Научная статья на тему 'ЎЗБЕКИСТОННИНГ ХАЛҚАРО ТАШКИЛОТЛАР БИЛАН ҲАМКОРЛИК ИМКОНИЯТЛАРИ'

ЎЗБЕКИСТОННИНГ ХАЛҚАРО ТАШКИЛОТЛАР БИЛАН ҲАМКОРЛИК ИМКОНИЯТЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Биологические науки»

CC BY
0
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Science and innovation
Область наук

Аннотация научной статьи по биологическим наукам, автор научной работы — Ғаффоров Я.Х.

Асримиз бошларидан бошлаб ҳалқаро ташкилотлар билан ҳамкорлик муносабатларига алоҳида аҳамият бериб келинмоқда. Мазкур ҳамкорликлар ҳўжалик юритувчи субъектлар томонидан тенглик асосида ҳар бир давлатларнинг миллий манфаатларидан келиб чиққан ҳолда ташқи олам билан алоқа ўрнатишни ривожлантиришда ҳалқаро валюта, молия, механизмидан фойдаланиш, шунингдек ҳалқаро институтлар томонидан жамиятнинг барча соҳаларининг ислоҳ қилиш ҳамда бозор иқтисодиётига ўтиш жараёнида молиявий, техникавий, ва консультатив ёрдам олиш учун ниҳоятда зарур. Ҳалқаро ташкилотлар билан ҳамкорлик айниқса ҳалқаро терорризм, диний экстремизм, сепаратизм, ҳамда наркобизнесга қарши биргаликда кураш олиб бориш шунингдек айрим минтақаларни ядровий қуроллардан ҳоли зона деб эълон қилиш муаммосини ҳал этиш учун жуда зарур. Бугунги кунда ҳалқаро ташкилотлар билан ўзаро ҳамкорликни хавфсизликни таминлаш жамият ҳаётида юз бераётган ислоҳатларни янада чуқурлаштириш бўйича давлатлараро жиддий ишлар амалга оширилмоқда. Бу ишлар жаҳон ҳамжамиятига интеграциялашувининг муҳим шартларидан бири асосий омили сифатида баҳоланмоқда.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ЎЗБЕКИСТОННИНГ ХАЛҚАРО ТАШКИЛОТЛАР БИЛАН ҲАМКОРЛИК ИМКОНИЯТЛАРИ»

УЗБЕКИСТОННИНГ ХАЛКАРО ТАШКИЛОТЛАР БИЛАН ^АМКОРЛИК ИМКОНИЯТЛАРИ

Гаффоров Я.Х.

ЧДПУ "Узбекистон тарихи" кафедраси т.ф.н., проф. https://doi.org/10.5281/zenodo.12621038

