Научная статья на тему 'ЎЗБЕКИСТОНДА САНОАТ МАҲСУЛОТЛАРИ ЭКСПОРТИ ДИВЕРСИФИКАЦИЯСИ'

ЎЗБЕКИСТОНДА САНОАТ МАҲСУЛОТЛАРИ ЭКСПОРТИ ДИВЕРСИФИКАЦИЯСИ Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
106
21
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
саноат / саноат корхоналари / экспорт / экспорт савати / импорт / капитал / инвестиция / инновация / диверсификация / ишлаб чиқариш самарадорлиги. / industry / industrial enterprises / export / export basket / import / capital / investment / innovation / diversification / production efficiency.

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Хотамов, Ибодулло Саъдуллоевич, Рашидова, Одина Олимжон Қизи

Мақолада Ўзбекистон Республикасининг саноат ва экспорт салоҳияти таҳлили ва унинг истиқболлари ёритилган. Cаноат маҳсулотлари экспортини диверсификация қилиш тушунчасига кенгроқ таъриф берилган. Ўтган даврлардаги саноат маҳсулотлари экспортининг диверсификация индекси динамикаси кўриб чиқилиб таҳлил қилинган. Хулоса ўрнида экспорт таркибида муаммоларга ега мамлакатлар экспорт таркибини диверсификация қилишнинг долзарблиги ташқи бозорларни егаллашда, миллий экспорт таркибининг тур ва хажм жиҳатидан кўп бўлиши жаҳон хўжалигида мамлакатнинг рақобатбардош бўлишига ёрдам бериши таъкидланган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по экономике и бизнесу , автор научной работы — Хотамов, Ибодулло Саъдуллоевич, Рашидова, Одина Олимжон Қизи

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

DIVERSIFICATION OF EXPORT OF INDUSTRIAL PRODUCTS IN UZBEKISTAN

The article describes the analysis of the industrial and export potential of the Republic of Uzbekistan and its prospects. The concept of diversification of exports of food products is given a broader definition. The dynamics of the diversification index of the export of industrial products in the past periods were reviewed and analyzed. In the conclusion, it was emphasized that the diversification of the export structure of countries with problems in the export structure is necessary to capture foreign markets, and the large number of national export structures in terms of type and size will help the country to be competitive in the world economy.

Текст научной работы на тему «ЎЗБЕКИСТОНДА САНОАТ МАҲСУЛОТЛАРИ ЭКСПОРТИ ДИВЕРСИФИКАЦИЯСИ»

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

3(3), March, 2023

УЗБЕКИСТОНДА САНОАТ МАХСУЛОТЛАРИ ЭКСПОРТИ

ДИВЕРСИФИКАЦИЯСИ

Хотамов Ибодулло Саъдуллоевич

И.ф.н., доцент Рашидова Одина Олимжон ^изи

Тошкент Давлат Икгисодиёт Университети таянч докторанти

+9989 99 6456468

таулили ва унинг истицболлари ёритилган. Саноат маусулотлари экспортини

даврлардаги саноат маусулотлари экспортининг диверсификация индекси динамикаси куриб чицилиб таулил цилинган. Хулоса урнида экспорт таркибида муаммоларга ега мамлакатлар экспорт таркибини диверсификация цилишнинг долзарблиги ташци бозорларни егаллашда, миллий экспорт таркибининг тур ва хажм жиуатидан куп булиши жауон хужалигида мамлакатнинг рацобатбардош булишига ёрдам бериши таъкидланган.

Калит сузлар: саноат, саноат корхоналари, экспорт, экспорт савати, импорт, капитал, инвестиция, инновация, диверсификация, ишлаб чицариш самарадорлиги.

ДИВЕРСИФИКАЦИЯ ЭКСПОРТА ПРОМЫШЛЕННОЙ ПРОДУКЦИИ В

В статье проведен анализ промышленного и экспортного потенциала и его перспективы Республики Узбекистан. Понятию диверсификации экспорта продовольственных товаров дано более широкое определение. Рассмотрена и проанализирована динамика индекса диверсификации экспорта промышленной продукции в прошлые периоды. В заключении подчеркнуто, что диверсификация структуры экспорта стран с проблемами в структуре экспорта необходима для захвата внешних рынков, а большое количество национальных экспортных структур по типу и размеру поможет стране быть конкурентоспособной. в мировой экономике.

