы 13 ацпандагы № 552-IVЗацы//http://adilet.zan.kz/kaz/docs/Z1200000552.
3 [Электронды ресурс] «Казацстан Республикасыныц Терроризмге царсы орталыгы туралы ережеш бекту жвшнде» Казацстан Республикасы ПрезидентШц 2013 жылгы 24 маусымдагы № 588Жарлыгы//НИр://а41Ш^ап. kz/kaz/docs/U1300000588.
дардыц аудандык бeлiмшелерiнiц (ЭСЖКД, КБД, ТЖД, прокуратура, келк прокуратура-сы жэне т.б.) басшылары енгiзiлген» [1] деген сeздi тiлге тиек етiп баяндаган. Бiздiц ойымы-зша, аудандык комиссиялардыц жумысы ба-рысында осындай ерескел тYрде орын алган жалпы кемшшктердщ себептерi: бiрiншi-ден, жергiлiктi аумактар (облыстык, калалык жэне аудандык) бойынша терроризмге карсы комиссияларды жумысын накты уйымдасты-ру iс-шараларыныц жалпы мацыздылыгын тYсiнгенiмен, комиссия курамын жасауды бiр-келкi орындалмауынан деп бiлемiз; ал екшшь ден, аудандык комиссиялардыц терагасы мен орынбасарларыныц езара Yйлестiру жумысын бастапкыда дурыс жолга койылмагандыгы дэлелденедц ал ендi Yшiншiден, аудандык ко-миссиялар жумысыныц тэжiрибесi бастапкы кезецде болгандыктан орын алган деп бiлемiз. Ягни бул жагдай комиссиялар жумысыныц калыптаскан кезецге еткенге дейiн жалгасты деуге болады. Баяндаманыц жалгасында «Аудандык ТКК-ныц бiрiншi отырыстарыныц ба-рысында берген усынымдарына карамастан, комиссия кызметше eцiрдiц когамдык кай-раткерлерiн, жергiлiктi жэне рулык беделдi жэне т.б. тарту жeнiндегi жумыска тек Макта-арал ауданы ТКК-ныц жэне ТYркiстан кала-сыныц жумыс органдары гана кiрiсiп кеттi, олар тиюшше 15 жэне 10 адам белдЬ»[1] деген мэлiмет келтсршдь Бурынгы ОцтYCтiк Казакстан облысында (казiргi ТYркiстан облы-сында) барлык аудандык комиссиялар iшiнен аталган ею аудандык комиссиялар курамын-да когамдык институттардыц болуы мына-да деп бiлемiз. Бiрiншiден, осы аудандардыц аумагында тиiстi соттардыц шешiмiмен тый-ым салынган экстремистiк жэне террористiк уйымдардыц, сондай-ак тиiстi соттардыц шешiмдерi бойынша тыйым салынбаган де-структивтi сипаттагы дши-саяси козгалыстар-дыц eкiлдерi мен жактаушыларыныц тiкелей тYрде эрi накты болуымен байланысты дегiмiз келедi; екшшщен, аталган аудандардыц бiрка-тар тургындары, тiптi кейбiр отбасылар шет елдердеп карулы кактыгыстар болып жаткан елдерге кетш калды; Yшiншiден, осыган байланысты терроризмге карсы комиссиялар курылганга дешн мемлекеттiк органдар мен когамдык институттар арасында езара эрекет-тесу ю-шаралары болган деп айтуга болады.
Аталган баяндамадагы мэлiметке CYЙ-енсек, оныц мазмунында «Казыгурт, Созак, Телеби, ТYлкiбас, Сарыагаш, Шардара, Арыс жэне Кентау каласыныц жумыс органдарына ТКК комиссия курамына енгiзу немесе оныц кызметiне eцiрдiц кeрнектi когам кайраткер-лерiн, беделдi жэне танымал жеке тулгалар-ды, когамдык уйымдардыц, улттык мэдени орталыктардыц, дiндердiц, бизнес-когамда-стыктардыц, YE¥, букаралык акпарат курал-
дарыныц жэне т.б. eкiлдерiн белсендi тYрде тартуды камтамасыз ету усынылады.
Бул шараны iске асыру негурлым то-лыкканды жэне мазмунды шешiмдер жаса-уга, ТКК жумысы туралы акпаратты журт-шылыктыц калыц жiктерi Yшiн колжетiмдi етуге, сондай-ак мемлекеттiк органдар мен халык арасында «идеялар жолсерштерЬ» т.б. жYЙесiн калыптастыруга мYмкiндiк бередЬ»4 делiнген. Бул баяндамада аталган аудандарга кезiнде осындай усыныстар жасалды. Демек, бул сол кезде кеткен кемшшктер деуге болады. Ал ендi казiргi кезде осы аудандарда терроризмге карсы комиссиялар курамы когамдык институттардыц eкiлдерiмен толыктырылып, олардыц тиют жумыстары калыпты тYр-де жалгасып келедi деп айта аламыз. Бiздiц пiкiрiмiз бойынша, казiр аталган комиссиялардыц бастапкы жалпы уйымдастыру мэсе-лелерi реттелдi деуге болады. Алайда, казiргi кемшiлiктердiц жиынтыгы аудандык комиссиялардыц жоспарларын iске асыру жэне бакы-лау бойынша орын алуда деп бiлемiз.
