Научная статья на тему 'Таълим тизимини молиялаштиришнинг хориж тажрибаси'

Таълим тизимини молиялаштиришнинг хориж тажрибаси Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
369
117
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
таълим тизими / молиялаштириш / юқори салоҳиятли ходимлар / тузилмавий ислоҳотлар / таълим беришнинг инновацион йўли / бозор иқтисодиёти / техник-ашёвий таъминот / табақаланиш. / Education system / financing / highly-skilled personnel / structural reforms / innovation ways of teaching / free market economy / material-technical maintenance / differentiation.

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Азимов А. Э.

Ушбу мақолада глобаллашув шароитида Ўзбекистон Республикаси таълим тизимининг ривожланиш тенденциялари ва муаммолари кўриб чиқилган. Янги (билимга асосланган) иқтисодиёт шароитида мамлакатлар миллий иқтисодиётда яхши ривожланмаган интеллектуал салоҳиятдан фойдаланиш, иқтисодий ўсиш кўрсаткичининг пасайишига олиб келади. Бу эса, айнан хом ашё захираларининг камайиб бораётганлиги шароитида, ўқимишли ва юқори малакали интеллектуал салоҳиятдан мамлакат иқтисодий ривожланиш омили сифатида фойдаланиш муҳим аҳамият касб этишидан далолат беради. Бунга эса айнан таълим тизимини барқарор ривожлантириш орқали эришиш мумкин.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

INTERNATIONAL EXPERIENCE OF EDUCATION SYSTEM FINANCING

The article considers problems and tendency of the education system of the Republic of Uzbekistan development in the conditions of globalisation. In the conditions of new economy insufficient development and domestic economy intellectual potential, highly-skilled personnel realization will be lowered the rate of economic growth for any country. It is proved, that in the conditions of lacking of economic resources, among system of factors of the country, using of educated and highly-skilled potential plays a main role in economic growth.

Текст научной работы на тему «Таълим тизимини молиялаштиришнинг хориж тажрибаси»

Азимов А.Э.,

Тошкент вилояти педагог кадрларни к,айта тайёрлаш ва малакасини ошириш институти "Ижтимоий фанлар ва маънавият асослари" кафедраси доценти, ик,тисод фанлари номзоди

АЗИМОВ А.Э. ТАЪЛИМ ТИЗИМИНИ МОЛИЯЛАШТИРИШНИНГ ХОРИЖ ТАЖРИБАСИ

Ушбу маколада глобаллашув шароитида Узбекистон Республикаси таълим тизимининг ривожланиш тенденциялари ва муаммолари куриб чикилган. Янги (билимга асосланган) иктисодиёт шароитида мамлакатлар миллий иктисодиётда яхши ривожланмаган интеллектуал салох,иятдан фойдаланиш, иктисодий усиш курсаткичининг пасайишига олиб келади. Бу эса, айнан хом ашё захираларининг камайиб бораётганлиги шароитида, укимишли ва юкори малакали интеллектуал салох,иятдан мамлакат иктисодий ривожланиш омили сифатида фойдаланиш мух,им ах,амият касб этишидан далолат беради. Бунга эса айнан таълим тизимини баркарор ривожлантириш оркали эришиш мумкин.

Таянч иборалар: таълим тизими, молиялаштириш, юкори салох,иятли ходимлар, тузилмавий ислох,отлар, таълим беришнинг инновацион йули, бозор иктисодиёти, техник-ашёвий таъминот, табакаланиш.

АЗИМОВ А.Э. ЗАРУБЕЖНЫЙ ОПЫТ ФИНАНСИРОВАНИЯ СИСТЕМЫ ОБРАЗОВАНИЯ

В этой статье рассматриваются проблемы и тенденции развития системы образования Республики Узбекистан в условиях глобализации. В условиях современной экономики недостаточный образовательный уровень персонала или слабый уровень использования потенциала этого персонала будут отрицательно влиять на темпы экономического роста страны. В условиях ограниченных экономических ресурсов использование образованного и высококвалифицированного персонала играет главную роль в системе факторов экономического роста страны.

Ключевые слова: система образования, финансирование, квалифицированный персонал, структурные реформы, инновационный метод обучения, рыночная экономика, материально-техническая обеспеченность, дифференцирование.

AZIMOV I.E. INTERNATIONAL EXPERIENCE OF EDUCATION SYSTEM FINANCING

The article considers problems and tendency of the education system of the Republic of Uzbekistan development in the conditions of globalisation. In the conditions of new economy insufficient development and domestic economy intellectual potential, highly-skilled personnel realization will be lowered the rate of economic growth for any country. It is proved, that in the conditions of lacking of economic resources, among system of factors of the country, using of educated and highly-skilled potential plays a main role in economic growth.