Ключевые слова: промышленность, промышленные предприятия, экспорт, экспортная корзина, импорт, капитал, инвестиции, инновации, диверсификация, эффективность производства.

диверсификация цилиш тушунчасига кенгроц таъриф берилган. Утган

УЗБЕКИСТАНЕ

АННОТАЦИЯ

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

3(3), March, 2023

DIVERSIFICATION OF EXPORT OF INDUSTRIAL PRODUCTS IN

UZBEKISTAN

ABSTRACT

The article describes the analysis of the industrial and export potential of the Republic of Uzbekistan and its prospects. The concept of diversification of exports of food products is given a broader definition. The dynamics of the diversification index of the export of industrial products in the past periods were reviewed and analyzed. In the conclusion, it was emphasized that the diversification of the export structure of countries with problems in the export structure is necessary to capture foreign markets, and the large number of national export structures in terms of type and size will help the country to be competitive in the world economy.

Key words: industry, industrial enterprises, export, export basket, import, capital, investment, innovation, diversification, production efficiency.

Ишлаб чикаришнинг глобаллашувида иктисодиёт ва унинг етакчи тармокларини модернизация килиш, техник ва технологик янгилаш ушбу тармокларда ишлаб чикаришни диверсификация етишга олиб келади, пировардида мамлакат, корхона ва махсулотнинг ички ва ташки бозордаги ракобатдошлиги, ахолининг иш бандлиги ортади, унинг турмуш даражаси юксалади хамда мамлакатнинг баркарор иктисодий усиши таъминланади. Узбекистан Республикаси Президенти Ш.Мирзиёйев таъкидлаганидек "иктисодиётимизнинг жахон бозоридаги ракобатдошлигини янада ошириш, унинг соха ва тармокларини модернизация ва фаол диверсификация килишдир

[1]. Ишлаб чикришнинг глобаллашувида саноат корхоналарини технологогик янгилаш ва модернизациялаш мухим ахамият касб етади.

Узбекистонда иктисодиётнинг етакчи тармоклари, жумладан, саноат тармоFини жадал ривожлантиришга эътибор каратилмокда. Саноат корхоналарини юкори даражадаги замонавий техника ва технологиялар билан жихозлаш, уларни ишлаб чикаришга татбик этиш оркали инновацион иктисодиётга утиш буйича катта саъй-харакатлар амалга оширилмокда. Бу борада «...баркарор иктисодий усишнинг энг мухим гарови - ракобатдош махсулотлар ишлаб чикариш, улар учун янги халкаро бозорлар топиш ва экспортни купайтириш, транзит салохиятидан тулик фойдаланиш хисобланади»

[2]. Мазкур вазифаларни хал этишда саноат ишлаб чикариши тизимида инновацион фаолликни ошириш, инновацион-инвестицион фаолиятни амалга ошириш тенденциялари ва устувор йуналишларини аниклаш, инновацион

КИРИШ

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

3(3), March, 2023

лойихалар самарадорлигини бахолаш, корхоналарда инновацион фаолиятни амалга оширишнинг молиявий механизмини такомиллаштириш сингари йуналишларда илмий тадкикотларни чукурлаштириш алохида ахамият касб этади.

Узбекистонда саноат тармокларини баркарор ривожлантиришда давлатнинг роли, биринчи навбатда, макроиктисодий баркарорликни таъминлаш максадида миллий иктисодиёт тармокларини тартибга солиш, саноат тармокларига таъсир етувчи ташки салбий омилларни бартараф етиш, експортни раFбатлантириш, соликка тортишда имтиёзлар бериш, молия-кредит механизмларини ривожлантириш масалаларидан иборат. Бу жараёнлар бевосита конуний-хукукий жихатлар ва институционал узгаришларга асосланган холда давлат томонидан тартибга солиниши лозим.