Саралау жYргiзiлiп жаткан баяндамадагы тиют мэлiметтерге жинакталган тYрде жYгiнетiн болсак, онда «Екшшщен, аудандык ТКК-ныц жумыс жоспары пысыктауды талап етедi» [1] деген ескертпе эрi усыныс камтылган. Содан кешн «Yшiншiден, терроризмге жэне дши экстремизмге идеологиялык карсы ю-кимыл бойынша акпараттык-наси-хаттау кызметiн жYЙелендiрудi талап етедi» [1] деп жазылган усыныс камтылган. Ал ендi баяндаманыц корытынды бeлiгiне жакын жерiнде «Тертшшь ТКК-ныц кызметiн акпараттык камтамасыз етудi зерделеу комиссияга кiретiн мемлекеттк органдардыц акпараттык басымдыктарга сэйкес материалдарды елеусiз iске асырганын куэландырады» [1] деп тYЙiн-делген. Бул ескертпелер, сондай-ак усыныстар кезшде берiлген болатын. Аталган усыныстар бYгiнде кажеттi болып табылады. Аталмыш акпараттык тYсiндiру жумыстарын жанданды-ру мэселесi кYн тэр^бшен тYCпеуi керек. вй-ткенi: бiрiншiден, казiргi элеуметтiк желшер-дегi акпараттар легiн сурыптау, саралау, ондагы келецсiз жэне дiни экстремистiк иде-ологияны дэрiптеп жаткан тулгаларды, сайт-тарды немесе жеке паракшаларды аныктау, ескерту, жолын кесу, болдырмау iс-шаралары оцай жол болып келмейдц екiншiден, элеу-меттiк желiлердегi терiс дiни кезкарастарга карсы жауап беру (бул ретте кыскаша кисын-ды жауап беру материалдары жетiспейдi) кеш жасалып жатады, тiптi жауапсыз ашык KYЙ-шде калып жатыр; Yшiншiден, бул ретте ай-тар усыныс, акпараттык тYсiндiру жумысын жандандыру максатында аталган комиссия курамына шартты тYрде айтар болсак, жалпы бiркелкi материалдармен (комиссия жумысын жYЙелi YЙлестiру бойынша гылыми-эдь
стемелк тургыдан тужырымдалган матери-алдармен), акпараттык тYсiндiру топтардыц мYшелерiн негiзгi бiркелкi материалдармен (ягни негiзгi эрi максатты аудиториялармен, накты айтканда кeпшiлiкпен тiкелей жумыс жасайтын топ мYшелерiн Fылыми-эдiстемелiк тургыдан тужырымдалFан негiзгi бiркелкi материалдармен), сонымен бiрге дiни деструк-тивт топтар мен уйымдардыц мYшелерi жэне олардыц лидерi болып жYрген жеке тулга-лармен жумыс жасайтын арнайы акпараттык тYсiндiру топтарыныц мYшелерiн арнайы бiр-келкi материалдармен (арнайы курылган топ мYшелерiн жан жакты непздемелер (дiни, саяси, кукыктык жэне т.б.) бойынша гылы-ми-эдiстемелiк жэне тэжiрибелiк тургыдан тужырымдалган арнайы бiркелкi материалдармен камтамасыз ету кажет деп санаймыз.
Аталмыш баяндаманыц корытынды бeлi-гiнде: «вцiрлiк ТКК акпараттык кажеттшк-терiн камтамасыз ету шецберiнде:
- ТКК жумыс топтарыныц басшылары (аппарат басшылары жэне аудан эюмдершщ орынбасарлары) жоспарлы жэне тиiстi хатта-малык iс-шаралардыц орындалуын бакылау тетiгiн ретке келтрсш;
- комиссиялардыц акпараттык кажеттшк-терiн жарыктандыруга катысатын ТКК мYше-лерi (ауданныц мемлекеттiк органдарыныц басшылары) тобенщ шецберiнде акпараттыц уактылы мониторингш, жинакталуын жэне оны ТКК-га жiберудi камтамасыз етуге мYм-кiндiк беретш тиiстi ведомстволык тетiктердi уйымдастыруы кажет.
- УККД калалык жэне аудандык комис-сияга кiретiн мемлекеттiк органдарга ауданда дэстYрлi емес жэне радикалды дiни агымдар-дыц идеологиясына ыкпал ететiн элеумет-тiк, экономикалык, бшм беру жэне мэдени жагдайларды тшст аныктау бойынша практи-калык тэжiрибенi беру бeлiгiнде практикалык кeмек ^рсету;
- КР УКК ОКО бойынша департамент ТКО бeлiмi 2014 жылдыц кацтар айында ОКО экiмдiгiнiц мемлекеттж кукыктык бeлiмiмен бiрлесiп, жергiлiктi жерге барып, тиiстi аудандык ТКК жумыс топтарыныц мYшелерiн акпараттык басымдыктарга сэйкес жагдайды талдау жэне зерделеу эдютемелерше окыту жэне терроризмнiц алдын алу бойынша практикалык ю-шараларды эзiрлеу бойынша дэрь стер мен практикалык сабактар eткiзу керек» [1] деп корытынды усыныстар берiлген. Эри-не, бул жасалган усыныстар кезшде берiлген. Дегенмен, салыстырмалы зерттеу максатында жеке зерделеудi жeн кeремiз.
Талдау жасалынып жаткан материалдыц негiзгi бeлiгiнде:
«Елiмiзде террористiк кызметке катысы болганы Yшiн iздеуде жYрген 31 шетелдж аза-маттары усталды жэне белгшенген тэртiпте
баска мемлекеттерге берiлдi.
БYгiнгi кYнге дейiн 40 казакстандык жа-уынгерлер, олардыц 65 эйелдерi мен баска да отбасы мYшелерi шет елдщ бiркатар террори-стiк уйымдарында жYр.
3 террористiк актiнi жасауга умтылы-старыныц бастапкы кезецiнде жолы кесiлдi. Террористiк актi Алматы жэне Караганды об-лыстарыныц радикалдык тулгаларымен дай-ындалды. Террористiк актiнi дайындауга катысы бар тулгалар 6 жылдан 18 жылга дейiнгi мерзiмге бас бостандыктарынан айырылды.
Елiмiздiц эртYрлi аймактарында 7 радикалдык топтыц жэне 34 жеке тулгалардыц кылмыстык эрекеттерi бейтараптандырылды.
Терроризм жэне дши экстремизммен бай-ланысты кылмыстары Yшiн барлыгы 140 адам сотталды» делшген акпараттык сипатта жи-накталып жазылган мэлiмет камтылган. Аталмыш жинакталып берiлген мэлiмет КР кукык коргау жэне арнаулы мемлекеттiк органдар-дыц жеке эрi бiрлесе отырып жасаган ю-эре-кетердiц жиынтыгы болып табылады. Осы мэлiметтен белгiлi болгандай, террориста кылмыстарга тiкелей катысы бар 31 тулгалар-ды устап эрi оларды экстрадициялау бойынша бiршама нэтижелi жумыстыц аткарылгандыгы кeрiнiп тур. Дегенмен, КР шекара жYЙесiнен eтуге тырысатын осындай жеке тулгаларды аныктау жэне eткiзбеу iс-шараларын, тiптi шекарадан eтiп кеткен жагдайларда, оларды устау iс-шараларын КР УКК шекара кызметi, КР УКК, КР 11М, Сырткы барлау жэне КР кеден органдары Интерпол Улттык бюросы берген накты тiзiм бойынша YЙлестiрiлген децгейде жYргiзу керек деп бiлемiз. Осы орай-да арнайы дайындалган профайлер мамандар (осы юке мYмкiн болса жан жакты кабшет бар мамандарды тарту кажет) штатын калып-тастыру керек деп санаймыз. Тагы да бiр айта кетер усыныс, дiни экстремистiк жэне террориста сипатта жазылган материалдарды, сон-дай-ак тиiстi соттардыц шешiмдерiмен тый-ым салынган дiни сипаттагы материалдарды шекара жэне кеденнен eткiзбеу жумыстары бойынша кeптеген олкылыктар мен кемшшк-тер бар деп есептеймiз. Сондыктан осы багыт бойынша жiтi кадагалау керек деп усыныс етемiз.