Асримиз бошларидан бошлаб халкаро ташкилотлар билан хамкорлик муносабатларига алохида ахамият бериб келинмокда. Мазкур хамкорликлар хужалик юритувчи субъектлар томонидан тенглик асосида хар бир давлатларнинг миллий манфаатларидан келиб чиккан холда ташки олам билан алока урнатишни ривожлантиришда халкаро валюта, молия, механизмидан фойдаланиш, шунингдек халкаро институтлар томонидан жамиятнинг барча сохаларининг ислох килиш хамда бозор иктисодиётига утиш жараёнида молиявий, техникавий, ва консультатив ёрдам олиш учун нихоятда зарур. Х,алкаро ташкилотлар билан хамкорлик айникса халкаро терорризм, диний экстремизм, сепаратизм, хамда наркобизнесга карши биргаликда кураш олиб бориш шунингдек айрим минтакаларни ядровий куроллардан холи зона деб эълон килиш муаммосини хал этиш учун жуда зарур. Бугунги кунда хдлкаро ташкилотлар билан узаро хамкорликни хавфсизликни таминлаш жамият хаётида юз бераётган ислохатларни янада чукурлаштириш буйича давлатлараро жиддий ишлар амалга оширилмокда. Бу ишлар жахон хамжамиятига интеграциялашувининг мухим шартларидан бири асосий омили сифатида бахоланмокда. Х,алкаро ташкилотлар ва давлатлараро хар томонлама хамкорликларни тарихийлик жихатидан урганиш бугунги кун ва келажагимиз ёшлари учун гоят мухимидир. Х,озирги вазиятда интеграцион жараёнлар халкаро ташкилотлар билан алокаларда тобора бошкача ахамият касб этмокда. Катта ёки кичиклигидан катъий назар барча мамлакатларнинг узаро манфаатдорлик асосидаги хамкорлигининг умумдемократик асослари тан олинмокда. "Узбекистон бугунги кунда жахон хамжамияти билан якин хамкорлик килишга жуда катта ахамият бермокда. Биз дунё ахли мамлакатимизни якиндан билишини, халкимизнинг бой тарихи ва маданиятини уз кузи билан кури шини истаймиз. Бу борада туризм имкониятлари мухим рол уйнайди." деб таъкидлади Узбекистон Республикаси Президенти Ш.Мирзиёев [Ш.М.Мирзиёев: 345346]. Бундай хамкорлик хеч бир мамлакатнинг манфаатларини камситмайди. Х,алкаро ташкилотлар ва давлатлараро хамкорлик масаласи илгари собик мамурий буйрукбозликка асосланган тоталитар тузум даврида шу кадар чеклаб куйилган эдики, бундай шароитда бошка мамлакатлар билан, айникса халкаро ташкилотлар билан мустакил равишда алокалар урнатиш хусусида гапириш хам мумкин эмас эди. Факат XX аср охирларига келиб яъни, миллий мустакиллик кулга киритилгандан кейингина дунёнинг жуда куп давлатлари жумладан Узбекистон учун хам турли давлатлар, турли халкаро ташкилотлар билан узаро иктисодий-маданий ва сиёсий алокалар урнатиш имконияти пайдо булди. Бундай хамкорликдан максад эндиликда тасодифий узук-юлук равишда эмас, балки доимий хамда хаётнинг барча сахаларини камраб олувчи кенг микёсли алокалар тарзида амалга оширилмокда.

Энди халкаро ташкилотларнинг Марказий Осиё хавфсизлиги ва минтакавий интеграциялашув жараёнида тутган урнига бир назар ташлайдиган булсак, аввало Собик Иттифок давлатларининг интеграцияси номинал тарзда айтиладиган булса, 1991 йил Мустакил Давлатлар Х,амдустлигини (МДХ) тузишдан бошланади. Аммо бир неча йил

давомидаги давлатлараро муносабатлар шуни курсатадики, МДХ, давлатлари интеграциялашувининг янги куринишларини излай бошлади. Бу хусусан, иктисодий муносабатларда яккол кузга ташланади.

1994 йил ^озогистон Президенти Н.Назарбоев МДХ, куламида Евроосиё иттифокини тузиш ташаббуси билан чикди. Мазкур халкаро тузилма аъзо давлатларда даставвал чукур кизикиш уйготмади 1995 йилга келиб, Россия Федерацияси интеграциянинг янги тузилмасини таклиф этди. Унга кура 1995 йил 6 январда Россия ва Белорусия уртасида икки томонлама, 1966 йил 20 январда эса ^озогистон билан биргаликда учликдан иборат Божхона иттифоки тугрисида битимлар тузилди. Кейинрок ушбу иттифокка ^иргизистон ва Тожикистон хам кушилди.

