Научная статья на тему 'ЎЗБЕКИСТОНДА МИНТАҚАВИЙ СИЁСАТНИНГ ШАКЛЛАНИШИ ВА УСТУВОР ЙЎНАЛИШЛАРИ'

ЎЗБЕКИСТОНДА МИНТАҚАВИЙ СИЁСАТНИНГ ШАКЛЛАНИШИ ВА УСТУВОР ЙЎНАЛИШЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Науки о Земле и смежные экологические науки»

CC BY
0
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Аннотация научной статьи по наукам о Земле и смежным экологическим наукам, автор научной работы — Т.М. Ахмедов

Мамлакатда барқарор ривожланишни таъминлаш макро (давлат), микро (тармоқлар, корхоналар) ва минтақалар ўртасидаги ўзаро мутаносибликка эришишга боғлиқ. Минтақавий иқтисодий сиёсат деганда авваламбор унинг мақсади, вазифалари ва манфаатларини аниқлаб олиш лозим. Бизнинг фикримизча, минтақалар иқтисодий манфаатлари ўзига хос иккита йўналиш билан ажралиб туради. Биринчидан, улар нисбатан мустақил иқтисодий тизим бўлиб, ўз захира ва бошқарув органларига эга, турли мулкчилик шаклларига асосланган хўжалик субъектларининг (корхона, ташкилот, соҳа, тармоқ) манфаатлари билан ўзаро боғланган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ЎЗБЕКИСТОНДА МИНТАҚАВИЙ СИЁСАТНИНГ ШАКЛЛАНИШИ ВА УСТУВОР ЙЎНАЛИШЛАРИ»

Т.М. АХМЕДОВ,

Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамаси хузуридаги Макроикктисодий ва худудий тадкиккотлар институти

директор уринбосари и.ф.д., профессор

УЗБЕКИСТОНДА МИНТА^АВИЙ СИЁСАТНИНГ ШАКЛЛАНИШИ ВА

УСТУВОР ЙУНАЛИШЛАРИ

https://doi.org/10.5281/zenodo.12155924

Мамлакатда баркарор ривожланишни таъминлаш макро (давлат), микро (тармоклар, корхоналар) ва минтакалар уртасидаги узаро мутаносибликка эришишга боглик.

Минтакавий иктисодий сиёсат деганда авваламбор унинг максади, вазифалари ва манфаатларини аниклаб олиш лозим. Бизнинг фикримизча, минтакалар иктисодий манфаатлари узига хос иккита йуналиш билан ажралиб туради. Биринчидан, улар нисбатан мустакил иктисодий тизим булиб, уз захира ва бошкарув органларига эга, турли мулкчилик шаклларига асосланган хужалик субъектларининг (корхона, ташкилот, соха, тармок) манфаатлари билан узаро богланган.

Иккинчидан, минтакалар мамлакат иктисодиётининг ажралмас кисми булиб, уларнинг фаолияти ягона иктисодий макон шаклланиши ва давлат манфаатларининг устуворлиги билан белгиланади. Умуман, минтака иктисодий манфаатлари мураккаб тизим булиб, давлат ва тармоклар (корхоналар) манфаатларини эътироф этишни кузда тутади.

Илмий адабиётлар тахлили шуни курсатмокдаки, минтакавий манфаатлар масалалари буйича иктисодчи олимлар ва мутахассислар уртасида турли фикрлар ва карашлар мавжуд. Хориж давлатлари олимларининг бу борадаги таклиф ва мулохазаларини умумлаштирган холда, бизнинг фикримизча "минтакавий иктисодий манфаатлар худудда яшовчи ахолининг хозирги ва келажакдаги эхтиёжлари булиб, мавжуд салохиятдан самарали фойдаланган холда ижтимоий-иктисодий ривожланишнинг максад ва вазифаларидан иборат".

Минтакада баркарор ижтимоий-иктисодий ривожланишни таъминлаш, худудда жойлашган тармоклар ва хужалик субъектларининг фаолияти ва натижалари билан узаро боглик. Уз навбатида хужалик субъектлари (маълум сохадаги фирмалар, компаниялар, хусусий кичик

бизнес корхоналари ва бошкалар) фаолиятини белгиловчи асосий омил - иктисодий манфаатлардир.