Сараланып жаткан осы материалдыц не-пзп бeлiгiнде берiлген, калган мэлiметке ке-лер болсак, ондагы iске асырылган iс-шара-лар кукык коргау жэне арнаулы мемлекеттш органдардыц кызметiнiц жалпы (жолын кесу, болдырмау жэне т.б.) нэтижеЫ десек те бола-ды. Бул ретте жалпы айтар болсак, аталган органдардыц жеке тэжiрибесi бастапкы дец-гейден eтiп, тиiстi калыпты децгейге жеткен деп есептеймiз.
Талдау жYргiзiлiп жаткан материалда «Когамда аукымды тYсiндiру жэне оцалту жу-
мыстары жYргiзiлуде. 907 тулга радикалдану-дан бас тартты»4 деп жазылган мэлiмет баян-далган. Шынын айтар болсак, бул ю-шаралар радикализм жэне дши экстремизмнщ алдын алудыц нэтижесiнде кол жетюзшген ю-шара-лар деуге болады.
Аталмыш материалдыц жалгасында «Кукыкка кайшы келетiн эрекетке жол берме-уге катысты кылмыстык iс жYргiзу шаралары тек кана сенiмiн езгертуге бершмеген тулга-ларга гана катысты колданылады» делiнген. Элбетте осы тэрiздес кукыктык устаным КР кылмыстык процестiк кодекске сэйкес жYр-гiзiлуi тиiс.
КР ¥КК Баспасез кызметi жарияланган осы материалдыц мэтшшде «Бас бостан-дыгынан айыру орындарында 162 сотталушы радикалсыздандырылды» делiнген. Акика-тында 2019 жылы осыншама сотталушыга де-радикализация жумыстары жYргiзiлдi.
Зерделенiп жаткан материалда «Интер-неттiц веб-ресурсында 14,5 мыцнан астам террориста контент сiлтемелерi айкындалды. Оларды жою бойынша жумыстар жYргiзiлу-де»4 деген мэлiмет берiлген. Бул багытта жумыс бiршама калыпты жYргiзiлiп келедi.
Талданып жаткан материалда:
«Террориста актiге уакытылы жэне бара-бар ден коюды камтамасыз ету Yшiн жыл сай-ын терроризмге карсы ^рес жeнiндегi жедел штабатарымен 400 артык терроризмге карсы оку-жаттыгу ю-шаралары eкiзiледi.
Тараз каласында «Темiр-жол-Антитер-рор-2019» республикалык жедел-тактикалык оку-жаттыгуы уйымдастырылды. Караганды облысында Шанхай ынтымактастык уйымы-ныц Аймактык терроризмге карсы курылы-мыныц «Сары-Арка-Антитеррор-2019» ха-лыкаралык терроризмге карсы бiрлескен оку-жаттыгуы eткiзiлдi.
¥жымдык кауiпсiздiк туралы шарт уйы-мы аясында eткiзiлген «Наёмник» жедел-про-филактикалык ю-шаралары нэтижесiнде Казакстанга кiру/ Казакстаннан шыгу арна-ларында терроризмге катысы бар халыкара-лык iздеуде жYрген 12 тулга усталды»4 деген акпарат берiлген. Осы туста, айтар жайт, Казакстан Республикасыныц тиют кукык коргау мен арнаулы мемлекеттiк органдардыц шюмемлекеттк жэне халыкаралык децгейде жалпы оку-жаттыгу ю-шараларын сэттi ет-кiзiп келедi деп тYЙiндеуге болады. Себебi: бiрiншiден, осы багыт бойынша кукык коргау мен арнаулы мемлекеттк органдардыц жалпы шюмемлекеттж жэне халыкаралык ын-
тымактастыгы, сондай-ак халыкаралык даг-дылары мен тэжiрибесi калыптастырылган; ал екшшщен, сол багытта жYЙелi iс-шаралар жоспары негiзiнде калыпты iске асырылуда; Yшiншiден, бул багытта жетiлдiру тетiктерi карастырылып жатыр деп айтуга болады.
Арнайы тYрде талдау жYргiзiлiп жаткан материалдыц мазмуны «Казакстан Республи-касында дши экстремизм мен терроризмге карсы ю-кимыл женшдеп 2018-2022 жыл-дарга арналган мемлекеттiк багдарламасы ойдагыдай жYзеге асырылуда»4 деген жеке корытынды сейлеммен тYЙiнделген. Эрине, аталган мемлекеттiк багдарламаныц аясында жалпы жоспар бойынша ю-шаралар жYзеге асырылуда деуге болады.
КР ¥КК баспасез кызметiнiц тиiстi тYрде жариялаган (жарияланган кYнi 20 желтоксан 2019) материалдыц юрюпе бeлiгiнде: «2019 жылдыц ТКО жумысы корытындыланды.
Террористiк акцияларга жол бермеу бойынша жэне жалпы алганда елiмiздегi жагдай-дыц турактылыгын сактауга кYш салынга-ны аталды»5 деп бастапкы акпарат бершген. Аталмыш акпаратка CYЙенер болсак, жалпы алганда жумыстыц канагаттандырылык децгейде юке асырылгандыгын бiлдiредi.
Жеке талданып жаткан материалдыцба-стыбeлiмiнде:
«Казакстан Республикасында дiни экстремизм мен терроризмге карсы ю-кимыл женш-дегi 2018 - 2022 жылдарга арналган мемле-кеттiк багдарламасын табысты жYзеге асыру камтамасыз етшдь 2019 жылга белгшенген барлык максатты индикаторлар мэнiне кол жетюзшдЬ»5 делiнген.