1996 йил 29 мартда Белорусия, Россия, ^иргизистон ва ^озогистон Иктисодий ва гуманитар сохаларда интеграцияни чукурлаштириш тугрисида Битимни имзолашди. Мазкур халкаро акт билан Божхона иттифоки (БИ) деб номланган янги минтакавий ташкилот юзага келди. Натижада эндиликда уч томонлама комиссия фаолияти амалга максадга мувофик эмас деб хисобланиб, томонлар иктисодий муносабатларнинг бошка йуналишларини хам ривожлантириш истагида ижро ва мувофиклаштириши функцияларига эга булган БИ ни амалга руёбга чикаришга мулжалланган доимий Ишчи орган хисобланадиган Интеграцион кумитани тузишди. 1998 йил Тожикистон БИ аъзоси булиш билан бир каторда, 1999 йил 26 февралда мазкур иттифокнинг хамма аъзолари билан биргаликда Божхона иттифоки ва Ягона иктисодий макон тугрисидаги битимларга имзо чекишди.

2000 йил 10 октябрида Астана шахрида Белорусия, Россия, Тожикистон, ^иргизистон ва ^озогистон Президентлари Евроосиё иктисодий хамкорлик ташкилотини (ЕврАзЭС) тузиш хакида шартномани имзоладилар. Мазкур иктисодий хамжамиятни барпо этишдан максад-аъзо давлатлар уртасида мустахкам умумий иктисодий маконни яратишдан иборат эди. 2001 йил 31 майда Минск шахрида ЕврАзЭС Давлатлараро Кенгашининг дастлабки йигилиши утказилиб, унда ушбу иктисодий хамжамиятининг асосий хужжатлари имзоланди [www.evrazes.com]. Шу вактдан бошлаб янги халкаро ташкилотнинг хукукий пойдевори юзага келди. ЕврАзЭС халкаро хукук субъекти сифатида юридик статусига эга. У аъзо давлатларни яратиш билан бирга, уларни жахон хужалик тизимига интеграциясини жадаллаштиришга каратилгандир.

Европа Иттифоки тарихий тажрибасини ЕврАзЭС аъзо давлатлари интеграцияси учун намуна сифатида олиш мумкин. ЕврАзЭС иктисодий ислохатлардаги синхронликнинг йуклиги, ЕИ иктисодий ривожланиш тарихида чекланган натижаларни берди ва иттифок даражасида кабул килинган карорларни амалга тула тадбик эта олмади.

2004 йил кабул килинган "ЕврАзЭС 2003-2006 ва ундан кейинги йилларда ривожлантиришнинг устувор йуналишлари" ЕврАзЭС яшовчанлигини ошириш ва унинг тараккиёт стратегиясини асосий нукталарини белгилаб берди.

Биринчидан, Евроосиё иктисодий хамкорлик ташкилоти доирасидаги хамкорликдаги аъзо давлатларнинг ташки иктисодий фаолиятда устиворликка эга булиши лозимлигини курсатилган. Мазкур ёндашув мамлакат такдирида хал килувчи ролга эга хужжатларда уз аксини топган булиши мухим ахамият касб этади. Иккинчидан, аъзо давлатлар узларининг суверенлик хукукларининг бир кисмини ЕврАзЭСга ва у билан боглик бошка халкаро тузилмаларга эркин равишда берадилар.

Мустакиллик мафкурасининг Марказий Осиё давлатларида кучли урин

эгаллаганлиги ЕврАзЭС доирасидаги интеграцион жараёнларга уз таъсирини утказмокда. ЕврАзЭС минтака давлатлари хамжамияти уларни халкаро хукук доирасидаги хукук ва эркинликларини чекламаслигини истаган холда аста-секинлик билан макро-минтакавий интеграцияни амалга ошириш истагидадирлар [Ч.Кучаров: 124-127].