Маълум тармокда фаолият олиб бораётган корхоналар хусусий ёки давлатга тегишли булиб, турли шаклларга эга. Жумладан, улар акциядор- лик жамиятлари, концерн, корпорациялар ва фирмалардан иборат. Акция- дорлик жамиятлари ва акциядорларнинг ^укуклари ва манфаатлари Узбе- кистон Республикаси конунчилигига мувофик ^имоя килиниб, уз мол-мулкига эга.

Тармокларнинг асосий иктисодий манфаатлари минтакадаги ма^аллий ресурслардан фойдаланган ^олда ма^сулотлар (хизматлар) ишлаб чикариш ва юкори даромад олишга каратилган. Ушбу манфаатларнинг асосида моддий, молиявий, ме^нат, информацион ресурсларни таксимлаш ва кайта таксимлаш ётади. Минтака ва тармоклар манфаатларининг бир-бирига мос келмаслик ^оллари, асосан, ресурсларнинг самарали ва окилонатаксимланиши билан боглик.

Минтакавий иктисодий манфаатларни умумлаштирган ^олда учта максадни курсатиш мумкин. Биринчи максад - минтака а^олиси э^тиёж ва талабларини кондириш, уларнинг фаровонлигини оширишни таъминлаш. Иккинчи максад - минтака баркарор ижтимоий-иктисодий ривожланиши учун кулай шарт-шароитларни яратиш, яъни кичик бизнес ва тадбиркорликни ривожлантириш, инвестициялар жалб килиш оркали кишлок хужалиги, саноат корхоналари ва хизматлар со^аларини ривожланишини куллаб-кувватлаш, мавжуд табиий-иктисодий сало^ият- дан самарали фойдаланиш. Учинчи максад - мамлакат микёсида белгиланган устувор йуналишларни, максадли давлат дастурларини амалгаоширишни таъминлашдан иборат.

Шу уринда минтака манфаатларининг горизонтал ва вертикал тизимини айтиб утиш лозим. Горизонтал тизимга минтака иктисодиётининг таркибий кисми булган тармок(со^а)лар манфаатлари кирса, вертикал тизимига ^ар бир минтаканинг, яъни вилоят, туман ва ша^арларнинг узига хос булган иктисодий манфаатлари киради.

Барча минтакалар учун умумий булган иктисодий манфаатлар баркарор иктисодий усишни таъминлаш, мавжуд табиий-иктисодий сало^иятдан самарали фойдаланиш асосида а^оли турмуш даражасини

юксалтиришдан иборат. Шу билан бирга, аловдда вилоят, туман ва ша^арларнинг узига хос табиий шароити ва демографик сало^иятидан келиб чиккан ^олда уз э^тиёжлари ва имкониятлари мавжуд. Кейинги йилларда баркарор иктисодий усишни таъминлашда, максадли давлат дастурларини амалга оширишда, а^оли турмуш даражаси ва сифатини янада юкори даражага кутаришда Тошкент ша^ри, ^оракалпогистон Республикаси, вилоятлар, ша^арлар, туманлар ва ма^аллаларнинг урни ва а^амияти ошганлигини ало^ида таъкидлаш лозим.

Мустакиллик йилларида республикамизда минтакаларни давлат томо- нидан тартибга солишнинг амалий чора-тадбирлари куйидагиларда уз аксини топди:

Биринчидан, ижтимоий-иктисодий жараёнларни тартибга солишнинг конуний-^укукий асослари шакллантирилди.

Узбекистон Республикасининг "Жойлардаги ма^аллий ^окимиятлар тугрисида"ги, "Фукароларнинг узини-узи бошкариш органлари тугрисида"ги, "Маъмурий-^удудий тузилиш тугрисида" ^онунлари кабул килинди, минтакавий бошкарувнинг асослари муста^камланди.

Мамлакатда икки палатали Парламент ташкил этилди. Бунда Юкори палата - Сенат, мамлакат минтакаларининг манфаатларини бевосита ^имоякилиши ва куллаб-кувватлаши лозим.