Материалдыц келесi жершде: «Бiрiккен ¥лттар ¥йымыныц Кауiпсiздiк Кецесшщ №2396 карары шецберiнде авиациялык келк-тегi жолаушылар легiне профайлер-маман-дарыныц кызметi уйымдастырылды»5 деген акпарат жайлы айтылган. Эрине, бул куптар-лык iс-шара. Осы туста, айтар усыныс, про-файлер-мамандарды тYрлi багыттар окыту жYЙесiн калыптастыру керек деп санаймыз.
Осы материалдыц жалгасында «вцiрлiк терроризмге карсы комиссиялар тургысынан терроризмнiц алдын алудыц, оныц шш-де жастар ортасында уйымдастырушылык тетiктерi жет^вдршдЬ»5 делiнген сейлем бар. Аталмыш багытта, ягни жалпы тYрде жастар ортасында терроризмнiц алдын алу бойынша уйымдастырушылык тетiктерi жетiлдiрiлдi деуге болады. Дегенмен, бул багытта ю-ша-ралар жалпы кездесулер децгейде жYргiзiлiп
4 К^Р Терроризмге царсы орталыгыныц 2019 жылы атцарган жумыс цо_pbimbmdbmap//https://www.gov.kz./ memleket/entities/knb/press/news/details/otchet-raboty-antiterroristicheskogo-centra-respubliki-kazahstan-za-2019-god?lang=kk.
5 Казацстан Республикасыныц Терроризмге царсы орталыгыныц отырысы туралы //https://www.gov.kz/ memleket/entities/knb/press/news/details/o-zasedanii-antiterroristicheskogo-centra-respubliki-kazahstan-?lang=kk.
жаткандыгы жалпыга белгш. Сол себептi ал-дагы кезде студенттiк топтардыц, жумыс жасайтын жас мамандар Yшiн максатты тYрде iске асыру iс-шараларын жYргiзу кажет деген усынысты жасаймыз.
Аталмыш материалдыц шшде «Аукым-ды жэне адрестiк акпараттык-уйымдасты-рушылык iс-шаралармен 2,5 млн. астам адам камтылды»5 деп жазылган камтылган. Бул мэлiметтен бiлiнiп тургандай, бiздiц елде жалпы алганда 18 миллиондай халык туратын болса, сонда аталган сан жалпы халыктыц оныц шамамен алганда 12%-ды курайды. Де-мек, бул санды эрi карай арттыру кажеттiлiгi туындайды. Эрине оган комакты каражатты кажет еттiредi. Дегенмен, жалпы халыкты камтитындай тетiктердi карастыру керек деп есептеймiз. Мысалы, когамдык непзде жетек-шi мамандар жас мамандарга, ал ендi муFалiм-дер мен окытушылар окушылар мен студент-терге дши экстремизмнiц алдын алу бойынша акпараттык тYсiндiру iс-шараларын жYЙелi еткiзудi калыптастыру аркылы осы максатка жетуге болады деп ойлаймыз. Мундай ю-ша-ралар жYргiзiлiп келедi. Алайда, жеткшкл децгейге элi жеткен жок дегiмiз келедi.
АталFан зерттеу жумысыныц непзп бель гiнде «Жергiлiктi жерлерде «Жусан» гумани-тарлык операциясы шецберiнде террориста каркынды аймактардан кайтарылFан эйелдер мен балаларды оцалту бойынша жумыс жолFа койылды. БурынFы сенiмдерiнен осы эйел-дердiц Yштен бiр белiгi бас тартты, к&^анда-ры бойынша жумыстар табысты жалFасуда»5 деген мэлiмет жазылFан. Бул жумысты сэттi еткен ю-шара дегiмiз келедi. Ендiгi жаFдай сол оцалту жумыстарын нэтижесiне байла-нысты болып келедi. Сондыктан аталмыш баFытта жумыстарды эрi карай жандандырып жYргiзу керек деп ойлаймыз.
Талкыланып жаткан макаламыздыц жалFасында «Казакстандык коFамды терроризм жэне экстремизмдi насихаттаудан KOрFау максатында интернет кещстЫн мо-ниторингтеудiц автоматтандырылFан жYЙесi юке косылды. ЖYЙе элеуметтiк желiлердегi кукыкка кайшы контенттi айкындауFа жэне артынша буFаттауFа мYмкiндiк бередi»5 делш-ген акпарат берiлген. Бул ете мацызды ю-ша-ра болып табылады. вйткеш: бiрiншiден, тер-рористiк жэне дши экстремиста материалдар интернет жYЙесi аркылы жалпы каркынды тYрде таратылып жатыр; ал екiншiден, аталмыш материалдарды аныктап буFаттау оцай шаруа емес болып табылады; Yшiншiден, Fа-ламтордыц жалпы халыкаралык жYЙесiн жалпы камтып буFаттау мYмкiн болмай тур. Оныц тYрлi себептерi бар. Осы мэселе жайлы пiкiр ойымызды алдаFы кезде таркатып айтып бе-ремiз.
АталFан материалдыц корытынды белН-
не жакын туста «Радикалдык ортаFа карудыц, ок-ДЭрiлердiц жэне жарылFыш заттардыц тYсуiне жол бермеудiц косымша алдын алу тетiктерi енгiзiлдi. Нэтижесiнде осындай 17 жаFдаЙFа жол берiлмедi.
Карудыц елестетюш тYрлерiнiц айна-лымына бакылау орнатылды. вндiрiстiк жарылFыш заттар мен материалдарды, кой-маларды жэне эскери белiмдердiц зымы-ран-артиллериялык кару-жараFын сактау орындарын кYзету режимi кYшейтiлдi»5 деп жазылFан. АталFан баFыт бойынша жумыс жасауды эрi карай жалFастыра берген жен. Себебк бiрiншiден, бiркатар террористiк жэне дши экстремиста уйымдардыц мYше-лерi осындай кылмыс куралдарын тiкелей пайдалануFа кумбыл болып келедi; екiншiден, азаматтык жэне езге кару тYрлерi бойынша бакылау жумысын жандандыру керек; ал ендi Yшiншiден, зацсыз кару айналымын бакылау жумыстарын жандандыру кажеттiлiгi бар деп есептеймiз.
