Научная статья на тему 'Ўзбекистонда олий таълим тизимини молиялаштириш масалалари'

Ўзбекистонда олий таълим тизимини молиялаштириш масалалари Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
502
131
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
олий таълим ислоҳотлари / таълимга инвестиция киритиш / олий таълим сифати. / reform of higher education / investment in education / quality of higher education

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Рустамова Д. Д.

Мақолада Ўзбекистон олий таълим муассасалари молиявий маблағларининг шаклланиши ва бюджетдан ташқари манбалар ҳисобидан молиялаштиришни тартибга солишнинг янги талаблари ва муаммолари ўрганилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

THE ISSUES OF FINANCING THE SYSTEM OF HIGHER EDUCATION IN THE REPUBLIC OF UZBEKISTAN

The article studied the formation of funding universities in Uzbekistan; investigates new requirement and financing problems extra budgetary funds also presents the main priorities to improve the quality of education.

Текст научной работы на тему «Ўзбекистонда олий таълим тизимини молиялаштириш масалалари»

Рустамова Д.Д.,

Мирзо УлуFбек номидаги Узбекистан Миллий университети «Минтак,авий ик,тисодиёт ва менежмент» кафедраси доценти вазифасини бажарувчи, ик,тисод фанлари номзоди

УЗБЕКИСТОНДА ОЛИИ ТАЪЛИМ ТИЗИМИНИ МОЛИЯЛАШТИРИШ МАСАЛАЛАРИ

РУСТАМОВА Д.Д. УЗБЕКИСТОНДА ОЛИИ ТАЪЛИМ ТИЗИМИНИ МОЛИЯЛАШТИРИШ МАСАЛАЛАРИ

Маколада Узбекистон олий таълим муассасалари молиявий маблаFларининг шаклланиши ва бюджетдан ташкари манбалар хисобидан молиялаштиришни тартибга солишнинг янги тала-блари ва муаммолари урганилган.

Таянч суз ва тушунчалар: олий таълим ислохотлари, таълимга инвестиция киритиш, олий таълим сифати.

РУСТАМОВА Д.Д. ВОПРОСЫ ФИНАНСИРОВАНИЯ СИСТЕМЫ ВЫСШЕГО ОБРАЗОВАНИЯ В РЕСПУБЛИКЕ УЗБЕКИСТАН

В статье изучены вопросы формирования финансовых средств вузов, исследованы новые требования и проблемы регулирования финансирования за счет внебюджетных источников.

Ключевые слова и понятия: реформа высшего образования, инвестиции в образование, качество высшего образования.

RUSTAMOVA D.D. THE ISSUES OF FINANCING THE SYSTEM OF HIGHER EDUCATION IN THE REPUBLIC OF UZBEKISTAN

The article studied the formation of funding universities in Uzbekistan; investigates new requirement and financing problems extra budgetary funds also presents the main priorities to improve the quality of education.

Keywords: reform of higher education, investment in education, quality of higher education.

Таълим соцаси тараккиёти купинча молиялаштириш купами ва олинган молиявий ресурслардан самарали фой-даланиш даражасига боглик,. Турли мамлакатларда таълим соцасидаги ислоцотларни молиялаштириш кулами бир-биридан тубдан фарк килади. Баъзи мамлакатлар кам маблаf талаб киладиган ислоцотларни танласалар, бошка мамлакатлар катта молиявий ресурсларни талаб киладиган йирик ислоцотларни амалга оширадилар.

«Таълим сохасидаги ишларимизни сархисоб килар эканмиз, Франциядаги дунёнинг энг яхши бешта бизнес мактаби каторига кирадиган «Инс-сад» халкаро бизнес мактабининг 2012 йилги «Инновацияларнинг глобал индекси» маъру-засида баён этилган маълумотларни келтириш уринли. Маъруза Жах,он интеллектуал мулк

ташкилоти билан х,амкорликда тайёрланган. Ушбу маърузада дунёнинг 141 мамлакатида-ги инновацион ривожланиш комплекс тарзда тахлил килинган. Тах,лилнинг асосий таркибий кисмларидан бири инсон капиталини ривож-лантириш даражаси булиб, мазкур курсаткич буйича бизнинг мамлакатимиз 35-уринни эгал-

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2014, 8

лаган. Таълим тизимини ривожлантириш дара-жаси буйича эса Узбекистон - шунга эътибор беринглар - дунёнинг 141 мамлакати орасида иккинчи уринни банд этган»1.