2006 йил 25 январда Санкт-Петербургда ЕврАзЭС Давлатлараро Кенгашида Узбекистон 2000 йил 10 октябрда имзоланган Евроосиё иктисодий хамкорлик хамжамиятини тузиш тугрисидаги Шартномага кушилиши тугрисида Протокол кабул килинди. Бу хужжат Узбекистоннинг расман аъзоликка киришишини таъминлади. Бундай геосиёсий кадам авваламбор Узбекистоннинг чукур иктисодий сиёсий ва тарихий маданий богликликка эга давлатлар билан янада якин хамкорлик килишдан манфаатдорлиги билан улчанади. Бошка томондан эса, аъзоликка кириш зарурияти собик Совет Иттифоки маконида вазиятнинг тезлик билан узгариб бораётганлиги хамда хавфсизликка ва баркарорликка жиддий тахдидлар юзага келганлиги билан шартланган.

Узбекистоннинг ЕврАзЭС га аъзо булиш газ, тахта, металлар авиация ва кишлок хужалиги махсулотлари бозорини кенгайтириб давлатлараро интеграциянинг максимал даражага олиб чикишига хизмат килиши керак. Таъкидлаш жоизки ЕврАзЭС бюджетида катнашиш улуши тулик келишиб олингандан сунг Узбекистон бу бюджетни шакллантириш ва бажариш маъсулиятини олди.

Юкоридагилардан ташкари интеграцон жараёнлар ва мамлакатлараро хамкорлик имкониятларда Шанхай хамкорлик ташкилоти (ШХТ)нинг урнини хам алохида тахлил этиб баъзи бир хулосалар чикариш мумкин:

Биринчидан, ушбу ташкилот минтакавий хавфсизлик архитектурасини бино килишда тизим ясовчи функцияни бажаради. Бундай функция минтакавий баркарорликни таминлашга йуналтирилган ШХ,Т концепциясининг шартларини яратиши ва узлуксиз такомиллашиб боришни таказо этади.

Иккинчидан, ШХ,Т катта геосиёсий ва геоиктисодий маконни камраб олган макроминтакада юзага келиши, унинг айнан шу маконда мавжуд бошка халкаро тузилмалар билан халкаро хавфсизлик масалаларида бахам жихатликка интилиши шарт.

Учинчидан, ШХ,Тда Узбекистоннинг иштироки унинг реал ташки сиёсат олиб бориш стратегиясига хизмат килади. Ушбу ташкилотнинг минтакадаги роли ошиб бориши Узбекистоннинг А^Ш ва Европа давлатлари билан муносабатларини кескинлашувига олиб келмаслиги балки жахон етакчи давлатларининг марказий Осиёда манфаатдор мувозанатини таъминлашга йуналтирилган Узбекистоннинг ташки ва харбий-сиёсий стратегиясини амалга оширишда мухим омил булиши миллий манфаатларга мувофик келади.

Х,озирги вактда дунё мамлакатлари ва халкаро ташкилотлар билан хамкорликни ривожлантиришнинг мухим жихати ушбу мамлакатларнинг иктисодий, сиёсий, илмий-техник ва маданий-маънавий ривожланиш сохасидаги тажрибаларидан самарали фойдалана олишдан иборат.

Республикамизнинг минтакавий ташкилотлар билан хамкорликлари бутун дунё хамжамияти, шу жумладан Узбекистон учун хам ута мухим булган халкаро баркарорлик ва хавфсизликни таъминлаш вазифалари билан бевосита боглангандир. Давлатларнинг ташки сиёсати тобора очик тус олаётган ва минтакалар ва бутун дунё кенгликларида интеграциялашув жараёнлари тобора чукурлашиб бораётган бир шароитда баркарорлик ва хавфсизликни таъминлаш масалалари халкаро хамкорликлар билан янада мустахкамрок

богланиб бормокда.

Бугунги кунда Узбекистон Республикасининг Халкаро ташкилотлар билан хамкорлиги кенг кулоч ёзиб бораётганлиги унинг халкаро майдонда обруси ошиб бораётганлигидан далолат беради. Бундай хайрли холатнинг вужудга келишида асосий омиллар Узбекистоннинг уз худудида хукукий-демократик давлат ва фукаролик жамият куришга жиддий киришганлиги, бозор иктисодиётига утишда сезиларли натижаларни кулга киритганлиги, мамлакатда миллатлараро тотувликни ва баркарорликни таъминлаганлигидир.