Осы материалдыц непзп белЫнщ соцын-да «Мемлекеттiк органдардыц басшыларымен аса мацызды объектiлердiц терроризмге кар-сы корFалу жYЙесiн жетiлдiру шаралары ка-ралды»5 деп тYЙiнделген. Бiздiц ойымызша, елiмiздiц кептеген калалардаFы терроризм бойынша осал объектiлердi корFау мэселесi элi кYн тэртiбiнде тур. АталFан объектiлердiц KOрFалу жYЙесi стратегиялык жоспар непзш-де жYзеге асыру керек деп ойлаймыз.
Материалдыц корытынды белЫн «ТКО отырысыныц корытындылары бойынша бiркатар хаттамалык шешiмдер кабылданды. 2020 жылFа арналFан ТКО жумыс жоспары макулданды»5 деп жазьг^ан тиiстi корытынды акпарат тYЙiндейдi.
Отандык зерттеушiлер Б.Р. Сембекова мен Л.В. Бертовский ездершщ жазFан Fылыми макаласында «Kызметтiц барлык салаларын-даFы коFамдык катынастарды кукыктык рет-теуулттык кауiпсiздiктiц басым баFыттары-ныц бiрi болып табылатын терроризм мен дши экстремизмге карсы iс-кимылды камтамасыз етедь Терроризмге карсы туру саласындаFы мацызды баFыты ретiнде бiрiншi кезекте дши экстремизмдi тудыратын экстремистiк иде-ологиямен белсендi кYрес болып табылады. Экстремиста идеологияFа карсыказакстан-дык патриотизмге, ултаралык жэне конфес-сияаралык келiсiмге непзделген мемлекеттiк идеология койылFан. Ал ендi бул идеология Казакстан халкыныц бiрлiгi мен коFамдаFы толеранттылыкты ныFайту, елдщ зияткер-лiк элеуетiн темендетуге кедерп жасау жэне казакстандык коFамныц тарихи, дэстYрлi, рухани жэне мэдени кундылыктарын сакта-уды камтамасыз етудi дэрштейдЬ» [2] деген тужырым жасаFан. Авторлардыц тужырымы кисынды тYрде бiлдiрiлген дегiмiз келедi.
Сол себептен, сол экстремистк идеологияга карсы акпараттык тYсiндiру жумысы жYЙесiн ^шейту керек. вз кезегiнде аталмыш идеоло-гияны «когамдык-кукыктык идеология» деп атасак болады. Демек, бул улттык каушЫздк-тi камтамасыз етудiц негiзгi тэсш деп тYЙiн-деймiз.
Австралиялык зерттеушi Шандон Харрис Хоган eзiнiц жазган гылыми макаласында «Казiргi уакытта бул елде зорлык-зомбылык экстремизм мен радикалдану (Рахимулла, Лармар жэне Абдулла 2013) туралы академи-ялык зерттеулер мен осы мэселелер бойынша бастапкы дереккeздердi талдаудыц жетюпе-ушiлiгi бар екенш ескере отырып,аталган макалада кабылданган зерттеу тэсiлi eзiнiц табигаты бойынша мшдетл тYрде сипатталып жазылды. Алайда зерттеудщ бул тYрiкелешек-те Австралиядагы зорлык-зомбылык экстре-мизмiнiц тYпкi себептерш зерттеу негiздерiн курап бередi жэне дэлелдеу базасы калыптаса бастайды. Осыныц негiзiнде максатты саясат пен багдарламалар зорлык-зомбылык экс-тремизмiне карсы туру кезшде пайда болуы мYмкiн» [3] деп езшдк корытынды тужырым жасаган болатын. Автордыц жеке ой-пiкiрiн назарга алуга болады. Ягни ол Австралия улттык кауiпсiздiгiне катер тeндiретiн зор-лыкшыл экстремизмнiц кукыктык табигатын зерделеу жумыстары элi аз екендiгiн, оныц шшде iргелi ецбектiц аздыгын тшге тиек жа-зып тYЙiндеген. Демек, аталган ел бойынша улттык кауiпсiздiкпен байланысты дiни экстремизмге карсы ю-кимыл мэселелерiнiц бар екендiгiн б^вдредь
Осы туста, ресейлiк зерттеушi А.Н. Ша-ламованыц «Экстремизмге карсы ю-кимыл улттык кауiпсiздiктi камтамасыз етудiц кура-лы ретiнде» деп аталган гылыми макаласына назар саламыз. Бул автор макала мазмунында «Казакстан мен Ресейдiц кукык коргау орган-дарыныц экстремизмге карсы ю-кимыл iсiнде бiрлескен кYш-жiгерiн колданудыц мацызды саласы кeшi-кон зацнамасын, келу жэне кету туралы, шетел азаматтарыныц осы салада бо-луыныц кукыктык жагдайы мен тэртiбi туралы нормативтк кукыктык актiлердi одан эрi жетiлдiру болуга тиiс. ...» [4] деп усыныс ет-кен. Бул автор усынысымен келiсемiз. Расын-да дши экстремизмге карсы ю-кимыл бойынша ею елдiц кeшi-коц зацнамасын жетiлдiру, сондай-ак екi мемлекеттiц кукык коргау мен арнаулы мемлекеттж органдарыныц кыз-метiнiц сапасын арттыру мацызды максат пен мiндет болып табылады. Бул факторлар халыкаралык ынтымактастыкты, оныц шш-де аталган багытта халыкаралык тэжiрибелiк кырларын дамытады деп санаймыз.
Ресейлiк зерттеушiнiц аталмыш макала-ныц жалгасында «Казакстанда да, Ресейде де Интернетте экстремиста материалдарды та-
рату фактiлерiн ашу мен тергеудщ, осы санат-тагы iстер бойынша айыптау Yкiмдерiн шыга-рудыц кептеген мысалдары бар. Бул ретте тек кана арнаулы кызмет органдарына тыгыз ынтымактастык пен езара тYсiнiстiктi тшей-мiн»[4] деп жаза келе, келес ретте «Жогарыда карастырылган «карсы ю-кимыл» категория-сын тYсiну контексiнде алдымен азаматтык когам институттарымен жэне кэсiби педаго-гикалык когамдастыкпен тыгыз карым-каты-наста алдын алуды жYзеге асыратын, тиют жастармен жумыс iстейтiн, улттык мэселелер бойынша кукыктык агартушылыкпен айналы-сатын, ултаралык бейбiтшiлiк пен келiсiмдi ныгайтатын, толеранттылыкты калыптасты-ратын органдарды бeлiп керсету кажет. Соцгы жылдары мемлекеттiк аппараттыц осы бель гшщ конфигурациясы Ресейде де, Казакстанда да айтарлыктай eзгергенiн ескере отырып, езара iс-кимыл жYЙесiне тиiстi тYзетулер енгь зу кажет. Жацадан «сагат салыстыру» кажет» [4] деген усыныстарымен тYЙiндейдi. Ре сей сарапшы берген усыныстар куптаймыз. Шы-нында усынган багытта, ягни дши экстремизмнщ алдын алу барлык елдерде де жумыстар жYргiзiлiп жатыр деуге болады. Дегенмен, мемлекетаралык ынтымактастык багытында езара эрекеттесу жYЙесiн жандандыру кажет деп есептеймiз.