Узбекистон Республикаси Президенти Ис-лом Каримовнинг 2012 йилда мамлакатни ижтимоий-иктисодий ривожлантириш якунла-ри хамда 2013 йилга мулжалланган иктисодий дастурнинг энг мухим устувор йуналишларига баFишланган Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг мажлисидаги маърузасида тилга олинган бу эътироф инсон капиталини ривожлантириш ва таълим учун ажратилаётган хара-жатлар каби энг ахамиятга молик муаммоларни хал этишга йуналтирилган ислохотларнинг нати-жалари эканлиги шубхасиздир.

Узбекистонда таълим учун сарфланаётган харажатлар юкоридир. Сунгги йилларда ушбу сарф-харажатлар ялпи ички махсулот доирасида 5-6 фоизга ошди ва 2013 йилда 9,4 фоизни таш-кил этди2. Олий таълим учун давлат харажатла-ри таълим харажатларининг 30-35 фоизини таш-кил этди3.

Узбекистон мустакилликка эришганидан кейин таълимни молиялаштириш манбаларини диверсификация килиш чоралари курилди. Хусусан, таълим муассасалари бюджет хисобидан оли-надиган уз даромадларини бюджетдан ташкари тушумлар билан тулдира бошлади. Барча олий таълим муассасаларида кириш тест синовлари-да давлат грантларини олиш учун етарлича балл туплай олмаган талабаларни тулов-шартнома асосида укишга кабул килиш шакли жорий килинди.

1 Каримов И.А. Бош максадимиз - кенг куламли ислохотлар ва модернизация йулини катъият билан давом эттириш. // Узбекистон Республикаси Президенти Ислом Каримовнинг 2012 йилда мамлакатимизни ижтимоий-иктисодий ривожлантириш якунлари хамда 2013 йилга мулжалланган иктисодий дастурнинг энг мухим устувор йуналишларига баFишланган Вазирлар Махкамасининг мажлисидаги маърузаси. // «Халк сузи» газетаси, 2013 йил 22 январь.

2 Каримов И.А. 2014 йил юкори усиш суръатлари билан ривожланиш, барча мавжуд имкониятларни сафарбар этиш, узини оклаган ислохотлар стратегиясини изчил давом эттириш йили булади. / Узбекистон Республикаси Президенти Ислом Каримовнинг мамлакатимизни 2013 йилда ижтимоий-иктисодий ривожлантириш якунлари ва 2014 йилга мулжалланган иктисодий дастурнинг энг мухим устувор йуналишларига баFишланган Вазирлар Махкамасининг мажлисидаги маърузаси. // «Тошкент окшоми» газетаси, 2014 йил 20 январь, 13-сон.

3 Аношкина В., Миркурбонов Н.М. Узбекистонда олий таълим. Тахлилий тавсиянома №1 (12). UNDP ICT Policy Project, 2009. 2-6-б.

Ривожланган мамлакатларнинг илFор таж-рибасини хисобга олган холда, олий таълим муассасаларини молиялаштиришда бюджетдан ташкари маблаFлар улуши купайишига хусусий сектор уз хиссасини кушса, максадга мувофик булар эди.

Олий таълим муассасалари даромадларининг бюджетдан ташкари манбалари: тулов-шартнома асосида укитиш; пуллик курслар; тадбиркорлик; ижара; хизмат курсатиш; хомийлик каби шакл-лардан иборат.

Республикада амалга оширилаётган иктисодий ва ижтимоий-сиёсий ислохотлар олий таълим тизимида ижтимоий куллаб-кувватлашнинг самарали йулларини ишлаб чикиш ва уни амалга ошириш заруриятини бел-гилаб беради.