Иккинчидан, ма^аллий хужаликларнинг ривожланишида ^окимият органларининг ваколатлари ва ^укуклари кенгайтирилди. Ма^аллий ^окимият тасарруфига маиший хизмат курсатиш корхоналари, ма^аллий ва мебель саноатлари, йуловчи транспорт, корхоналарга тегишли булган ижтимоий инфратузилма объектлари боскичма-боскич утказилди.

Учинчидан, минтакалар микёсида давлат максадли ижтимоий дастурлари ишлаб чикилди ва амалга оширилди. Булар минтакаларда кичиксаноат корхоналарини жойлаштириш, хизмат со^алари, жумладан, туризмни ривожлантириш, кишлок ижтимоий инфратузилмаси ва уй-жой курилишини ташкил этиш, янги иш уринлари барпо этиш ва бошкалар.

Х,озирда Узбекистонда амалга оширилаётган "Узбекистон-2030 стратегиясининг узига хос хусусиятлари ва иктисодиётдаги трансформацион узгаришларни ^исобга олган ^олда, минтакавий усиш,

ракобатбардошлик ва комплекс ривожланишда давлатнинг роли ва алохида худудларни, жумладан, улардаги етакчи тармокларни, усиш нукталарини аниклаш ва ривожлантириш стратегияларини амалга ошириш, мавжуд минтакавий назарияларнинг иктисодий ислохотларнинг янги модели шарт- шароитларига мувофиклаштириш долзарб вазифалар каторига киради.

Узбекистонда минтакавий сиёсатни амалга ошириш расмий маъмурий - худудий булиниш оркали амалга оширилмокда (Коракалпогистон Республикаси, вилоятлар, Тошкент шахри, туманлар ва шахарлар). Муаллиф томонидан ушбу минтака атамасини куллаб-кувватлаш учун аник асослар ва далиллар мавжуд. Ушбу минтакалар, ижтимоий-иктисодий ривожланишни таъминлашнинг уз молиявий базасига эга (махаллий бюджетлар). Улардаги иктисодий жараёнларни тартибга солиш учун махсус бошкарув тизими шакллантирилган (хокимиятлар). Шунингдек, ижтимоий-иктисодий ривожланиш ва ахоли фаолиятини таъминлашнинг керакли меъёрий-конуний хужжатлари ишлаб чикилган.

2016-2023 йилларда кабул килинган расмий хужжатлар, жумладан, "Узбекистон-2030 стратегияси" (60,75,76-максадлар) тахлилидан келиб чикиб мамлакатимизда амалга оширилаётган минтакавий сиёсатнинг асосий устувор йуналишлари шаклланган.

Биринчи устувор йуналиш - минтакаларни ривожлантиришнинг мухим шакли булган турли иктисодий зоналар шакллантирилиши. Уларга минтакаларда ташкил этилган эркин иктисодий зоналар, фармацевтика зоналари, кичик саноат зоналари, тармоклар ва сохалар буйича кластерлар, инновацион марказлар, технопарклар, инновацион худуд, аклли худуд ва бошкалар киради.

Иккинчи устувор йуналиш - минтакаларни (^оракалпогистон Респуб- ликаси, вилоятлар, шахарлар ва туманлар кесимида) ижтимоий-иктисодий ривожлантиришнинг 2022-2026 йилларга мулжалланган максадли дастур- лари ишлаб чикилган ва амалга оширилмокда. Шунингдек алохида минтакалар кесимида уларни комплекс ривожлантириш ва айрим тармоклар ва сохалар буйича Президент ва хукумат карорлари амалгаоширилмокда.

Учинчи устувор йуналиш - бошкарувнинг номарказлашув усулини куллаган холда худудларни комплекс ривожлантиришда махаллий хокимиятларнинг вазифа ва масъулиятларини янада кенгайтириш. Бу борада айникса махаллий бюджет салохиятини оширишга, махалла бюджетини шакллантиришга алохида эътибор берилмокда.

Туртинчи устувор йуналиш - минтакалардаги табиий-иктисодий салохиятдан самарали фойдаланиш механизмларини ишлаб чикиш ва амалга ошириш. Жумладан, маххаллий саноат, хизматлар, шунингдек, ички туризмни ривожлантириш алохида усиш нукталари сифатида каралмокда.