Осы ретте дiни экстремизм мен терро-ризмнiц алдын алу бойынша шет елдердеп тэжiрибелердi зерделеген отандык зертте-ушiлердiц М.М. Рахымбеков пен Л.Ч. Сыды-кованыц агылшын тшнде жазган макаласы-ныц корытынды белЫнде мынадай гылыми тужырымдама жасалган: «1. ¥лыбритания-ныц тэжiрибесiн ескере отырып, бiз халыктыц кандай да бiр бeлiгiн дiни негiзде стигмати-зациялауга еш жол бермеуiмiз керек. Кезшде Туцгыш Президент Н.Э. Назарбаев атап ет-кендей, «дiни экстремизммен ^рес дiнмен кYресуге айналмауы тиiс». Мемлекеттщ не-гiзгi кYш-жiгерi мемлекет дамуыныц зайырлы кагидаттарын ныгайту, азаматтардыц ар-ож-дан бостандыгына тиiстi кукыктарын камтамасыз ету жэне азаматтардыц дши нанымда-рын курметтеу сиякты тиют мiндеттерге шогырлануы тиiс. Сондай-ак, дши бiрлестiк-тердiц кызметiне араласпастан, Казакстан му-сылмандары дiни баскармасын ханафи багы-тындагы ислам тасымалдаушылардыц жалгыз зацды eкiлi ретiнде колдау кажет, себебi оныц Казакстан халкыныц мэдениет мен рухани eмiрiн дамытудагы тарихи рeлi зацнамалык децгейде мойындалган. 2. ¥лыбританиядагы экстремизмдi алдын алу кызмет кец аукымга ие - ол полиция кызметтер^ сондай-ак жер-гшкл eзiн-eзi баскару органдары, когамдык жэне дши уйымдар, бейресми жастар уйымда-ры жэне т. б. юредь Бул ретте eзiнiц алдын алу кызметш жоспарлау, оныц максаттарын,
мшдеттерш жэне оларды шешу эдютерш, каржыландыру келемш айкындау мемлекеттiк органдар децгейiнде жYзеге асырылады (эдет-те, бул ретте жастармен жумыс ютеу Yшiн эр тYрлi министрлiктер мен ведомстволар). 3. Yкiметтiк емес уйымдардыц каржыланды-руын жеткiлiксiз бакылау (яFни акша кара-жатын жумсау баFыты) экстремистiк кылмы-стардыц жасалуын аныктайтын кылмыстык фактор ретiнде эрекет етедi. Осыпан байланы-сты олардыц кызметiне каржылык бакылауды жетiлдiру олардыц тарапынан экстремиста кызмет тэуекелдерiнiц алдын алу куралы болып табылады. 4. Экстремизмнщ алдын алу саласындаFы француздык тэжiрибе Казакстан Республикасында белсендi пайдаланылуы мYмкiн. Бул ретте эцгiме механикалык карыз алу туралы емес, отандык жаFдайларда тиiмдi шетелдiк тэжiрибенi жаксы ойластырылFан, Fылыми негiзделген колдану жэне шетел-дiк эрiптестердiц дiни экстремизмге карсы ю-кимылда жiберген кателiктерiн есепке алу туралы болып отыр» [5]. Макала авторлары бул макаланы кыска мазмунмен зерделеу жа-саFан. Авторлардыц тужырымы мен усыны-стары жалпылама сипатта жасалFан эрi берш-ген. Дегенмен, бул ретте назарFа аларлык тусы бар. ЯFни «отандык жаFдайларда тиiмдi шетелдiк тэжiрибенi жаксы ойластырылFан, Fылыми тYрде негiзделген колдану жэне ше-телдiк эрiптестердiц дiни экстремизмге карсы ю-кимылда жiберген тиiстi кателiктерiн есепке алу» делшген усыныстык сипаттаFы тужы-рымын айтуFа болады. Бiздiцше, бул кателк-тер саяси-кукыктык сипатта болмауы тиiс деп бiлемiз. вйткеш, саяси-кукыктык кателжтер дэл айтар болсак, мемлекеттщ, тiптi кузырлы мемлекеттiк органдардыц кызметше кайшы iс-эрекеттер болып табылады. Демек, кукык бузушылыкты (кылмыстык, эюмшшк жэне т.б.) сипаттайтын кателiктер болмауы кажет. Сондыктан кукык бузушылыкты еш тудыр-майтын, тек жаFымсыз болса да жасалFан ка-телiктердi (кызметтж жэне т.б.) Fана назарFа алынуы тиiс деп ойлаймыз. Сол себептен де нактылашан кателiктердi дереу тYзеп, эрi карай одан оц корытынды жасауFа мYмкiндiк-тер беретш кателiктер болуы керек деп есеп-теймiз. Олар ез кезегiнде тэжiрибенi, оныц iшiнде халыкаралык сипаттаFы даFдыларды калыптастырып эрi карай жетiлдiретiн халыкаралык тэжiрибелiк кырларды каркынды дамытуы кажет деп бiлемiз.
