Научная статья на тему 'МЕВА-САБЗАВОТ МАҲСУЛОТЛАРИ ЭКСПОРТИГА ТАЪСИР ҚИЛУВЧИ ОМИЛЛАР ВА ЭКСПОРТИНИ ОШИРИШ ЙЎЛЛАРИ'

МЕВА-САБЗАВОТ МАҲСУЛОТЛАРИ ЭКСПОРТИГА ТАЪСИР ҚИЛУВЧИ ОМИЛЛАР ВА ЭКСПОРТИНИ ОШИРИШ ЙЎЛЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
5
2
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Science and innovation
Область наук
Ключевые слова
назарий билим / илмий асос / қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари / экспорт / иқтисодий самарадорлик / экспорт салохияти / қишлоқ хўжалиги иқтисодиёти.

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Эргашев Ғиёс Бахром Ўғли

Президентимиз ялпи ички маҳсулотни ошириш бўйича катта марра олинганини, лекин бунга фақат ички инвестиция ва ички бозор билан эришиб бўлмаслигини aйтди: “Ягона тўғри йўлимиз – хорижий инвестицияларни фаол жалб қилиш ва экспортни кўпайтириш”. Ш.М.Мирзиёев бевосита инвестиция, саноат ва экспортга масъул 11 та вазирлик ва идора, 10 та уюшма, хориждаги дипломатик ваколатхоналар, бундан ташқари, барча вазирлик, тармоқ ва ҳудудларда экспорт ва инвестицияга масъул раҳбар ўринбосари фаолият юритаётган инвестициялар ва ташқи савдо тизимининг фаолияти жуда сустлигини кўрсатиб ўтди.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по экономике и бизнесу , автор научной работы — Эргашев Ғиёс Бахром Ўғли

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «МЕВА-САБЗАВОТ МАҲСУЛОТЛАРИ ЭКСПОРТИГА ТАЪСИР ҚИЛУВЧИ ОМИЛЛАР ВА ЭКСПОРТИНИ ОШИРИШ ЙЎЛЛАРИ»

МЕВА-САБЗАВОТ МАХСУЛОТЛАРИ ЭКСПОРТИГА ТАЪСИР ЦИЛУВЧИ ОМИЛЛАР ВА ЭКСПОРТИНИ ОШИРИШ ЙУЛЛАРИ

Эргашев Гиёс Бахром ^ли

ТДИУ, PhD докторант https://doi.org/10.5281/zenodo.11032176

Аннотация. Президентимиз ялпи ички ма%сулотни ошириш буйича катта марра олинганини, лекин бунга фацат ички инвестиция ва ички бозор билан эришиб булмаслигини айтди: "Ягона тугри йулимиз - хорижий инвестицияларни фаол жалб цилиш ва экспортни купайтириш". Ш.М.Мирзиёев бевосита инвестиция, саноат ва экспортга масъул 11 та вазирлик ва идора, 10 та уюшма, хориждаги дипломатик ваколатхоналар, бундан ташцари, барча вазирлик, тармоц ва %удудларда экспорт ва инвестицияга масъул рафар уринбосари фаолият юритаётган инвестициялар ва ташци савдо тизимининг фаолияти жуда сустлигини курсатиб утди.1

Таянч иборалар: назарий билим, илмий асос, цишлоц хужалиги ма%сулотлари, экспорт, ицтисодий самарадорлик, экспорт салохияти, цишлоц хужалиги ицтисодиёти.

Аннотация. Президент заявил, что достигнута великая цель в плане увеличения валового внутреннего продукта, но ее невозможно достичь только за счет внутренних инвестиций и внутреннего рынка: "Наш единственный правильный путь - активно привлекать иностранные инвестиции и увеличивать экспорт". Ш.М.Мирзиёев непосредственно отвечает за инвестиции, промышленность и экспорт 11 министерств и ведомств, 10 ассоциаций, дипломатических представительств за рубежом, кроме того, заместитель руководителя отвечает за экспорт и инвестиции во всех министерствах, отраслях и регионах, деятельность инвестиционной и Система внешней торговли весьма показала свою слабость.