Keywords: Education system, financing, highly-skilled personnel, structural reforms, innovation ways of teaching, free market economy, material-technical maintenance, differentiation.

Демократик давлат, фукаролик жамияти ва бозор иктисодиётини барпо этишдан кузланган максадларга ботик, равишда ижтимоий тараккиётнинг янги боскичига утилиши муносабати билан цаётимизнинг савияси ва фаровонлигини ошириш учун куйилган максад ва вазифаларни уз билимла-ри билан руёбга чикара оладиган малакали мутахассисларга булган эцтиёж тобора ортиб бормокда.

Шу сабабдан, мавжуд ижтимоий муносабатларнинг мураккаблашуви ва узгариб бориши туфайли мутасадди давлат органлари ва мансабдор шахслар томонидан таълим сохасидаги хукукий муносабатларни тартибга солувчи бир катор мухим меъёрий-хукукий хужжатлар кабул килинди. Бундай хужжатлар каторига Кадрлар тайёрлаш Миллий дастури, Узбекистон Республикасининг «Таълим туFри-сида»ги конуни, «Таълим ва кадрлар тайёрлаш тизимини тубдан ислох, килиш, баркамол авлодни тарбиялаш туFрисида»ги Узбекистон Республикаси Президенти Фармони, Олий таълим туFрисидаги Низом ва шу кабиларни киритиш мумкин. Натижада олий таълим тизимида жиддий таркибий узгаришлар юз берди. Хусусан, икки боскичли олий таълимга утиш (бакалавриат ва магистратура) тайёрланаётган кадрларнинг сифатини яхши-лаш ва билимларини чукурлаштиришга каратилгандир.

Узбекистон Республикасида давлат таълим муассасаларини молиялаштириш республика ва махаллий бюджетлар, шунингдек, бюджетдан ташкари маблаFлар хисобига амалга оширилади1.

Жамиятнинг бугунги холати хамда унинг тараккиёт истикболлари нуктаи назаридан караганда, таълимнинг ижтимоий-иктисодий ахамияти фаолиятнинг ушбу турини ракобат бозорининг ихтиёрига ташлаб куйишга имкон бермайди. Европа Иттифокининг барча мамлакатларида давлат умумий ва касбий таълим сохасидаги маълум стандартларга риоя килишга, умумий таълим минимумини таъминлашга, олий касбий таълим ахолининг кенг катламлари учун очиклигига, умумий ва касбий таълим тизимининг ижтимоий ишлаб чикариш эхтиёжларига мутаносиб равишда ривожланишига каратилган таълим сиёсатини олиб боради2.

Олий таълимни яхшилаш буйича кури-лаётган чора-тадбирлар, хусусан, олий укув юртларининг (ОУЮ) нормал фаолият курсатиши учун уларни моддий-техник таъминлашга йуналтириладиган давлат субсидиялари ва

1 Узбекистон Республикасининг 1997 йил 29 августдаги 464-1-сонли "Таълим туFрисида"ги конуни.

2 Европейский Союз: Факты и комментарии. Выпуск 5, июль-сентябрь 2008 г.

дотациялари улушини ошириш максадга йуналган булиши лозим. Албатта, давлат таълим тизимининг ривожланишига катта маблаFлар ажратиб келмокда. Буни давлат бюджетидан ажратилаётган пул маблаFлари туFрисидаги маълумотлардан куриш мумкин. Шу билан бирга, хозирги ОУЮлар моддий-техник таъминотга сарфланадиган маблаFларни асосан пуллик тулов асосида таълим олаётган талабалардан келиб тушадиган хусусий маблаFлардан оладилар. Бунинг хеч бир ёмон жихати йук, дейиш мумкин, бирок «бойрок» ОУЮлар уз эхтиёжлари учун маблаF ажрата олсалар, аммо ички бюджети чекланган ОУЮлар эса бу имкониятдан махрумдирлар.

Европа Иттифоки (ЕИ)нинг барча мамлакатларида маорифни молиялаштиришнинг куп каналли тизими амал килади. Бу тизим бюджетдан молиялаштириш билан бир каторда бюджетдан ташкари манбаларни хам уз ичига олади3.