Саноатда юкори технологияли, замонавий корхоналар ва кувватларни ишга тушириш, ишлаб чикаришни техник ва технологик жихатдан янгилаш ва модернизациялаш, инвестиция жараёнини такомиллаштириш, жахон бозорларига чикишнинг асосий омили хисобланган тулаконли ракобат мухитини шакллантириш белгиланган. Мамлакатимиз иктисодиётини таркибий узгартириш, тармокларни модернизация килиш, техник ва технологик янгилашга доир лойихаларни амалга ошириш учун инвестицияларни жалб килиш борасида бажарилаётган ишлар алохида еътиборга лойик. Шу жихатдан, республикамизда ишлаб чикаришнинг глобаллашувида технологик янгиланиш ва модернизациялаш фаолиятини раFбатлантириш механизмини такомиллаштириш ва унда фан ва техника ютукларини жорий килиш йулларини тадкик килиш бугунги куннинг мухим ва долзарб масалаларидан бири булиб хисобланади.

МАВЗУГА ОИД АДАБИЁТЛАР ТА^ЛИЛИ.

Узбекистон узининг саноат ва экспорт салохиятини ошириб бормокда. Юкори кушилган кийматга эга махсулотларни экспорт килиш хажми ва уларнинг мамлакат умумий экспортидаги улуши хам ортиб, энергия ва пахта экспортига карамлиги камайиб бораяпти. Саноат махсулотлари экспорти таркиби сифат жихатидан узгарди, аникроFи экспортда тайёр махсулотларнинг улуши ортди. Шунга карамай, хали ишлаб чикаришни купайтириш ва юкори кушимча кийматга эга тайёр махсулотларни экспорт килиш имкониятларидан тулик фойдаланилгани йук.

Бошка томондан, Узбекистон иктисодиётига бевосита таъсир курсатадиган турли хил ташки бухронлар мавжуд. Жахон иктисодиётида пандемия ва узок давом этган карантин, Узбекистоннинг асосий савдо хамкорларига карши

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

3(3), March, 2023

иктисодий жазо чоралари ва яна бошка бир катор муаммолар муттасил равишда юзага келмокда. Бундан ташкари, халкаро майдонда куплаб янги бозор иштирокчилари, янги ракобатчилар пайдо булади. Улар иктисодиётидаги усиш ажойиб натижаларни курсатмокда.

Бундай шароитда мамлакат иктисодиёти канчалик баркарор, уни ривожлантириш захиралари канчалик диверсификацияланган, деган савол туFилади. Бекарорлик ва глобал бухронлар шароитида иктисодий баркарорликни та'минлашнинг манбаларидан бири бу - экспортни диверсификация килиш даражасини ошириш, экспортни хом ашёдан жахон бозорида талаб юкори булган юкори даражада кайта ишланадиган товарларга йуналтиришдир. Экспортдаги товарларнинг айрим позицияларидаги хаддан ташкари консентрация жахон бозорида нархларнинг юкори узгарувчанлиги шароитида мамлакат иктисодиёти учун хатарларни келтириб чикаради. В.М Полтерович та'кидлаганидек, "жахон бозори жадал усган пайтда экспортни диверсификация килишга купрок эътибор каратиш максадга мувофик" [3].

Бу боис биринчи навбатда, саноат махсулотлари экспортидаги узгаришларни бахолаш зарур. Бу хозирги вактда мамлакатнинг экспорт савати нима эканлиги, унинг таркиби сунгги йилларда кандай узгарганлиги, узгариш динамикаси кандай булганлиги ва хоказоларни аниклаш имконини беради.

Диверсификасия умумий ма'нода хилма-хилликнинг кенгайишини англатади. Махсулот экспортига нисбатан диверсификация экспорт килинадиган товарлар микдори ва ассортиментини ошириш, шунингдек, экспортнинг мувозанатлашган таркибига эришишга олиб келадиган жараённи уз ичига олади.