Жамиятнинг бозор иктисодиётига утиши олий таълим сох,асида молиявий-иктисодий механизм ташкил килинишининг янги моделини кабул килиш ва мустахкамлашни талаб килди. Мазкур моделни ташкил этувчи тамойиллар куйидагилардир: таълим муассасаларининг хужалик-молиявий мустакиллигини кенгайти-риш; молиялаштиришнинг куп тармоклиги ва куп катламлилиги; бюджетдан ташкари нодав-лат мулк олдида давлат мулки устуворлигини тан олиш асосида мулк ва хужалик муносабатлари тизимининг хилма-хиллиги; ОТМлар ривожла-нишига уз табиатига кура нотижорат тузилмалар макомини бериш, бунда тижорат ва нотижорат фаолият бир-бирини тулдириши тамойили ва тижорат фаолияти даромадини нотижорат хужаликка, яъни бундай фаолиятдан олинган да-ромадлар таълим муассасаларига кайта сармоя-ланиши тамойилига асосланиш.

Олий таълим муассасаларининг бюджетдан ташкари таълимга кайта сармояланаёт-ган маблаFларини фаол ишлатиш максадга мувофикдир, бунда эътиборни экстенсив (бино-ларни ижарага бериш, таълим хизматлари учун тулов) ва интенсив (инновацион фаолиятдан, интеллектуал мулк хукукларини сотишдан, халкаро лойихалар, мамлакатимизнинг грант танловла-рида иштирок этишини кенгайтириш оркали да-ромадларни ошириш) омилларга каратиш лозим. Олий таълим ходимларининг мотивация тизимини фаоллаштириш, ОТМнинг мустакил фаолияти натижасида олинган ёки хомийлик, мерос нати-жасида олинган мулкни аник конуний расмий-лаштириш тизимини тартибга солиш лозим.

Бу эса таълим муассасалари жамоасининг муайян ижтимоий масалаларини амалга оши-

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2014, 8

риш учун ресурс имкониятларини кенгайтиради. Улар каторига ойлик маош ва стипендия, тиб-бий ва уй-жой таъминлови, фаол дам олиш ва соFлом турмуш тарзи учун шароитларни яратиш, экологик муаммолар киради.

Модомики, бозор иктисодиёти шароитларида билимларни мунтазам янгилаб ва янги касбларни эгаллаб бориш зарурлиги мехнат фаолиятининг асосий коидасига айланар экан, хам муайян объ-ектлар, хам бутун-бутун тармоклар бозорнинг мутахассислар ва хизматларга булган эхтиёжлари т^рисидаги ахборотларни, маълумотларни уз вактида ола билиши алохида ахамият касб этади. Молиявий куллаб-кувватлашларсиз эса ахборот-га эгалик килиб, янги технологияларни яратиб, жорий этиб булмайди. Шу маънода, 2005 йил-нинг 11 апрелида кабул килинган Узбекистон Республикаси Президентининг «ТуFридан-туFри хусусий хорижий инвестицияларни жалб этиш-ни раFбатлантириш борасидаги кушимча чора-тадбирлар туFрисида»ги ПФ-3594-сонли фар-мони республикада таълимни, хусусан, олий таълимни ривожлантиришга сармояларнинг бе-восита сарфланиши учун янгидан-янги имкони-ятларни очди.

Унга кура туFридан-туFри хорижий инвестицияларни жалб этадиган иктисодиёт тармокпари (жумладан, таълим, фан сохасига) корхонала-ри асосий фаолияти буйича даромад (фойда) солиFи, мулк солиFи, ижтимоий инфратузилма-ни ривожлантириш ва худудларни ободонлаш-тириш солиFи, микрофирма ва кичик корхо-налар учун белгиланган ягона солик хамда йул жамFармасига мажбурий ажратмалар тулашдан имтиёзли тарзда озод этилади.

Фармонга биноан, узаро манфаатли, имтиёзли ва беминнат асосда салохиятли донорлар, инвесторларни излаш, академик лицейлар, касб-хунар коллежларини укув-технологик ускуналар, радиотехника ва мебеллар билан жихозлаш, энг замонавий таълим стандартларини ишлаб чикиш, укув режалари ва дастурлари менеж-менти буйича маслахат ёрдамини таъминлаш, малака ошириш ишларини ташкил этиш, мала-кали кадрлар, йурикчилар ва укитувчиларни тайёрлашга хорижий сармояларни жалб этиш борасида фаол иш олиб борилмокда. Шу билан бирга, халкаро донорлар ва молия муассасалари томонидан курсатилаётган ташки молиявий ёр-дам хам сезиларли роль уйнамокда. 2005-2012 йилларда Узбекистонда бу борадаги ёрдам 500 млн. доллардан зиёд булди. Бу хакда гапирганда, биринчи навбатда, Осиё тараккиёт банкининг

салкам 290 млн. долларлик маблаFи, Жанубий Корея хукуматининг 110 млн. дан зиёдрок, Жахон банкининг 33 млн., ОПЕК фонди, Саудия фонди, Ислом тараккиёт банкининг 42 млн., Германия хукуматининг «ШВ» банки оркали йуналтириган карийб 20 млн. ва бошка донорларнинг 100 млн. доллардан зиёдрок ёрдамини кайд этиш уринли1.

