Научная статья на тему 'ЎЗБЕКИСТОНДА МЕВА-САБЗАВОТЛАР ЭКСПОРТИНИ РИВОЖЛАНТИРИШДА АГРОКЛАСТЕР КОРХОНАЛАРИ ВА УЛАРНИНГ БОШҚАРУВИДА ЛОГИСТИК ЁНДАШУВЛАРНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШ МАСАЛАЛАРИ'

ЎЗБЕКИСТОНДА МЕВА-САБЗАВОТЛАР ЭКСПОРТИНИ РИВОЖЛАНТИРИШДА АГРОКЛАСТЕР КОРХОНАЛАРИ ВА УЛАРНИНГ БОШҚАРУВИДА ЛОГИСТИК ЁНДАШУВЛАРНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШ МАСАЛАЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Гуманитарные науки»

CC BY
1
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
логистика ва аграр тармоқ / интеграция / мевасабзавот / озиқ-овқат хавфсизлиги / экспорт / агрокластер / фермер / лизинг / молиявий қўллаб -қувватлаш. / logistics and agricultural network / integration / fruits and vegetables / food security / export / agricultural cluster / farmers / leasing / financial support.

Аннотация научной статьи по Гуманитарные науки, автор научной работы — Ёқубов Т.Ғ.

Ўзбекистон аҳолисини озиқ-овқат маҳсулотлари билан узлуксиз таъминлаш ва мева-сабзавот, узумчилик маҳсулотларини жаҳон бозорига экспорт қилиш орқали иқтисодий ўсишни таъминлаш бугунги куннинг долзарб масалаларидан биридир. Ушбу мақолада мамлакатимизда мева-сабзавотчилик ва узумчиликни ривожлантиришнинг бугунги кундаги аҳамияти ва соҳада олиб борилаётган мева-сабзавотчилик кластери корхоналари фаолиятида логистик ёндашувларни такомиллаштириш хусусиятлари ва бу борада олиб борилаётган ишларнинг аҳамияти ёритилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ISSUES OF IMPROVING LOGISTICAL APPROACHES IN THE DEVELOPMENT OF EXPORT OF FRUIT AND VEGETABLES AT AGRICULTURAL CLUSTER ENTERPRISES OF UZBEKISTAN AND THEIR MANAGEMENT

Providing the population of Uzbekistan with food products and ensuring economic growth through the export of fruits and vegetables to the world market is one of the pressing issues of our time. This article discusses the importance of the development of fruit and vegetable growing and viticulture in our country today, the features of improving logistics approaches in the activities of local fruit and vegetable cluster enterprises, as well as the importance of the work carried out in this issue, special attention is paid.

Текст научной работы на тему «ЎЗБЕКИСТОНДА МЕВА-САБЗАВОТЛАР ЭКСПОРТИНИ РИВОЖЛАНТИРИШДА АГРОКЛАСТЕР КОРХОНАЛАРИ ВА УЛАРНИНГ БОШҚАРУВИДА ЛОГИСТИК ЁНДАШУВЛАРНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШ МАСАЛАЛАРИ»

Ёкубов T.F.

Андижон кишлок хужалиги ва агротехнологиялар

институти катта укцтувчиси Неъматуллаев Б.Б.

талаба

УЗБЕКИСТОНДА МЕВА-САБЗАВОТЛАР ЭКСПОРТИНИ РИВОЖЛАНТИРИШДА АГРОКЛАСТЕР КОРХОНАЛАРИ ВА

УЛАРНИНГ бош^арувида логистик ёндашувларни

ТАКОМИЛЛАШТИРИШ МАСАЛАЛАРИ

Аннотация. Узбекистон ауолисини озиц-овцат маусулотлари билан узлуксиз таъминлаш ва мева-сабзавот, узумчилик маусулотларини жауон бозорига экспорт цилиш орцали ицтисодий усишни таъминлаш бугунги куннинг долзарб масалаларидан биридир. Ушбу мацолада мамлакатимизда мева-сабзавотчилик ва узумчиликни ривожлантиришнинг бугунги кундаги ауамияти ва соуада олиб борилаётган мева-сабзавотчилик кластери корхоналари фаолиятида логистик ёндашувларни такомиллаштириш хусусиятлари ва бу борада олиб борилаётган ишларнинг ауамияти ёритилган.