Узбекистон саноат махсулотлари экспортини диверсификация килиш даражасини бахолаш учун Х,ерфиндал-Хиршман ёндашувидан фойдаланилди. Ушбу ёндашув иктисодий консентрацияни бахолаш учун ишлатилади. Хусусан, ундан бозор консентрацияси даражаси, монополлашув даражаси ва бошкаларни бахолашда фойдаланилади. Индекс биринчи марта америкалик иктисодчи, Гарвард университети профессори Алберт Хиршман томонидан 1945 йилда ташки савдо бозорларининг консентрация даражасини бахолаш учун ишлаб чикилган [4].

Консентрация даражаси бахоланадиган курсаткич Х,ерфиндал-Хиршман индекси булиб, у хар бир элементнинг умумий хажмидаги улушлари квадратлари йиFиндисидан иборат:

Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

(E)ISSN:2181-1784 www.oriens.uz 3(3), March, 2023

HHÏ =

Ушбу индекс киймати канча юкори булса, консентрация даражаси шунча юкори булади. Индекс 0 дан 1 гача булган кийматни олади (улушларни фоизсиз хисоблаганда).

Диверсификация консентрацияга тескари булган жараён. Ушбу мантикдан келиб чиккан холда, диверсификация даражасини бахолаш учун Х,ерфендал-Х,иршман консентрацияси индексига тескари индексдан фойдаланилган:

Индекс диапазони 1 дан 100 гача (улушларни фоизсиз хисоблашда), бу ерда 1 назарий жихатдан битта махсулотдаги мутлак консентрацияни англатади. Бошкача килиб айтганда, ма'лум вакт оралиFида индекс кийматининг ошиши диверсификация даражасининг ошишини англатади.

ТАДЦЩОТ МЕТОДИКАСИ.

Саноат махсулотлари экспорти диверсификацияси буйича мавжуд булган илмий тадкикотларни урганиш, Узбекистонда саноат махсулотлари экспорти, статистик маълумотларни урганиш ва иктисодий жихатдан таккослаш ва тахлил килиш, мантикий фикрлаш, илмий абстракциялаш, маълумотни гурухлаш, анализ ва синтез, индукция ва дедукция усулларидан кенг фойдаланилган.

ТАХ,ЛИЛ ВА НАТИЖАЛАР

Шундай килиб, олинган формуладан фойдаланиб, Узбекистон Республикаси Давлат статистика кумитаси ма'лумотлари асосида 2010-2021 йилларга мулжалланган саноат экспортининг диверсификация индекси (бу ерда ва кейинги уринларда озик-овкат махсулотлари хисобга олинмаган холда) хисоблаб чикилди. Шу билан бирга, 2 хонали ТИФТН кодлари буйича махсулотларни экспорт килиш туFрисидаги ма'лумотлардан фойдаланилди. Натижалар 1-расмда курсатилган.

Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

(E)ISSN:2181-1784 www.oriens.uz 3(3), March, 2023

5,756

4,815 4,867 4,83 5,057

— 4,219 3,484 —

2010 2016 2017 2018 2019 2020 2021

1-расм. Узбекистон саноат махсулотлари экспортининг диверсификация индекси динамикаси (йиллар кесимида) [4]

Манба: Прогнозлаштириш ва макроицтисодий тадцицотлар институти маълумотлари асосида муаллиф томонидан тузилди

Х,исоб-китоблар натижалари Узбекистон саноат махсулотлари экспортини диверсификация килишда сезиларли ютукларга эришилганини курсатди. Шундай килиб, 2010-2021 йиллар учун индекс киймати 4,82 дан 5,76 гача ошган. Бунга э'тиборни энергия ресурслари, пахта ва бошка хом ашё махсулотлари экспортига каратишдан воз кечиш ёрдам берди. Шундай килиб, 2010 йилда саноат махсулотлари экспортида минерал ёкилFининг улуши карийб 30% ни, пахтанинг улуши эса 20% ни ташкил этган, я'ни саноат экспортининг ярми иккита асосий товарга туFри келган. Бу эса экспорт консентрациясининг юкори даражасини курсатади. Ушбу товарларнинг экспортдаги улуши 2016 йилда 36% ни, 2021 йил охирига келиб эса 22% ни (мос равишда минерал ёкилFи - 7%, пахта - 15%) ташкил этди.