Олий таълим харажатларни коплаш манба-лари буйича купрок дифференциялашган. Олий таълимнинг бюджетдан молиялаштирилиши унинг кенг ах,оли катламлари учун очиклигини белгилаб беради ва ёшлар учун бошланFич шартларни тенглаштиришдан иборатижтимоий муаммони маълум даражада хал килади. Бирок, купчилик тадкикотчиларнинг курсатишича, бунинг баъзи салбий окибатлари хам бор4. Бу, аввало, урта махсус, касб-хунар ва олий таълим тизимига тааллуклидир. Таълим хизматларини ишлаб чикариш уларга корхона ва муассасалар томонидан булган талабдан тобора узоклашиб бормокда. Бюджетдан молиялаштириш анъа-налари олий укув юртларига узларининг бо-зор конъюнктураси таъсирларидан химоя-ланган ёпик дунёсида фаолият курсатишга имкон беради. Бу эса бепул неъмат сифатида таълимнинг субъектив истеъмолчилик бахо-ларини кадрсизлантиради, таълим жараёни-нинг самарадорлигини пасайтиради ва талаба-ларнинг таълим олишига хам жиддий салбий

3 Establishing a Community action programme to promote bodies active at European level and support specific activities in the field of education and training. Decision No 791/2004/EC of the European Parliament and of the Council of 21 April 2004 [Official Journal L 138 of 30.04.2004].

4 Добрынин А.И., Дятлов С.А., Цыренова Е.Д. Человеческий капитал в транзитивной экономике. - Санкт-Петербург: "Наука", 1999.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2014, 2

таъсир курсатади. Шу сабабдан, талабалар учун таълим хизматларининг пулли булиши укув жараёнининг самарадорлигини оширишнинг мухим омили деб каралади.

Сунгги йиллар мобайнида Узбекистон давлат олий мактабида хам жахоннинг бир катор ривожланган мамлакатларидаги каби бюджет ва бюджетдан ташкари манбалардан биргаликда фойдаланишни кузда тутувчи куп каналли молиялаштириш кузатилмокда. Олий таълим тизимида куп каналли молиялаштириш изчил амалга оширилаётган даврда бепул олий таълим ё танлов шартлари билан ёки маълум бир ижтимоий мезонлар билан чеклаб куйилган ижтимоий неъматга айланади. Бизнингча, талабаларнинг аксарияти учун таълим хизматларининг пуллик булиши кушимча солик ёки бошка имтиёзлар бериш тизими билан бирга табиий хол хисобланиши лозим.

Давлат таълим муассасаларида шартнома асосидаги кабул улушининг ортиши уларнинг таълим хизматлари бозорига янада фаол жалб килинишига олиб келмокда. Эхтимол, бундай шароитда Узбекистон Республикаси хукуматинингижтимоийсиёсат ва иктисодиётни модернизациялаш сохасидаги фаолият режа-сида кузда тутилганидек, давлат таълим муассасасининг хукукий макомини узгартириш заруратга айланиши мумкин. Натижада укув муассасаларининг ташкилий-хукукий шакл-ларидан катъий назар, мутахассислар тайёрлаш буйича давлат буюртмасини танлов асосида таксимлашни жорий килиш мумкин булади.

Давлат назоратининг бош функцияси давлат дипломи ёки шаходатномаси билан тасдикланадиган таълим стандартини таъмин-лашдан иборатдир. Айнан шу стандарт мехнат бозорида ишчи кучининг нархини белгиловчи омиллардан бири сифатида тан олинади.

Таълим муассасалари устидан марказлашган назорат урнатиш анъаналарининг сакланиб келаётганлиги, баъзи мутахассислар томонидан бу холат танкид остига олиниши мумкин булса-да, таълим тизимининг бугунги холатидаги энг характерли ва, бизнингча, ижобий жиха-тидир. Ушбу омилнинг таъсири макро- ва микромикёсда турлича намоён булади. Айрим таълим муассасалари учун давлат томонидан уларнинг, аввало, хужалик мустакиллигининг чекланиши жиддий тусикдир. Давлат назорати таълим тармоFи учун бутун тизимнинг

самарадорлигини саклаб колиш гарови булса-да, бу назоратнинг шакллари ижтимоий хаётнинг узгарувчан шароитларига хар доим хам мос келавермайди. Утган асрнинг 80-йилларида собик иттифокнинг умумий ва олий касбий таълим тизими дунёда энг яхши тизимлардан бири хисобланар эди. Марказлашган режалаштириш тизимининг мавжудлиги, бюджетдан молиялаштиришнинг етарли даражадалиги, мамлакат микёсида ягона таълим маконининг шаклланганлиги, укув режалари ва дастурларининг бир хиллиги ва етарлича юксак даражадалиги бунинг асосий сабаблари эди. Шунинг учун жойларда ушбу режа ва дастурларнинг ижроси сифат жихатдан турлича булиши мукаррар булишига карамай, ахолининг уртача таълим даражасининг етарлича юкори булишини таъминлашга эришилар эди.