Ключевые слова: теоретические знания, научная основа, сельскохозяйственная продукция, экспорт, экономическая эффективность, экспортная компетентность, аграрная экономика.

Abstract. The President said that a great goal has been achieved in terms of increasing the gross domestic product, but it cannot be achieved only through domestic investment and the domestic market: "Our only correct path is to actively attract foreign investment and increase exports." Sh.M. Mirziyoev is directly responsible for investments, industry and exports of 11 ministries and departments, 10 associations, diplomatic missions abroad, in addition, the deputy head is responsible for exports and investments in all ministries, industries and regions, investment activities and the foreign trade system really showed her weakness.

Key words: scientific basis, agricultural products, export, economic efficiency, export competence, agricultural economy, theoretical knowledge.

Узбекистан Республикаси мустакиллигининг биринчи кунларидан бошлаб кишлок хужалиги тармогини тубдан диверсификация килиш, мамлакат ози;-ов;ат хавфсизлигини таъминлаш, тармокнинг экспорт салох,иятидан окилона фойдаланиш каби вазифалар

1 https://daryo.uz/2024/01/18/ shavkat-mirziyoyev-investitsiya-vazirligi-faoliyatini-tanqid-qildi

стратегик йуналиш сифатида белгилаб олинган. Утган давр мобайнида ушбу йуналишларда туб ислохотларни амалга ошириш, сохада бозор муосабатларини жорий килиш максадида кенг куламли ташкилий-иктисодий тадбирлар амалга оширилди, ислохотларнинг меъёрий-хукукий асослари яратилди ва доимий равишда такомиллаштириб борилди. Мева-сабзавот махсулотларини экспорт килиш мураккаб жараён булиб, бунга жуда куп омиллар бевосита хамда билвосита таъсир курсатади. Мазкур омилларга табиий-иклим шароити билан боглик булган омиллар, меъёрий-хукукий база хамда ташкилий иктисодий омиллар киради.

Мева-сабзавот махсулотлари экспортига таъсир килувчи хал килувчи омил табиий-иклим шароити булиб, мазкур омилларнинг мавжудлиги махсулот ишлаб чикариш ёки чикармаслик имкониятини белгилайди. Мева-сабзавот махсулотлари етиштириш учун кулай иклим шароити (хаво харорати, йиллик фойдали харорат, куёшли кунлар) мавжуд булсагина ишлаб чикаришни ташкил этиш имконияти мавжуд булади. Дунёнинг айрим минтакаларидаги бир катор давлатларнинг иклим шароити мева-сабзавот махсулотлари ишлаб чикаришга имкон бермайди. Бу жихатдан Узбекистоннинг иклим шароитлари айрим турдаги тропик хамда субтропик махсулотлардан ташкари барча турдаги мева-сабзавот махсулотларини табиий шароитда етиштириш ва мул хамда сифатли хосил олиш имконини беради.

Мева-сабзавот махсулотлари ишлаб чикариш ва уз навбатида экспорт килишдаги яна бир хал килувчи омил кишлок хужалиги ерларининг унумдорлиги, шунингдек, тупрок таркиби хисобланади. Тупрокларнинг кимёвий, шунингдек, механик таркиби мева-сабзавот махсулотлари етиштириш учун макбул булган шароитдагина самарали ишлаб чикаришни ташкил килиш имконияти мавжуд булади. Шунингдек, тупрок унумдорлиги хам олинадиган хосил хажми хамда махсулот етиштириш учун килинадиган харажатларга бевосита таъсир курсатади. Тупрок унумдорлиги паст булган кишлок хужалиги майдонларида бог ва узумзорлар ташкил килиш, сабзавот-полиз экинларини етиштириш хосилдорликни ошириш учун килинадиган катта микдордаги харажатлар нуктаи назаридан иктисодий самара бермайди ва бундай майдонларда катта харажатлар эвазига етиштирилган махсулот нарх жихдтдан ички бозорда хам, ташки бозорда хам ракобатбардош була олмайди.

Мева-сабзавот махсулотларини экспорт килиш буйича зарурий меъёрий-хукукий асосларнинг яратилганлиги ва юзага келган шарт-шароитлардан келиб чиккан холда уларнинг доимий равишда такомиллаштириб борилиши ёки янгиларининг кабул килиниши хам мухим омиллардан бири хисобланади.