Калит сузлар: логистика ва аграр тармоц, интеграция, мева-сабзавот, озиц-овцат хавфсизлиги, экспорт, агрокластер, фермер, лизинг, молиявий цуллаб -цувватлаш.

Yokubov T.G. senior lecturer Nematullaev B.B.

student

Andijan Institute agriculture and agrotechnology

ISSUES OF IMPROVING LOGISTICAL APPROACHES IN THE DEVELOPMENT OF EXPORT OF FRUIT AND VEGETABLES AT AGRICULTURAL CLUSTER ENTERPRISES OF UZBEKISTAN AND

THEIR MANAGEMENT

Abstract. Providing the population of Uzbekistan with food products and ensuring economic growth through the export of fruits and vegetables to the world market is one of the pressing issues of our time. This article discusses the importance of the development of fruit and vegetable growing and viticulture in our country today, the features of improving logistics approaches in the activities of local fruit and vegetable cluster enterprises, as well as the importance of the work carried out in this issue, special attention is paid.

Key words: logistics and agricultural network, integration, fruits and vegetables, food security, export, agricultural cluster, farmers, leasing, financial support.

Дунё хамжамиятида, сунгги йилларда тобора кучайиб бораётган икдим узгариши, сув ресурсларининг танкислиги, ерларнинг мелоратив холати бузилиши каби муаммолар сабабли, Республикамизда хам бир катор тармок ва сохалар муаммо ва тахдидлар гирдобида колмокда. Шунингдек жахон иктисодиётидаги глобаллашув ва интеграция жараёнларининг жадаллашуви бизнес субъектларининг мавжуд моддий ва молиявий ресурсларидан самарали фойдаланишни, етиштирилган ва саноат негизида ката ишлаб чикарилган махсулотларни аник муддатларда, сифатли, арзон нархларда истеъмолчиларга етказиб беришда етказиб бериш занжирларини самарали бошкаришни талаб этмокда.

Шу нуктаи назардан Узбекистон Республикаси Президенти ва хукумати томонидан иктисодиётни трасформациялаш жараёнида мева-сабзавотчиликни ривожлантиришга устувор йуналишлар сифатида катта эътибор каратилмокда. Узбекистон Республикаси Президентининг 2022 йил 28 январдаги ПФ-60-сонли фармони билан тасдикланган "2022 - 2026 йилларга мулжалланган янги Узбекистоннинг тараккиёт стратегияси" да куйидагилар белгиланди:

> ^ишлок хужалигини илмий асосда интенсив ривожлантириш оркали дехкон ва фермерлар даромадини камида 2 баравар ошириш, кишлок хужалигининг йиллик усишини камида 5 фоизга етказиш.

> Туманларни аник махсулот турини етиштиришга ихтисослаштириш.

> ^ишлок хужалигида давлат томонидан куллаб-кувватлаш куламини кенгайтириш ва сугурталашнинг янги механизмларини амалга ошириш.

> Янги ва фойдаланишдан чиккан 464 минг гектар майдонни узлаштириш ва кластерларга очик танлов асосида ажратиш, 200 минг гектар пахта ва галла майдонларини кискартириш хамда ахолига очик танлов асосида узок муддатли ижарага бериш.