Самарадорлик нуктаи назаридан, собик иттифок таълим тизими ривожланган Fарб мамлакатлари билан бемалол ракобатлаша оларди. Масалан, ишчи кучининг уртача укиш даври камида 12 йил булган АКШда таълимнинг сифати билан боFлик булган жиддий муаммолар мавжуд. Бунинг сабаби мазкур сохада марказлашган, тулаконли марказлашган бошкарувнинг йуклиги, деб тахмин килиш мумкин. АКШда 15 мингдан ортик мустакил мактаб округлари бор булиб, уларнинг хар бири уз укув дастурларини ишлаб чикиш хукукига эгадирлар1. Университетлар ва бошка укув юртларининг мустакиллиги эса янада эркинрокдир. ЕИ мамлакатларининг аксарияти ва Японияда таълимнинг бошкарув тизими марказлашган умуммиллий характерга эгадир. Таълим сифатининг давлат томонидан кафолатланиши хар доим юкори бахолаб келинган Узбекистонда хам бу тамойилдан воз кечишга зарурат йук.

Ислохотлаштиришнинг хар кандай ва-риантида хам бюджет маблаFлари, уларнинг келиб тушиш каналлари ва таксимот тартиби турлича булса хам, хали анча пайтгача таълим молиявий ресурсларининг катта кисмини ташкил килаверади.

1 Шеннон Б. Молд, Грегори Дж. Брок. Финансирование школьного образования: опыт США. Научно-аналитический обзор. - М.: ИНИОН АН СССР, 1988.

Таълимнинг пуллик булиши талабалар ва уларнинг оилаларига курсатиладиган ёрдам-нинг турли шакллари билан тулдирилиб, бу ёрдам давлат томонидан, нодавлат тузил-малар ва олий укув юртларининг узлари томонидан курсатилиши мумкин. Талабаларга курсатиладиган ёрдамнинг нодавлат шаклларига куйидагиларни киритиш мумкин: грантлар тизими; фирмалар томонидан танловлар якунларига кура ажратиладиган стипендиялар; болаларнинг таълими учун уларнинг ота-оналари билан имзоланган суFурта шартномалари буйича туловни амалга ошириш (таълим харажатларини суFурталаш); тижорат банклари ва халкаро ташкилотлар томонидан молиялаштириладиган талабаларни кредитлаш дастурлари. Нихоят, ОУЮларнинг узлари хам аъло даражада узлаштирувчи талабаларга таълим туловлари ва хусусий грантлар учун чегирмалар такдим килишлари мумкин.

Муайян таълим муассаси томонидан белги-ланадиган таълим учун тулов микдори таълим хизматининг реал кийматига айнан мос келиши шарт эмас. Аслини олганда, бу - бозор нархи булиб, кийматдан унинг сарфий ифодасида анча кенг ораликда узгариб туриши мумкин. Таълим жараёни билан боFлик реал харажатлар, аввал айтиб утилганидек, кисман бюджет маблаFлар хисобига копланиши мумкин.

Мавжуд муаммолар билан бир каторда, алохида макомга эга булган шахслар (ахолининг ижтимоий заиф табакаларининг вакиллари, харбий хизматчилар) давлат томонидан, нодавлат нотижорат ташкилотлар (ННТ) томонидан химояланиб, уларга ёрдам курсатилаётганлиги кувонарли холдир1. Масалан, ёшларга мамлакат олий укув юртларига имтиёзли равишда укишга киришга имкон берувчи янги имкониятлар очилди. Ахолининг кам таъминланган табакаларини куллаб-кувватлаш буйича турли ННТ мавжуд булиб, улардан бири узига хос фаолият сохаси - ногирон талабаларга ёрдам курсатиш билан шуFулланади. Ногирон талабалар уюшмаси

1 Узбекистан Республикаси Президентининг 2005 йил 31 октябрдаги ПК.-213-сонли «Узбекистан Республикаси Куролли Кучлари сафида муддатли харбий хизматни утаётган харбий хизматчиларга бериладиган имтиёзлар тизимини янада такомиллаштириш чора-тадбирлари туFрисида»ги карори.

барча турдаги ногиронларга, ахолининг кам таъминланган табакаларига ёрдам курсатади. Унинг фаолияти ногирон талабалар учун янги иш жойлари ташкил килиш, уларнинг турмуш даражасини ошириш, хак-хукукларини химоя килишга каратилгандир2.