Уйымдаскан кылмыс жэне терроризм бойынша сарапшы маман болып табылатын американдык Джер П. Белопердщ кезкара-сына CYЙенсек, ол езшщ Fылыми-аналитика-лык ецбегiнде «...Мше осы жерде мына сурак туындайды: шынында стратегиялык iске асыру жоспары федеральды Yкiметтiц алдына кандай идеологиялар кауiптi, ал кандай иде-
ологиялар кауiпсiз, кандай сенiм нанымдар жаксы, ал кандайы жаман деген сауалдарды аныктау кажеттiлiгiн коя ма? Муны екiжакты тараптан карастыруFа болады. Олардыц бiрi жергiлiктi коFамдастыктармен езара ю-кимыл параметрлерiн белгiлеудi, ал екiншiсi езара ю-кимылдыц соцFы енiмiн, яFни карсы наси-хатты баFалауды кездейдi. Бiрiншiден, дегенмен стратегияны iске асыру жоспары Yкiмет зорлык-зомбылыкпен экстремистiк насихат-тауFа балама куруFа тартылмауы тию деп бол-жамдай алады, Yкiмет кауiптi жэне кауiпсiз идеялар арасын елеп iрiктеуге, осы мэселе бойынша езара эрекеттесу параметрлерш бел-гшеуге тартылатын болады. Жаксы жэне жа-ман идеологиялар арасында тацдаусыз тYрде накты тужырымдамаларFа карсы туру Yшiн жергiлiктi белсендiлерге «екiлеттiктер беру» оцай мшдет болмауы мYмкiн. Ал ендi екшшь ден, егер террористiк идеологияларFа карсы насихатты шакырса, онда федералдык Yкiмет мемлекеттiк жэне жергiлiктi билж органда-рымен жэне азаматтык эрштестермен осы карсы насихатты жасауда калай ынтымакта-суFа тиiс? Бул ретте мемлекеттш курылымдар Америка Курама Штаттарына катысты тер-рористердiц кастандык теорияларына карсы насихаттау немесе от кою ретшде жария тYрде карастыруFа калай жол бермейдi?» [6] деп езшщ тужырымын жазFан. Бул автордыц тужырымы жеке езiндiк пiкiрге непзделш жасалFан деуге болады. Бул ретте жалпы^а белгiлi мынадай жаFдайлар бар: бiрiншiден, халыкаралык-кукыктык актiлер мен улттык зацнама нормалары бойынша идеологиялык плюрализм (эр алуандылык) танылады; екш-шщен, кез келген идеологияныц жаFымды немесе жаFымсыз болуыныц кукыктык не-пздерш кептеген елдердiц ата зацдарында белгшенген; ал ендi Yшiншiден, коFамдык катынастарды реттейтiн элеуметтiк нормалар (саяси, кукыктык, дши, мораль этика жэне т.б.) жиынтыты бар. Бул ретте олар жалпы адамзат мэдениетшщ кундылыктары ретшде кептеген Fасырлардан берi тек дэстYрлi тYрде Fана калыптаскан эталондардыц жиынтыFы болып табылады. Бiздiц ойымызша, осы эталондардыц барлыFы жаFымды идеологияларFа жа-тады. Ал ендi жаFымсыз идеология кукыкка сыйымсыз эрi кукыкка кайшы, дэстYрлi калыптаскан эталондармен YЙлеспейтiн кейбiр жеке тулFалар мен тулFалар тобыныц кисын-сыз ой-пiкiрлерiнен туындап калыптаскан тYрлi жаFымсыз пiкiрлер мен устанымдардыц жиынтыFы ретшде танылFан.
Казакстан Республикасы Улттык ка-уiпсiздiк комитетiнiц (КР УКК) арнайы тобы iске асырFан соцFы халыкаралык тэжiрибелiк iс-эрекеттерiнiц бiрi ретiнде «Жусан» гума-нитарлык операциясы саналады. Осы орайда, КР УКК ресми сайтында жарияланFан бей-
нематериалдагы мэлшетке CYЙенсек, оныц мазмунында «¥КК YЙлестiрiлуiмен «Жусан» гуманитарлык операциясы юке асыру кезiнде (2019 жыл) жалпы 595 казакстан азаматы кай-тарылды. Ол операциясыныц 1 кезецiнде жалпы 47 адам: 6 ер адам, 11 эйел, 30 бала, 2 кезещнде жалпы 231 адам: 16 ер адам, 59 эйел, 156 бала (18 же™), 3 кезещнде жалпы 246 адам: 8 ер адам, 67 эйел, 171 бала (9 же™), 4 кезещнде 71 адам: 3 ер адам, 19 эйел, 49 бала (5 же™) КР аумагына экелшдь Жалпы санай-тын болсак, 595 адам: 33 ер адам, 156 эйел, 406 бала (32 же™). Барлык эйелдер мен балалар оцалту жэне бешмдеу курстарынан eттi. Террориста уйымдардыц эрекетiне катысканы Yшiн 31 ер адам, 12 эйел сотталды, ал ендi тер-геуде 14 адам болды»6 деп жазылган мэлiмет бар. Бул iC-шара, бiздiц пайымдауымызша, халыкаралык децгейдегi iC-эрекет болып табылады. Аталмыш халыкаралык гуманитарлык операцияныц мацыздылыгы мынада де-гiмiз келедi: бiрiншiден, аталмыш операция халыкаралык кукыктыц кагидаттары мен нормаларына сэйкес халыкаралык мшдетте-менiц бiрегей кукыктык iC-шарасы ретiнде саналады; ал ендi екiншiден, халыкаралык сипаттагы карулы кактыгыс аймагынан КР аза-маттарын гуманитарлык кемек аркылы алып келу улттык зацнамага сэйкес мемлекеттщ, оныц шшде кузыреттi органдардыц мшдет болып келедi; ал Yшiншiден, осы кайтарылган азаматтардыц басым кeпшiлiгi балалар мен эйелдер. Бул ретте айтар жайт, шындыгына келгенде, эЫресе барлыгы балалардыц, сон-дай-ак эйелдердiц басым кепшшгшщ ешбiр жазыгы жок деуге болады. Сол себептен осы-ны накты бiлгендiктен, тиiстi мемлекеттiк органдар сол операцияны жYзеге асырды.
Тагы кайталап айтар болсак, КР ¥КК ресми мэлiметтерi бойынша, 2019 жылы барлыгы 595 адам эвакуацияланды: 33 ер адам, 156 эйел, 406 бала (оныц 32-i же™). Бiрiншi кезец шецберiнде Казакстанга 47 адам орал-ды: 6 ер адам, 11 эйел, 30 бала. Екiншi ке-зецде 231 адам кайта оралды: 16 ер адам, 59 эйел, 156 бала (18 же™). Yшiншi операция 246 адамды кайтарумен аякталды: 8 ер адам, 67 эйел, 171 бала (9 же™). ¥КК тeртiншi рет Отанына 71 адамды кайтарды: 3 ер адам, 19 эйел адам, 49 бала (5 жетм). Барлык эйелдер мен балалар оцалту жэне бешмдеу курстарынан етть Алайда, террориста белсендшк аймактарында элi жалпы 114 казакстандык калып отыр, оныц шшде 36 ер адам, 78 эйел адам жэне балалар»7.