Экспортбоп махсулотлар етиштириш хамда мева-сабзавотчиликни ривожлантириш, интенсив боглар майдонини 3 баравар ва иссикхоналарни 2 баравар купайтириб, экспорт салохиятини яна 1 миллиард А^Ш долларига ошириш" [2] каби вазифалар белгиланди

Шу нуктаи назардан, мева-сабзавотчилик махсулотларини интенсив технологиялар асосида етиштириш оркали ташки бозорларда сотиш хисобига мамлакат валюта тушумининг сезиларли кисми шаклланаётганлиги хам сохани тубдан ислох килиш ва жадал ривожлантиришнинг устуворлигидан далолат беради. Чунки жахон бозорида мева-сабзавот махсулотлари савдоси 205 миллиард долларни

ташкил этган бир пайтда, бизнинг улушимиз бир фоизга хам етмаяпти. Шу боис сохага хорижий инновацион тажрибаларни жорий этиш, ноанъанавий экспортбоп мева-сабзавот махсулотлари етиштиришни купайтириш оркали мева-сабзавот экспортини 2023 йилда 1,75 миллион тоннага етди.Бунда Россия 37%лик улуш билан етакчилик килмокда. Утган 2023-йилда Узбекистон мева-сабзавот махсулотларини экспорт килиш буйича фаоллик курсатиб, 1,7 миллион тонна ушбу фойдали махсулотларни хорижга жунатди, бу нафакат мамлакатимиз иктисодиётига, балки халкаро савдо алокаларини мустахкамлашга хизмат килмокда.

Хдмкор давлатлар орасида Узбекистон мева-сабзавотларининг асосий экспорт бозорига айланган Россия алохида ажралиб туради. Россиянинг жами экспортдаги улуши таъсирчан 37% ни ташкил этди ва бу икки давлат уртасидаги бу сохадаги хамкорликнинг мухимлигини таъкидлади.

Узбекистонда тукимачилик махсулотлари экспорти 10 ой ичида 3,2 фоизга камайди

Статистика агентлигининг хисоботига кура, экспортнинг умумий хажми карийб 1,2 миллиард долларга етганлиги жахон бозорида Узбекистон мева-сабзавот махсулотларига талаб юкори эканидан далолат беради.

Утган йилга нисбатан экспортнинг 1,1% га усиши кузатилмокда, бу эса 18,9 минг тоннага купдир. Бу ижобий динамизм Узбекистон кишлок хужалигининг баркарор усиши ва самарали экспорт стратегиясидан далолат беради.

Россиядан ташкари, узбек мева-сабзавотлари учун бошка мухим бозорлар Покистон (16,7%), Хитой (12,3%) ва Козогистон (10,3%) хисобланади. Хдмкорларнинг бундай хилма-хиллиги Узбекистон экспорти географиясини кенгайтиришга хизмат килмокда ва мамлакатимизнинг жахон кишлок хужалиги бозоридаги мавкеини узок муддатли мустахкамлаш учун кулай шарт-шароитлар яратмокда [11].

Шу билан биргаликда, саноати ривожланган мамлакатлар ва илгор корхоналарнинг иш тажрибаси замонавий бизнесда логистика стратегик мухим ахамият касб этишидан далолат беради.

Логистика деганда бизнес ташкилоти барча ресурсларнинг оптимал сарфида корпоратив максадларга эришиши учун моддий окимлари ва унга хамрохлик килувчи бошка окимларни (ахборот окимлари, молиявий окимлар, сервис) самарали бошкариш тушунилади.

Хрзирги кунда илгор фирмаларда логистиканинг анъанавий функциялари - ташиш, захиралар, харидлар ва буюртмаларни бошкариш, юкларни омборларга жойлаштириш ва уларга кайта ишлов бериш -стратегик инновацион тизим хосил килиш билан умумий ахборот-компьютер платформаси базасида интеграллашган.