Бундан ташкари, ушбу даврда ишлаб чикариш ва экспортни юкори даражада кайта ишланган махсулотларга йуналтириш сиёсати олиб борилди. Натижада тайёр тукимачилик махсулотлари ва кийим-кечак экспорти 6 баробар ошиб, саноат махсулотлари экспортида 1,5% ни ташкил этди. Электр техникаси ва ускуналари экспорти хажми сезиларли даражада ошди - 73% га. Шундай узгаришлар юкори кушилган кийматли бошка бир катор саноат махсулотлари экспортида хам содир булди.

Oriental Renaissance: Innovative, (E)ISSN:2181-1784

educational, natural and social sciences www.oriens.uz

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7 3(3), March, 2023

Бу узгаришларнинг барчаси саноат махсулотлари экспорти таркибининг сифат жихатидан узгаришига олиб келди. Агар 2010 йилда саноат экспортининг ярмидан купини хом ашё ва бутловчи буюмлар ташкил килган булса, 2021 йилда уларнинг улуши 17,5% гача камайди.

Пандемия билан кечган 2020 йилда индекснинг сезиларли даражада пасайишига обектив равишда савдо ва логистика борасидаги кат'ий чекловлар, ташки талабнинг пасайиши ва дунёда иктисодий фаолликнинг пасайиши сабаб булди.

Шунингдек, саноат товарларининг айрим гурухлари экспортини диверсификация килиш даражасига хам бахо берилди. Бунда Узбекистон саноат махсулотларини ишлаб чикариш ва экспорт килишда асосий булган товар гурухлари танлаб олинди. Бахолаш натижалари 1-жадвалда келтирилган.

1-жадвал.

Узбекистоннинг алохида товар гурухлари экспортида диверсификация индекси динамикаси (йиллар кесимида) [5]

Товар 2010-2021 гурухларининг 2010 2016 2020 2021 йиллардаги номи узгариш

Кимё- фармацевтика саноати махсулотлари 1.56 2.00 2.63 2.76 Усиш

^ора ва рангли металлар, улардан тайёрланган буюмлар 2.34 2.59 2.51 1.92 Пасайиш

Тукимачилик ва кийим-кечак 1.21 1.68 2.58 2.34 Усиш

Чарм ва поябзал махсулотлари 1.67 1.26 2.17 2.44 Усиш

Мухандислик махсулотлари 2.04 3.70 2.71 2.59 Усиш

Манба: Узбекистон Республикаси Президенти уузуридаги статистика агентлиги маълумотлари асосида муаллиф томонидан тузилди

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

3(3), March, 2023

Шундай килиб, тахлил килинаётган даврда кора ва рангли металлургиядан ташкари саноат махсулотларининг барча товар гурухлари буйича экспортининг диверсификация даражаси усиши кузатилди. Агар 2010 йилда кимё ва фармацевтика саноати махсулотлари экспорти хажмида минерал уFитлар экспортининг улуши устун булиб, 78,5% ни ташкил этган булса, 2021 йилга келиб у сезиларли даражада камайди ва 43% ни ташкил этди. Шу билан бирга, ушбу гурух экспортида фармацевтика махсулотлари, шунингдек, кимё саноатининг бошка бир катор махсулотлари улуши ошди ва тахминан 3% ни ташкил этди. Бирок, жахон бозорида уларга булган талаб ортиб бораётгани ва кулай нарх шароити туфайли уFитлар ушбу махсулотлар гурухи экспортида салмокли улушни эгаллашда давом этмокда.

Тукимачилик ва тикувчилик махсулотлари экспортининг диверсификация даражаси ошиши пахта экспорти хажмининг сезиларли даражада камайиши ва унинг экспортдаги улушининг кискариши хамда кайта ишлаш даражаси юкори булган махсулотлар улушининг ортиши билан боFлик. Шундай килиб, ушбу товар гурухи экспортида трикотаж газламаларининг улуши 2010 йилдаги 1,4% дан 2021 йилда 7,8% гача, экспорт хажми эса 7,8 баробаргача ошди. Тайёр махсулотлар, айнан кийим-кечак предметлари ва бошка тайёр махсулотлар улуши хам шу тарика 6% дан 25% га ошди.