Мамлакатда мева-сабзавот махсулотлари учун зарурий стандарт талабларининг ишлаб чикилганлиги, мазкур стандартларнинг халкаро стандартлар билан уйгунлиги, мамлакатда янги халкаро стандартларни жорий килиш экспортдаги мухим жихатлардан бири хисобланади. Чунки, халкаро микёсда жорий килинган стандартлар буйича мева-сабзавот махсулотлари етиштирилмаса хамда тегишли сертификатлар олинмаса, бугунги кунда жахондаги йирик истеъмолчи давлатларнинг бозорларига кириш имконияти булмайди.

Мева-сабзавот махсулотлари экспортини амалга оширишдаги мухим омиллардан бири ташкилий-иктисодий омиллар хисобланади. Бунда, биринчи навбатда, экспорт билан шугулланувчиларнинг билим ва малакаси, яъни, экспорт буйича мавжуд меъёрий-хукукий базадан хабардорлиги, импортчи мамлакатда куйилган стандарт, санитария, карантин ва

бошка талабларни билиши мухим омиллар каторига киради. Албатта, экспортчилар уз фаолиятлари давомида ушбу сохадаги уз билим ва куникмаларини ошириб борадилар.

Мева-сабзавот махсулолари экспорти учун зарурий инфратузилманинг мавжудлиги хам мухим омиллардан бири хисобланади. Етиштирилган махсулотларни йигиштириб олиш, туплаш, саралаш, кадоклаш, вактинчалик саклаш, экспортолди текшириш (карантин назорати), фумигация килиш каби тадбирлар маълум бир шароитларни талаб килади. Ушбу амалиётлар логистика марказларида амалга оширилади. Барча худудларда етарли шароитларга эга булган логистика марказларининг мавжуд булиши экспортга сифатли, ракобатбардош махсулотларни макбул муддатларда юбориш имконини беради.

Шунингдек, талаб даражасидаги, замонавий транспорт хизматининг мавжудлиги хам мухим омиллардан бири хисобланади. Экспорт бозорларига махсулот етказиб бериш муддатларини кискартириш, етказиб бериш доимийлигини таъминлаш, ташиш жараёнида мева-сабзавот махсулотларининг йукотилиши, сифати бузилишини олдини олиш хам махсулотларнинг ракобатбардошлилигини таъминлайди. Шу билан биргаликда, махсулот экспортида транспорт харажатлари микдорини хам эътборга олиш максадга мувофик булади.

Махсулот экспортидаги катта ахамиятга эга булган омиллардан яна бири махсулот етиштириш, экспорт килиш билан боглик масалалар буйича ахборот-маслахат тизимининг мавжудлиги хисобланади. Экспорт бозорларидаги нарх-наво, махсулотларга булган талаб ва таклиф каби маълумотлардан тортиб, амалдаги стандартлар талаблари ва уларнинг жорий этиш, махсулот етиштириш, саралаш, кадоклашнинг замонавий технологиялари тугрисидаги маслахатларни олиш буйича экспортчиларга кулай шарт-шароит яратилганлиги экспортни самарали ташкил килишда мухим омил хисобланади.

Х,ар бир мамлакат ташки савдода нисбий устунликка эришишга харакат килади ва уни давлат ташки иктисодий сиёсатининг бош максади деб билади. Шунингдек, ташки иктисодий сиёсатнинг энг мухим устувор йуналишларидан бири бу - мамлакатдаги махсулотларнинг экспорт салохиятини янада ошириш хамда унинг жахон бозоридаги ракобатбардошлигини таъминлашдан иборатдир. Чунки, экспорт салохиятни юксалтириш нафакат маълум бир мамлакатнинг балки, хар бир ташки иктисодий фаолият субъектларининг хам туб манфаатларини кузда тутади.

Мамлакатимизда мева-сабзавот махсулотлари ишлаб чикариш ва уларни кайта ишлашда соханинг модернизация даражаси алохида урин тутади. Охирги чорак йил давомида мева-сабзавот ва узумни кайта ишлаш буйича янги корхоналар куриш, мавжудларини реконструкция ва модернизация килиш буйича бир катор чора-тадбирлар амалга оширилди. Мазкур чора-тадбирлар Узбекистонда мева-сабзаот махсулотларини етиштириш, уларни жахон бозоридаги ракобатбардошлигини ошириш, шунингдек, соханинг келгуси ривожини белгилаш имкониятларини берди.