Узбекистонда 2005-2013 йиллар мобайнида харажатлар бир нафар талабага нисбатан ол-ганда амалда деярли узгармади. Айни пайтда бир нафар талабага нисбатан давлат харажатла-рининг жуда кам микдорда узгариш тамойили укитувчилар иш хаки ва талабалар стипендия-ларининг хар йилги индексацияланиши билан боFликдир.

Европа Иттифоки мамлакатларида олий таълим тизимида талабаларга стипендия бериш тартиби ва умумий талабалар сонининг нисбатан стипендия билан таъминланиши турлича, жумладан, Польша Республикасида талабаларнинг асосий кисми стипендиясиз тахсил олишади.

Шу уринда таъкидлаб утиш жоизки, Узбекистонда олий таълим муассасалари талаба-лари «Таълим туFрисида»ги конуннинг 20-мод-дасига мувофик, стипендия билан таъминлана-дилар. Бунда укув юртларида таълим олувчи-ларни ижтимоий химоялаш ва укув фаолиятини раFбатлантиришга имкон яратилади. Аммо маса-лага бошкача ёндашилса, тулов-шартнома асо-сида таълим олиш имконини ошириш ва талабалар уз билими устида ишлаш мухитини янада такомиллаштириш максадида стипендиясиз таълим шаклининг жорий этилишига алохида эъти-бор каратиш уринлидир.

Таълимни тулов-шартнома асосида ташкил килишнинг белгилаб куйилган механизмлари ва тартиблари олий таълим муассасаларининг бюджетдан ташкари маблаFлардан фойдаланиш имкониятларини чеклайди. Олий таълим муасса-саларида укиш учун тулов микдори Молия ва-зирлиги, Иктисодиёт вазирлиги ва бошка манфа-атдор томонлар билан келишган холда Вазирлар Махкамаси томонидан белгиланади. Натижада таълим сифати, мавжуд кадрлар потенциали, моддий-техник базаси кандайлигидан катъи назар, барча олий таълим муассасаларида бир мутахассислик буйича бир хил тулов микдори белгиланади. Масалан, пойтахтдаги олий таълим

1 Умарова М. Узбекистон дунёнинг тараккий этган дав-латлари сафидан мустахкам жой олмокда. // «Халк сузи» газетаси, 2012 йил 30 март.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2014, 8

Myaccaca^apugaru 6aKaoaBpMaT MyHa^umugaru (negaroruK MyHaoMm) TyooB-mapTHoMa acocuga yK,uw BurnoaToapAa xoMoamraH omitf TatouM Myaccaca^apugaru yxmam MyTaxaccucnuK 6ytfuma (negaroruK MyHaoMm) TyooB-mapTHoMa acocuga yKum xaKU 6urnaH 6up xuo 6e^ru^aHraHu 6urnaH yKyB fopToapu MMKoHuflT^apu, TatouM xu3Ma™a-pu flapaxacu, Ta.na6a.nap y^yH apaTurnraH mapT-mapouToap TypouMa.

Omitf TatouM tubumuhu KeHr gapaxaga Moou-fl-nawTupuwHM TapTu6ra cooum 6umaH yHurnr aHru Ta.na6.nap Ba MyaMMooapra moc Tap3ga xaBo6 6epa o^umura My^ o^u^aflu.