Логистика - иктисодиёт сохалари тизимидаги моддий ва улар билан боглик булган ахборот, молиявий ва хизмат курсатиш окимларини, уларнинг пайдо булиш жойидан истеъмол жойигача булган харакатини,

тизим максадларига эришиш ва ресурсларни оптимал сарфлаш учун бошкаришдир. [8]

Утган асрнинг 60-йилларидан бошлаб иктисодий ривожланган мамлакатларда логистика гоясига кизикиш тобора ортиб боришини куйидаги омилларни курсатиш мумкин:

• бозорнинг "сотувчи"дан "харидор"га утишида ракобатнинг пайдо булиши, логистика кулланилаётган субъектларнинг ракобатбардошлиги, махсулот таннархининг кескин пасайтириши, махсулотни етказиб бериш сифати ва ишончлилигини (белгиланган муддатларда, нуксонсиз, махсулотлар партиясини булиб-булиб етказиш ва хк) ошириш;

• иктисодиётда товарларнинг нархлардаги тебранишларнинг вужудга келишида логистикани куллаш зарурлиги. Шунингдек 70-йиллардаги энергетик инкирози, бунда Энергия етказувчиларнинг нархи ошиши натижасида тадбиркорлардан ташишнинг иктисодий усулларини излашга мажбур килди. Ушбу масалани самарали ечиш учун, факатгина транспорт ишларини такомиллаштириш билан натижа олиб булмайди. Бунинг учун тулик логистика ва етказиб бериш занжирларини бошкаришда барча иштирок этувчиларнинг келишилган харакатлари булиши зарурлиги курсатди.

Иктисодиётда логистикани куллаш имкониятини хозирги замонда ишлаб чикариш, ташиш жараёнларида илмий-техник ривожланиши билан белгиланади. "Мева - сабзавотчилик" агрокластери тизимида логистиканинг асосий гояси, ишлаб чикаришнинг барча бугимларида (мева-сабзавотларни етиштириш, саноат негизида кайта ишлаш, якуний махсулот тайёрлаш, хамда истеъмолчига етказиб бериш) махсулотларни ташиш ва топшириш жараёнларини узлуксиз ва яхлит булишини таъминлашдан иборат.

Экологик, иктисодий ва ижтимоий сиёсий муаммолар мавжуд хозирги шароитда, корхоналар фойдани оширишни айнан ишлаб чикаришдан олиш етарли эмаслигини тушуниб, махсулотни етказиб бериш сифатини оширишга эътибор беришмокда. Лекин, логистикани кенг куламда жорий этиш учун моддий базанинг инфратузилмасини, мутаносиб равишда ташкилий шаклларни, тегишли хужалик механизмларини ривожлантиришни талаб этмокда. Бу уз навбатида асосий эътибор хусусий муаммоларни: омбор мажмуалари, тезкор транспорт воситалари, ахборот коммуникацион тармоклари, моддий материалларни бошкариш усулларини ривожлантириш ва хал килишга каратилди.

Хорижда логистиканинг тезкор ривожланишига таъсир курсатадиган асосий омиллардан бири - моддий таксимлашда умумий харажатлар концепциясининг пайдо булиши булиб, Концепциянинг асосий маъноси махсулотни ишлаб чикарувчидан истеъмолчига таксимлашдаги харажатларни кайта гурухлаш асосида уларнинг умумий микдорини камайтиришдан иборат.

Бозорни ривожлантиришда махсулот харидорларига эътибор, хусусан хизмат курсатиш кийматларини ошириш ва бир хил талабларга жавоб берадиган ракобатбардош махсулотлар микдорининг ошишига эътибор берилмокда. Бу эса, уз навбатида бозор тузилмасининг кескин ривожланиш таъсири натижасида истеъмолчиларга хизмат даражасини кутариш, талаб ва таклифларни мувофиклаштиришни талаб этмокда. Ишлаб чикарилган махсулотлар ва буюртмалар циклларини кискартириш максадида янги логистик ёндашувлар пайдо булмокда ва бу уз навбатида, махсулотни етказиш тузилмаларида янги ечимларни излаб топиш ва етказиш харажатларини камайтиришда оптимал йулларини жорий килишни талаб килади. Юкори индустриал мамлакатлар иктисодиётида илмий техник ривожланиш таъсирида мукобиллаштириш, оптимизациялаштириш, масалан транспорт турини танлаш, махсулотларни кабул килиш ва омборларни жойлашишини оптималлаштириш, маршрутларни оптималлаштириш, захирага талаб ва эхтиёжларни оптималлаштириш масалаларни ечиш зарурати вужудга келмокда. Ишлаб чикарилган махсулотлар ва буюртмалар циклларини кискартириш максадида янги логистик ёндашувлар пайдо булиши ва бу уз навбатида, махсулотни етказиш тузилмаларида янги ечимларни ахтариш ва етказиш харажатларини камайтириш йулларини жорий килишни талаб килади.