Сунгги йиллар тажрибаси шуни курсатмокдаки, аграр сектор махсулотлари экспортининг усиши ички бозорнинг мазкур сектор махсулотлари билан таъминланиш даражасига салбий таъсир курсатмайди, махсулотни четга чикаришни рагбатлантириш эса, таклиф хажмининг усишига олиб келади, яъни аграр сектор махсулотлари экспортининг усиши ички бозорда такчилликни келтириб чикармайди. Республикада мева ва сабзавот махсулотлари ишлаб чикариш хажмини бир неча мартага ошириш имкони бор. Бунга ер ва

сув ресурслари чекланганлиги шароитида, хосилдорликни кескин ошириш ва экин майдонларни оптималлаштириш оркали эришиш мумкин.

Мамлакатда мева-сабзавот махсулотларини экспорт салохиятини ошириш максадида куйидагиларни амалга ошириш максадга мувофик:

• мева-сабзавотчилик махсулотлари етиштириш билан банд булган фермер хужаликларининг ердан узок муддатга фойдаланишга булган эгалик хукукини конуний мустахкамлаш, яъни оптималлаштириш жараёнига тушишдан кафолатловчи конуний асосларни яратиш лозим;

• мева-сабзавот махсулотлари етиштириладиган ер майдони мелиоратив холати, балл-бонитетини ошириш чора-тадбирларини куриш;

• мева-сабзавот махсулотини етиштирувчи дехкон, фермер малакасини мунтазам равишда ошириб бориш. мева-сабзавот махсулотини экспортида жахон стандартларига булган талабларни урганиш максдида укув машгулотлари, тренинглар ташкил килиш лозим;

• мева-сабзавот махсулотини экспортга етказишда замонавий инфратузилмани ривожлантириш;

• экспортни рагбатлантириш ва унинг самарадолигини ошириш куп жихатдан ташки савдо хисоб-китоблари тизимини такомиллаштириш ва мавжуд турли-туман чекловларни бекор килиш лозим. Жумладан, куйидаги чора-тадбирларни амалга ошириш миллий экспортчилар ривожини сезиларли даражада рагбатлантириш;

• экспорт кредитлари, экспорт кредитларининг сугуртаси ёки экспортчиларга карама-карши банк кафолатларини беришни куллашни жорий этиш;

Узбекистон мева-сабзавотчилик мажмуасининг экспортга йуналтирилган стратегияси - махсулотнинг ракобатбардошлик даражасини ошириш максадида махсулотларни етиштириш ва кайта ишлаш харажатларини кискартириш, жахон сифат стандартлари, кадоклаш, ураш ва маркировка талабларини жорий килиш, махсулот ассортиментини купайтириш, минимал харажатлар асосида юкори сифатли экспортга йуналтирилган махсулотлар ишлаб чикаришга кодир булган тизимини такомиллаштириш.

Тадкикот методологияси: ^ишлок хужалиги махсулотларини истеъмолчиларга етказиб бериш жараёнида халкаро маркетинг воситаларидан тула-тукис фойдаланади. Компаниялар халкаро маркетинг усулларидан фойдаланган холда хорижий мамлакатлар бозорида ташки иктисодий фаолиятини амалга ошириш доирасида ракобат позицияларини мустахкамлайдилар. Халкаро маркетинг ташки иктисодий фаолиятнинг мухим таркибий кисми сифатида ташки иктисодий фаолиятнинг хусусиятларини, куламини ва эхтиёжларини узида ифода этади[3] ва истеъмолчилар эхтиёжларидан келиб чиккан холда компаниянинг ишлаб чикариш ва савдо тизимини кайта ташкил килади хамда тартиб солади.

^ишлок хужалиги махсулотлари, шу жумладан мева-сабзавот махсулотлари Узбекистон кишлок хужалигининг асосий экспорт махсулотларидан хисобланади. Хар йили 500 млн. А^Ш доллари атрофида Узбекистон заминида етиштирилган мева-сабзавот махсулотлари хориж бозорларида сотилмокда.