Таълим муассасасининг барча харажатларини шартли равишда уч гурухга ажратиш мумкин: таълим жараёнининг жорий харажат-лари (аввало, иш хаки, талабаларни ижтимоий куллаб-кувватлаш); бино, иншоотлардан фойдаланишхаражатлари,коммуналхизматлар учун туловлар ва моддий-техник базани ри-вожлантиришга йуналтирилган капитал куйил-малар (тараккиёт бюджети). Айни пайтда, бюджет ресурсларининг чекланганлиги давлат таълим муассасаларининг турли харажатларини молиялаштириш билан боFлик мажбуриятларни турли поFонали бюджетлар уртасида таксимлаш асосида уни бартараф килиш йулларини кидиришга хам мажбур килади.

Таълимни ривожлантириш буйича минта-кавий фондлар ташкил килиш Fояси эса анча конструктив ечим булиб, бундай фондлар бу максад учун бизнес сохасидан кушимча маблаFларни жалб килишга имкон беради. Давлат йирик фирмаларни бундай фондларда иштирок этишга фаол жалб килиш учун етарли даражада куп воситаларга эгадир. Улардан бири - бундай фонд иштирокчиларининг ижобий ижтимоий нуфузини ошириш, муайян корхоналар учун кадрларни максадли тайёрлаш, танлаб олиш ва бошкалардир. Бугунги кунда Узбекистонда болалар таъли-мини молиялаштириш учун ахолининг урта табакаларининг маблаFларини жалб килиш-нинг молиявий механизмларидан мутлако фойдаланилмайди. Улар каторида болалар ёки ота-оналар хаётини маълум муддатга,кел гусида таълимга хак тулаш учун суFурталашнинг жамFарма шаклларини айтиб утиш мумкин.

Бундан ташкари, суFурталашнинг чет элларда кенг таркалган бундай шаклидан амалиётда унумли фойдаланиш хам давлат томонидан маълум даражада куллаб-кувватлашни такозо этади. Биринчидан, оилаларни бундай суFурта

2 Справочник учреждений и организаций, работающих для людей с особыми потребностями в Узбекистане. - Т., 2004. -С. 26.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2014, 2

шартномаларини имзолашга раFбатлантирувчи турли солик имтиёзлари берилиши зарур. ЕИ мамлакатларининг аксариятида х,аётни узок муддатли сугурталаш буйича суFурта бадаллари соликка тортиладиган базадан чикариб ташланади. Бунинг асоси икки жих,атда куринади: бир томондан, жамFариладиган сармоя ёрдамида кишилар давлатнинг ёрдамидан фойдаланмай туриб, Fоятда мух,им ижтимоий-иктисодий вазифаларни х,ал киладилар; иккинчи томондан, х,аётни узок муддатли сугурталаш сох,асида ташкил килинаётган суFурта фондлари халк хужалигига йуналтириладиган инвестицияларнинг бар-карор ва узок муддатли манбаи булиб хизмат килиши мумкин. Айни пайтда, барча

кийинчиликлар ва сарф-харажатларга карамай, болаларни укитиш харажатларини тулаш учун сармоя туплашнинг мазкур шакли Fоятда истикболли йулдир, чунки у керакли маблаFни узок йиллар давомида жамFаришга, уларни инвестицион фаолиятдан тушган даромадлар х,исобига купайтиришга х,амда уларнинг мавжуд рисклардан сугурта х,имоясини кафолатлашга имкон беради. Бу хусусиятларнинг барчаси сугуртанинг ушбу шаклини уз фарзандларининг таълим олиши учун йирик маблаFларни сарф килиш имкониятиги эга булмаган ах,олининг кенг табакалари учун манфаатли булишини таъминлайди.

Адабиётлар:

1. Узбекистон Республикасининг 1997 йил 29 августдаги 464-1-сонли "Таълим туFрисида"ги конуни.

2. Добрынин А.И., Дятлов С.А., Цыренова Е.Д. Человеческий капитал в транзитивной экономике. - Санкт-Петербург: "Наука", 1999.

3. Шеннон Б. Молд, Грегори Дж. Брок. Финансирование школьного образования: опыт США. Научно-аналитический обзор. - М.: ИНИОН АН СССР, 1988.

4. Справочник учреждений и организаций, работающих для людей с особыми потребностями в Узбекистане. - Т., 2004. -С. 26.

5. Европейский Союз: факты и комментарии. Выпуск 53, июль-сентябрь 2008 г.

6. Establishing a Community action programme to promote bodies active at European level and support specific activities in the field of education and training. Decision No 791/2004/EC of the European Parliament and of the Council of 21 April 2004 [Official Journal L 138 of 30.04.2004].

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.