Юкори индустриал мамлакатлар иктисодиётида илмий техник ривожланиш турини танлаш, махсулотларни кабул килиш ва омборларни жойлашишини оптималлаштириш, маршрутларни оптималлаштириш, захирага талаб ва эхтиёжларни оптималлаштириш масалаларни ечишга мажбур булишди. Корхонанинг махсулот ишлаб чикариш, ташиш, омборда саклаш фаолиятларининг хар бирини алохида оптималлаштириш етарли булмайди, чунки бу узаро боглик булган жараёнларга таъсир курсатади. Айникса, шу боскичнинг бошланишида махсулотни омборларда жойлаштириш ва ташиш хизмати курсатишни мувофиклаштириш буйича утказилган тадкикотлар ва корхоналар тажрибаси натижасида "махсулот таксимланишини бошкариш" ибора урнига "логистика" атамаси кулланила бошлади ва катор ривожланган мамлакатларда интеграциялашиб, бизнеснинг охирги максадига кам харажат билан етишда "харид килиш -кайта ишлаб чикариш - етказиш - сотиш" тулик логистик занжирига айланган. "Мева-сабзавотчилик" агрокластер тизимида етиштирилган махсулот логистик тизимининг аввалги занжирида чикувчи ва кейинги занжирида кирувчи моддий оким булади. Логистик тизимининг якуний моддий окими охирги занжирининг чикувчи окими булади. Бунинг улчамлари логистик тизимдаги мустакил занжирларда кетма-кетликда таъсир этувчи жараёнларга боглик булади.

Логистикада моддий окимларни бошкариш анъанавий усулдан куйидагилар билан фарк килади:

• белгиланган вактда ва жойда зарур булган захиранинг мавжудлиги;

• ташки ва ички транспортнинг бир меёрда келишиб ишлаши ишлаб чикариш талбларига мувофик белгиланган вактида етказиш кафолатини беради;

• логистиканинг етказиш занжирлари таркибидаги булакларнинг техникавий, технологик, иктисодий ва услубий жихатларини якдил тизимга бириктириб, моддий окимлардан самарали фойдаланишини таъминлайди;

• транспорт ва омбор хужаликларининг бир меёрда иш харажатларини, ишлаб чикариш ва тайёр махсулотлар захираларини камайтиради;

• истеъмолчи буюртмалари ва транспорт хизматларини бир меёрда ишлашини таъминлайди.

Логистик ёндашувда моддий ресурслар харакатини бошкариш хозирги кунда кулланилаётганидан фарки шундаки, бунда бошкарув объекти сифатида оким ёки бир бутун деб кабул килинган куп объектлардан иборат. Моддий окимларни етказиш сохасида логистик жараёнларга юклаш, тушириш, ташиш, комплектлаш (бутлаш), омборда саклаш, таксимлаш каби жараёнлар киради.

Логистика тизими - узаро муносабатда, алокада булган ва окимларни бошкаришга мулжалланган элементлар (звенолар) йигиндиси хисобланади. Логистика занжири - истеъмолчини аник махсулот билан таъминлаш учун катор физик ёки юридик шахслар булиб, логистика занжирида жунатувчидан истеъмолчига кадар етказиладиган моддий ва информацион окимларга моддий махсулотлар (уруглик, кучат, мева, резаворлар ва хк) ни олиш ва етказиш, махсулот ва хомашёларни саклаш, махсулотларни, шу жумладан омбордаги кайта ишланган тайёр махсулотларни хам таксимлаш каби жараёнларни уз ичига олади.