Хул ва кайта ишланган мева-сабзавот махсулотлари анъанавий истеъмол бозорларининг кайта тикланиши ва кенгайиши Узбекистоннинг экспорт салохиятини ошишида асосий омиллардан хисобланади. Узбекистон Республикаси давлат статистика

кумитасининг маълумотларига кура, Республикада ташки савдо айланмаси 2021 йил январ-декабр ойларида 27,0 млрд. А^Ш долларини, шу жумладан экспорт 14,0 млрд. А^Ш долларини ва импорт 13,0 млрд. А^Ш долларини ташкил килди. Ташки савдо айланмаси салдоси 945,5 млн. А^Ш долларини ташкил этди.

Охирги йилларда Республиканинг экспорт таркибида карийб барча товарлар ва хизматлар гурухлари буйича усиш кузатилмокда. 2017 йил январ-декабр ойларида ташки савдо айланмаси салдоси 945,5 млн.А^Ш долларни ташкил килди, шундан МДХ, давлатлари билан 809,5 млн.А^Ш долларни ва бошка давлатлар билан 136,0 млн.А^Ш долларни ташкил этди.

Тах,лил. Одатда, компанияда маркетинг тадкикотини амалга ошириш вазифалари транспорт, молия, бухгалтерия каби бошка турли булимларга таксимланади.

Шуни таъкидлаш керакки, халкаро савдога тобора кичик-кичик компаниялар кириб боришлари йирик компанияларни ташки бозордаги позициясига жиддий таъсир курсатиб келяпти. Йирик ва кичик компанияларнинг бозордаги тактик ва стратегик вазифалари турлича булиши мумкин: талабни кучайтириш ва шу асосда ишлаб чикариш хажмини оптималлаштириш, махсулотларни истеъмолчиларнинг эхтиёжларига караб техник имкониятларини узгартириш ва бошкалар.

Шу билан бирга, компаниялар ташки бозорга чикиш билан боглик булган турли рискларга бархам беришлари ёки уларни пасайтиришлари керак. Бунда турли сегментлардаги харидорларнинг холати, махсулотларнинг хаётлик боскичини ташки бозордаги талабни ошириш хисобига узайтириш, бозордаги позицияларни ракобатчилардан химоя воситаси сифатида диверсификациялаш, сарф-харажатларни камайтириш, мамлакатнинг киёсий устунлик имкониятларини татбик килиш асосий мезон хисобланди.

Хулоса. Юкоридагиларда келиб чиккан холда, республикамиз кишлок хужалиги махсулотларини экспорт килиш билан шугулланувчи компанияларининг ташки бозордаги фаолияти муваффакиятли булиши замирида халкаро маркетинг тамойилларига тулик риоя килиш билан бирга окилона маркетинг тадкикотини ташкил этиш мухим ахамиятга эга эканлиги куринади.

Фойдаланилган адабиётлар

1. У.Р. Умирзоков., А.Ж.Тошбоев, Ж.Х. Рашидов, А.А.Тошбоев "^ишлок хужалиги иктисодиёти ва менеджмента", Т. "Иктисод-Молия" 2018.

2. О.Олимжонов ва бошкалар "Фермер фаолиятининг хукукий ва молиявий асослари". Тошкент. 2021 йил.

3. Ш. Мирзиёев. "Танкидий тахлил, катьий тартиб-интизом ва шахсий жавобгарлик-хар бир рахбар фаолиятини кундалик коидаси булиши керак" Т.: Узбекистон,2017.

4. Экспорт фаолияти буйича кулланма. Экономическое обозрение. Тошкент 2019.

5. Назарова Г.Г., Хайдаров Н.Х. Халкаро иктисодий муносабатлар. - Т.: ТДИУ, 2015.-273 б.

6. Барсукова С. В. Международный маркетинг: проблемы и перспективы развития // Вестник Финансового университета, 1999, №3

7. Шейман С. В. Нужны ли бизнесу маркетинговые исследования// Мониторинг общественного мнения: экономические и социальные перемены. № 4 (84). 2017

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.