Бешинчи устувор йуналиш - шахарларни комплекс ривожланишини таъминлаш. Унга урбанизация жараёнларини янада фаоллаштириш, уй-жой курилиш хажмини кескин ошириш, ижтимоий ва ишлаб чикариш инфратузилмаларини мутаносиб шакллантиришга эришиш кабилар киради.

Олтинчи устувор йуналиш - минтакаларда камбагалликни кискартириш, кам таъминланган оилаларни ижтимоий химоя килиш, улар учун янги иш жойлари яратиш ва тадбиркорликни ривожлантириш.

Еттинчи устувор йуналиш - минтакаларни ривожлантиришда асосий ургу шахарлар ва туманларни ижтимоий-иктисодий ривожлантиришга каратилиши. Махаллабай ишлаш тизимини, яъни узини узи бошкариш органлари кесимида амалга ошириш йулга куйилганлигини алохида таъкидлаш керак. Бу тизим бевосита мамлакатдаги вазирликлар ва барча ташкилотлар учун асосий бошкарув объекти булиб колмокда. Вазирликлар уз фаолиятининг 70 фоизини махаллаларда олиб боришлари лозим.

Юкорида кайд этилган устувор йуналишлар умумлаштириш натижаси булиб, уларни абсолютлаштириш керак эмас. Чунки мамлакатда ракамли ва яшил иктисодиёт, инвестицион мухитини яхшилаш, экспорт салохиятини оширишга каратилган ислохотларнинг барчаси бевосита аникхудудларда амалга оширилиши куздак тутилган.

Мамлакатимизда амалга оширилаётган минтакавий сиёсат ва хориж тажрибасидан келиб чиккан холда бир катор тизимли муаммоларни курсатиш лозим:

- мамлакатда минтакалараро ижтимоий-иктисодий ривожланишдаги юкори фаркланишни кискартириш ва тартибга солиш. Жумладан, бу жараёнда туманлараро ижтимоий-иктисодий ривожланишдаги номутаносибликлар мавжудлигига эътибор каратилиши максадга мувофик;

- худудларни, жумладан, шахарларни комплекс ривожлантиришда ишлаб чикариш кучларини жойлаштириш буйича бир катор муаммолар мавжуд. Масалан, шахар ва туманлар мастер режасини амалиётда куллашда ишлаб чикариш ва инфатузилма объектларини жойлаштиришда хатоларга йул куйилмокда;

- минтакалар ижтимоий-иктисодий ривожланиш жараёнларини тахлил килиш ва прогнозлаштиришда аник ва объектив маълумотлар базасини шакллантиришда колоклик мавжуд. Шу сабабли минтакавий статистикани жахон стандартлари асосида такомиллаштириш жуда мухим;

- мамлакатимизда минтакалар иктисодий усишининг омили булган минтакалараро иктисодий хамкорликни ташкил этиш масаласи яхши йулгакуйилмаган;

- номарказлаштириш буйича амалга оширилаётган ишларни янада фаоллаштириш лозим. Хар бир хокимият уз махаллий мулкига ва унибошкариш учун молиявий маблагга эга булиши керак.

- минтакаларни ижтимий-иктисодий ривожланишини амалга ошириш факат марказий давлат органлари томонидан эмас, балки жойларда шаклланадиган илгор ташаббуслар ва таклифларни эътиборга олинган холда амалга оширилиши максадга мувофик;

- минтакалар кесимида 2030 йигача ривожланиш стратегияси ишлаб чикилмокда, аммо Узбекистоннинг ягона минтаакавий стратегияси йук. Шу сабабли олимлар томонидан ушбу стратегияни тайёрлаш максадгамувофик.

Умуман, юкорида келтирилган Узбекистонда амалга оширилаётган минтакавий иктисодиётнинг устувор йуналишлари ва мавжуд муаммолар ушбу йуналишда амалга оширилаётган илмий-тадкикотларда уз аксини топса, худудларни комплекс ва мутаносиб ривожлантиришга муносиб хисса кушган буламиз.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.