Махсулотларни экспорт килишда Узбекистон чарм-поябзал саноати хам сезиларли ютукларга эришди. Агар 2010 йилда товар гурухи экспортида хомашё улуши 75% ни ташкил этган булса, 2021 йилда у 43% га камайди. Шунга кура, чарм махсулотлари экспорти улуши 0,3% дан 10% га, поябзал ва унинг учун аксессуарлар улуши 14% дан 46% га ошди. Албатта, товар экспорти хамон устунлик килишда давом этмокда. Бу эса кайта ишлаш сохасида хали фойдаланилмаган имкониятлар куплигидан далолат беради.

Машинасозлик махсулотлари экспорти унинг таркибида ерусти транспорт воситалари улушининг 68% дан 54% гача камайиши ва бошка турдаги махсулотлар экспортининг ортиши билан характерланади. Демак, куриб чикилаётган даврда экспортда электр машиналар ва ускунлар улуши 13% дан 23% га, механик ускуналар ва шунга ухшаш курилмалар улуши 8% дан 18% га ошган.

К,айд этиш жоизки, бундай ёндашувни экспорт географиясининг диверсификация килинишига нисбатан хам куллаш мумкин. У мамлакатнинг ташки савдо фаолиятида руй бераётган узгаришлар манзарасини яккол куриш имконини беради.

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

3(3), March, 2023

ХУЛОСА

Хулоса урнида айтиш мумкинки, Узбекистон саноати експортни

кенгайтириш ва диверсификация килишда яхши натижаларга еришмокда. Шу билан бирга, келгусида янада яхширок натижаларга еришиш учун катта имконият ва захиралар мавжуд. Бу захиралардан еса объектив тарзда узгараётган ташки шарт-шароитларга фаол интеграциялашув оркали фойдаланиш мумкин.

Экспорт таркибида муаммоларга ега мамлакатлар экспорт таркибини диверсификация килишнинг долзарблиги ташки бозорларни егаллашда, миллий експорт таркибининг тур ва хажм жихатидан куп булиши жахон хужалигида мамлакатнинг ракобатбардош булишига ёрдам беради. Экспорт диверсификацияси, яъни хорижга сотилаётган махсулотлар ва хизмат турларининг кенгайиши, жами экспортда алохида махсулот ёки хизмат тури (айникса, хомашё) улушининг салмокли булишига бархам берилиши махсулотлар експорт килинаётган мамлакатлар географиясини кенгайтиради, экспорт хажмининг баркарор булишини таъминлайди, миллий иктисодиётнинг ташки бозордаги салбий узгаришларга таъсирчанлигини даражасини пасайтиради.

ФОЙДАЛАНИЛГАН МАНБАЛАР (REFERENCES)

1. Мирзиёев Ш.М. Миллий тараккиёт йулимизни катъият билан давом еттириб, янги боскичга кутарамиз. - Тошкент: «Узбекистон» НМИУ, 2017. - 92 б.

2. Узбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг Олий Мажлисга Мурожаатномаси.

3. Полтерович В.М., Механизм глобального экономического кризиса и проблемы технологической модернизации / Москва: ЦЭМИ РАН и РЭШ, 2009.

4. Albert O. Hirschman, National Power and the Structure of Foreign Trade / University of California Press, Berkeley and Los Angeles, 1945.

5. Кдбулов Х.У. Ишлаб чикаришни техник ва технологик янгилаш ва иктисодиётни диверсификациялашнинг хориж тажрибаси. Магистрлик диссертацияси. T.: TMH. 2019. 95 b.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

6. www.ifmr.uz - Прогнозлаштириш ва макроиктисодий тадкикотлар институти.

7. www.stat.uz - Узбекистон Республикаси Президенти хузуридаги статистика агентлиги.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.