Жогарыда отандык жэне шетелдiк зерт-теушшер жеке зерделеп келтiрiлген гылыми сипаттагы тужырымдар мен ресми тYрде берiлген статистикалык мэлiметтер КР улттык каушсзщпмен байланысты дiни экстремизмге карсы iC-кимылдыц eзектiлiгiн дэлел-деп бередi.
Сонымен, КР ¥лттык кауiпсiздiк коми-тетi жанынан курылган Терроризмге карсы орталыктыц кызметiнде калыптаскан iC-эре-кеттер жYЙесiн талдау керсетш бергендей, аталмыш орталыктыц, сондай-ак жергшкл комиссиялардыц кызметi шартты тYрде айтар болсак, жалпы жэне жергшкл (облыстык, калалык жэне аудандык) децгейлерде тшст тYрде уйымдастырылып калыптастырылган дегiмiз келедь Былайша тужырым себебiмiз: бiрiншiден, «жалпы децгейде» деген кезде КР ¥КК-нщ «Терроризмге карсы орталыгы» деп тYсiнiледi; ал ендi екiншiден, жергiлiктi децгейге жогарыда тшге тиек етiлiп айтылган комиссиялар жатады; ал Yшiншiден, аталган комиссиялардыц жиынтыгы елiмiздiц терроризмге карсы комиссиялар жалпы жYЙесiн курайды. Осы орайда терроризмге карсы ор-талык жэне жергiлiктi терроризмге карсы комиссиялардыц кызметшде калыптаскан iC-эрекеттер жYЙесiн зерделеу керсеткендей, терроризмге карсы орталыктыц жалпы жэне непзп тэжiрибесi, ал ендi жергiлiктi комиссиялардыц арнайы тэжiрибесi калыптаскан деп тYЙiндеймiз. Осы жасалган тужырымызга арнайы тYсiндiрменi берсек деймiз. Терроризмге карсы орталыктыц жалпы тэжiрибесi дегенiмiз, КР ¥лттык кауiпсiздiк комитетi жанынан курылган терроризмге карсы орталыктыц жалпы YЙлестiру тэжiрибесiн айта-мыз. Терроризмге карсы орталыктыц непзп тэжiрибесi дегенiмiз, осы терроризмге карсы орталыктыц бeлiмшелерi непзшде кызметш-де калыптаскан негiзгi YЙлестiру тэжiри-бесiн айтамыз. Ал жергшкл комиссиялардыц арнайы тэжiрибесi дегенiмiз, жергiлiктi (облыстык, калалык жэне аудандык) комиссиялардыц кызметшде арнайы калыптаскан тэжiрибенiц жиынтыгын айтамыз. Осы туста, айта кетер усыныс, терроризмге карсы орта-лык жэне оныц бeлiмшелерi (облыстык, калалык жэне аудандык) кызметш реттейтш ережеге кукык бузушылык сипаттагы дши радикализм жэне кылмыстык кукык бузушылык сипаттагы дши экстремизмге карсы карсы-ки-мыл нормаларын енпзу жэне толыктыру ка-жет деп санаймыз.
6 «Жусан» гуманитарлыц операция //http://knb.gov.kz/kk/node/2201.
7 Орталыц жэне Оцтустж Азия елдершц Зорлыц экстремизмге царсы ¡с-цимыл жвшндегг вщрлж конферен-циясы туралы баспасез ацпараты (Астана цаласы, 2015 жылгы 29 маусым)//http://prokuror.gov.kz/kaz/baspasoz/ akparaty/ortalyk-zhne-ontustik-aziya-elderinin-zorlyk-ekstremizmge-karsy-kimyl-zhonindegi.
ЭДЕБИЕТТЕР
1. Марциченко. АТК проблемные аспекты // материал Антитеррористической комиссии при областном акимате.
2. Сембекова Б.Р., Бертовский Л.В. Противодействие терроризму и религиозному экстремизму как способ обеспечения национальной безопасности // Вестник Карагандинского университета. Серия Право. - № (90)/2018. - С. 99-106.
3. Harris-Hogan S 2017. Violent extremism in Australia: An overview. Trends & issues in crime and criminal justice no. 491. Canberra: Australian Institute of Criminology. https://www.aic.gov.au/ publications/tandi/tandi491
4. Шаламова А.Н. Противодействие экстремизму как инструмент обеспечения национальной безопасности: правовые аспекты (опыт России и Казахстана) // Научный портал МВД России. -№ 2. - 2017. - С. 96-106.
5. Rakhimbekov M.M., Sydykova L.Ch. Foreign experience in prevention of religious extremism and terrorism and its application in the Republic of Kazakhstan // Bulletin of Karaganda University. Series «Law». № 3(91)12018. - 91-97p.
6. Bjelopera Jeroma P. Countering violent extremism in the United States // Congressional Research Service. - 2012. - 29 p.
REFERENCES
1. Marcichenko. ATK problemnye aspekty //material Antiterroristicheskoj komissiipri oblastnom akimate.
2. Sembekova B.R., Bertovskij L.V. Protivodejstvie terrorizmu i religioznomu jekstremizmu kak sposob obespechenija nacional'noj bezopasnosti // Vestnik Karagandinskogo universiteta. Serija Pravo. - № (90)/2018. - S. 99-106.
3. Harris-Hogan S 2017. Violent extremism in Australia: An overview. Trends & issues in crime and criminal justice no. 491. Canberra: Australian Institute of Criminology. https://www.aic.gov.au/ publications/tandi/tandi491.
4. Shalamova A.N. Protivodejstvie jekstremizmu kak instrument obespechenija nacional'noj bezopasnosti: pravovye aspekty (opyt Rossii i Kazahstana) // Nauchnyj portal MVD Rossii. - № 2. -2017. - S. 96-106.
5. Rakhimbekov. M.M., Sydykova L.Ch. Foreign experience in prevention of religious extremism and terrorism and it sapplication in the Republic of Kazakhstan // Bulletin of Karaganda University. Series «Law». № 3(91)/2018. - 91-97p.
6. Bjelopera Jeroma P. Countering violent extremism in the United States// Congressional Research Service. - 2012. - 29 p.