O^uM Tat^uM Myaccaca^apuHu Mo^ufl^amTu-pum MaH6a^apuHu aHaga KeHratfTupum Ba MaBxyg Ma6^af^apgaH caMapa^u ^oMfla^aHumra эpumum 6urnaH 6of^uk TaK^u^^apHMHr acocuM кoнцeптya.n MyHa^um^apu KyMuflaru^apAaH u6opaT:

■ o^uM Ta"MUM xoflMM^apuHu мoтuвaцua tu-3umuhu ^ao-onawTupuw. By эca Kagp^apHMHr m-mum пoтeнцuao AapaxacuHM ce3uoapou gapaxaga omupum umkohuhu 6epaflu;

■ TyooB-mapTHoMa acocuga TatouM ooum umko-huhu omupum. By эca Ho6rogxeT Ma6oaFoapuHuHr KaTTa kucmuhu TamKurn этгaн MaH6a MMKAopMHM KynaMTupaflu Ba MoouaBuM pecypcoap MMKoHMaT-oapu flapaxacuHu omupaflu;

■ TatouM cu^a™, MaBxyg Kagpoap пoтeнцu-aou, MoflfluM-TexHuK 6a3acu KaHflaMourura Kapa6 oouM TatouM Myaccacaoapuga 6up xuoflaru MyTa-xaccucouK 6ytfuma MyaccacaHurnr x,ooaTura moc pa-Bumga TyooB MMKAopMHM 6eoruoam. By xpoaT Keo-rycuga uMKoHuaToapHu axmuoamra TypTKu 6yoaflu, HaTuxaga oouM TatouM Myaccacaoapu petfTUHm-hu 6eoruoaMflu Ba paKo6aT6apflomouK flapaxacu-ra $aoo Tatcup этa,цм.

Afla6weT^ap:

1. KapuMoB M.A. Bom MaKcafluMu3 - KeHr KyoaMou ucoox,oToap Ba мo,цepнмзaцмa tfynMHM KaTtuaT 6uoaH gaBoM эттupum. // Y36eKMcroH Pecny6ouKacu npe3ufleHTu mcoom KapuMoBHumr

2012 Muofla MaMoaKaTuMu3Hu uxtumoum-uktucoaum puBoxoaHTupum aKyHoapu x,aM,ga

2013 Muora MyoxaooaHraH uktucoaum flacrypHUHr энг Myx,uiM ycryBop MyHaoumoapura 6afumoaHraH Ba3upoap Max,KaMacuHUHr Maxoucuflaru Matpy3acu. // «XaoK cy3u» ra3eTa-cu, 2013 Muo 22 aHBapb.

2. KapuMoB M.A. 2014 Muo WKopu ycum cyptaToapu 6uoaH puBoxoaHum, 6ap^a MaB-xyg MMKoHuaToapHM ca$ap6ap этum, y3uHu oKoaraH ucooxoToap crpaTenuacuHM gaBoM эттupum Muou 6yoaflu. / Y36eKucToH Pecny6ouKacu npe3ufleHTu mcoom KapuMoB-HuHr MaMoaKaTuMu3Hu 2013 Muofla uxtumoum-uktucoaum puBoxoaHTupum aKyHoapu Ba

2014 Muora MyoxaooaHraH uktucoaum gacTypHuHr энг My^uM ycTyBop MyHaoumoapura 6aFumoaHraH Ba3upoap Ma^KaMacuHMHr Maxoucuflaru Matpy3acu. // «TomKeHT okwomu» ra3eTacu, 2014 Muo 20 aHBapb, 13-coh.

3. AHomKuHa B., MupKyp6oHoB H.M. Y36eKucToHAa oouM TatouM. TaxououM TaBcuaHoMa №1 (12), UNDP ICT Policy Project, 2009. -2-6-6.

4. CaugoB M.X. OouM TatouM Tu3uMufla MoouaBuM 6omKapyB. - T.: «Tafakkur Bo'stoni», 2011. -42-50-6.

5. yMapoBa M. Y36eKucToH gyHeHMHr TapaKKuM этгaн flaBoaToapu ca^ugaH MycTa^KaM xoM ooMoKga. // «XaoK cy3u» ra3eTacu, 2012 Muo 30 MapT.

6. ^aBoaToB C.C. Y36eKucToHAa oouM TatouM cu^aTu: xopuM xooaTu, 6a^ooam Ba MyaM-MooapHu aHuKoam. // Byxopo gaBoaT yHuBepcuTeTu uomum ax6opoTu. - Byxopo, 2011. 4-coh. -37-40-6.

3AMOHABMM TAl^MM / COBPEMEHHOE 0EPA30BAHME 2014, 8

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.