Хорижий мамлакатлар билан иктисодий хамкорлик алокаларининг ривожланиши Узбекисто иктисодиётига хам жиддий таъсир килади. Чунки ишлаб чикариш кучларини ривожлантиришнинг бир нечта омили бор.

Биринчиси, бу корхоналарни ишлаб чикариш маблаглари хисобига ривожлантириш, кенгайтириш, иккинчидан эса давлат бюджети хисобидан янги корхоналар бунёд этишдир. Учинчидан кредит ресурсларидан фойдаланиб, корхоналар куриш, ташки кредит ресурслари, шунингдек ташки сармоялар хисобига ишлаб чикаришни ривожлантиришдир. Узбекистонда мана шу учинчи йулга, кушма корхоналарни куплаб куришга алохида эътибор берилди [Я.Еаффоров: 20]. Бунинг учун 1991 йил 12 ноябрда Вазирлар махкамасида мухим карор кабул килинди. "Узбекистон Рспубликасида хорижий сармоялар билан корхоналар, шу жумладан кушма корхона халкаро бирлашмалар ва ташкилотлар шунингдек уларнинг таркибий булинмаларини ташкил этиш фаолияти ва уларнинг давлат томонидан руйхатга олиш тартиби хакида" ги 290 карори бу сохада катта ахамиятга эга булди.

Хуллас, кейинги йилларда Узбекистон бир катор иктисослашган нуфузли халкаро иктисодий, илмий-техникавий ва маданий ташкилотлар-Жахон иктисодий хамкорлик ташкилоти, жахон Банки, Халкаро валюта жамгармаси Европа тикланиш ва тараккиёт Банки (ЕТТБ,) Халкаро мехнат ташкилоти, Осиё ва Тинч океан хавзаси буйича иктисодий ва ижтимоий комиссия, Марказий Осиё мамлакатлари иктисодий хамкорлик ташкилоти (МОИХТ), ЭКО ва бошка халкаро ташкилотлар билан якин хамкорлик муносабатларини йулга куйди. Жумладан А^Ш, Германия, Франция, Италия, Англия, Япония, Хитой, Жанубий Корея, Туркия мамлакатлари билан урнатилган иктисодий хамкорликлар уз натижаларини бера бошлади. Умуман олганда Узбекистоннинг ташки иктисодий йули барча халкаро ташкилотлар билан хар томонлама хамкорлик килишга каратилган. Узбекистон Республикаси бугунги кунда 20 дан ортик халкаро ташкилотлар билан алока урнатган. Асосий эътибор Халкаро иктисодий ва молиявий бирлашмалар, жумладан, Осиё тараккиёт банки, Иктисодий Хамкорлик ташкилоти, Осиё-Тинч океани хамкорлиги, Шанхай хамкорлиги ташкилоти билан алокаларни урнатишга ва мустахкамлашга каратилмокда [АДиргизбоев: 77].

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР

1. Мирзиёев Ш. Нияти улуг халкнинг иши хам улуг, хаёти ёруг ва келажаги фаровон булади.-Тошкент: Узбекистон, ... 3-жилд, 345-346 бетлар.

2. ЕврАзЭС.Ы^р: www.evrazes/com/ru/main/info.

3. Кучаров Ч. Марказий Осиёнинг минтакавий интеграцион жараёни муаммолари.-Тошкент: Фан, 2008. 124-127-бетлар.

4. Гаффоров Я. Халкаро ташкилотлар хамкорлиги.-Ташкент: Ишончли хамкор, 2021. 20-бет.

5. ^иргизбоев А. Узбекистон Республикасининг Осиё мамлакатлари билан халкаро

хдмкорлиги .-Тошкент: Фан, 2GG4. 77-бет.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.