"Мева-сабзавотчилик - кластер" тизимида моддий окимлар асосан майда окимлар, яъни махсулотнинг огирлик массаси бир транспорт воситасининг юк кутариш кобилиятидан кам булган ва булар ташишда бошка майда окимли воситалари билан биргаликда бажарилиши мумкин

Республика кишлок хужалигида Агрокластер тизими якиндан бошлаб жорий килинаётган булсада, тизим узининг ижобий томонларидан иктисодий, тежамкор, юкори сифатли махсулот етиштириш нафакат фермер хужаликлар, тизимнинг кейинги занжирларидан саклаш, ташиш, кайта ишлаш, тайёр махсулот ишлаб чикариш ва сотиш жараёнида барча иштирокчилар томонидан ишларни сифатли, белгиланган муддатларда бажарилишини такоза этмокда. Агрокластер тизимини куллаш мева-сабзавотчиликка ихтисослашган фермер, дехкон, томорка хужаликларларнинг юкори сифатли махсулотлар етиштиришда улар нафакат олинган хосил, балки тизим занжири буйича хосилдан олинган тайёр махсулотни сотишгача булган занжирни камраб олади.

Фойдаланилган адабиётлар руйхати:

1. Ш.Мирзиёев. Эркин фаровон, демократик Узбекистан Давлатини биргаликда барпо этамиз Т.: Узбекистон, 2016. 15-б.

2. Узбекистон Республикаси Президентининг 2022 йил 28 январдаги ПФ-60-сонли фармони билан тасдикланган 2022 - 2026 йилларга мулжалланган " Янги Узбекистоннинг тараккиёт стратегияси".lex/uz

3. .Узбекистон Республикаси Президентининг 2019 йил 23 октябрдаги ПФ-5853-сонли фармони билан тасдикланган "Узбекистон Республикаси кишлок хужалигини ривожлантиришнинг 2020 - 2030 йилларга мулжалланган стратегияси" Lex/uz

4. Узбекистон Республикаси Президентининг 2019 йил 11 декабрдаги ПК-4549-сонли "Мева-сабзавотчилик ва узумчилик тармогини янада ривожлантириш, сохада кушилган киймат занжирини яратишга доир кушимча чора-тадбирлар тугрисида"ги карори.Lex/uz.

5. Саидов М.Х,, Очилов И.С. Мева-сабзавотчиликда замонавий кластерларни шакллантириш масалалари, уларнинг мохияти ва узига хос хусусиятлари. Укув-услубий кулланма. - Тошкент: ТДАУ, 2019. 5- бет.

6. М. Портер Конкуренция / Майкл Э. Портер; пер. с англ. - М.: Вильямс, 2006. - 256 с.

7. М. С.Юсупов "Агросаноат интеграцияси" Укув кулланма. - Т. 2015й. 49363 б.

8. Г.А.Саматов, Б.И.Камилджанов, Ф.Р.Галимова. Логистик бошкарув концептциялари в а моделлари. Т.: «Фан ва технология», 2015, 227 б.

9. Ш.А.Бутаев, К.М.Сидикназаров, А.С.Муродов, А.УДузиев. Логистика (етказиб бериш занжирида окимларни бошкариш). «Extretmum - PRESS». T.: 2012, 577 б.

10. В.В.Добская, Е.И.Зайтсев, В.И.Сергеев, А.Н.Стерликова. Логистика. Интеграция и оптимизация логистических бизнес-процессов в цепях поставок. М.: «ЭКСМО», 2011, 981 с.

11. Узбекистон Республикаси Статистика кумитаси маълумотлари^а!иг

12. Узбекистон Миллий ахборотлар агентлиги.http://uza.uz/posts/

13. Узбекистон Республикаси Кишлок хужалиги вазирлиги расмий веб-сайти.https://www.agro.uz/agroklasterlar-va kooperatsiyalar/#1627303540327-5870b9c2-be30.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.