Научная статья на тему 'ЎЗБЕКИСТОНДА ИЛМ-ФАН ВА ИННОВАЦИЯЛАРНИ РИВОЖЛАНТИРИШДА ЁШЛАРНИНГ АКМЕОЛОГИК ХУСУСИЯТЛАРИДАН ФОЙДАЛАНИШ МЕХАНИЗМИ'

ЎЗБЕКИСТОНДА ИЛМ-ФАН ВА ИННОВАЦИЯЛАРНИ РИВОЖЛАНТИРИШДА ЁШЛАРНИНГ АКМЕОЛОГИК ХУСУСИЯТЛАРИДАН ФОЙДАЛАНИШ МЕХАНИЗМИ Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
5
1
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Science and innovation
Область наук
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ЎЗБЕКИСТОНДА ИЛМ-ФАН ВА ИННОВАЦИЯЛАРНИ РИВОЖЛАНТИРИШДА ЁШЛАРНИНГ АКМЕОЛОГИК ХУСУСИЯТЛАРИДАН ФОЙДАЛАНИШ МЕХАНИЗМИ»

УЗБЕКИСТОНДА ИЛМ-ФАН ВА ИННОВАЦИЯЛАРНИ РИВОЖЛАНТИРИШДА

ЁШЛАРНИНГ АКМЕОЛОГИК ХУСУСИЯТЛАРИДАН ФОЙДАЛАНИШ

МЕХАНИЗМИ Ойниса Мусурманова

Республика Оила ва хотин-цизлар цумитаси уузуридаги "Оила ва гендер" илмий-тадцицот институти директор уринбосари, Республика "Оцила аёллар" уаракати етакчиси,

п.ф.д., профессор

"Келажакка интилиб яшайдиган ёш авлод сайёрамизда фаровон хаёт ва юксак тарацциёт барцарор булиши учун янги гоялар ва ижодий рухдаги саъй-харакатларни

амалга оширадиган бециёс кучдир".

Ш. Мирзиёев

https://doi.org/10.5281/zenodo.10849419

Маълумки, Янги Узбекистонда таълим, илм-фан ва инновация билан шугулланадиган, ижтимоий-сиёсий фаол ёшлар мураккаб психологик феномен булиб, у интеллектуал компетентлигини боскичма боскич такомиллаштириш оркали уз кобилияти ва икктидорини жамият тараккиётида намоён этиб боради. Чунки, бугунги кунда дунё ахолисининг 25% га (икки миллиардга) я;ин, мамлакатимизнинг эса 60 % дан ортигини ташкил этган 30 ёшгача булган ёшларнинг билим,малака ва куникмаларидан фойдаланиш давр талабидир.

Шунинг учун, Узбекистон Республикасининг Янги Конституцияси, "Илм-фан ва илмий фаолият тугрисида", "Таълим тугрисида", «Ёшларга оид давлат сиёсати тугрисида»ги конунлари; Узбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 5 июлдаги "Ёшларга оид давлат сиёсати самарадорлигини ошириш ва Узбекистон Ёшлар иттифоки фаолиятини куллаб-кувватлаш тугрисида"ги ПФ-5106-сон; 2018 йил 27 июндаги "Ёшлар келажагимиз" Давлат дастури тугрисида"ги ПФ-5466-сон Фармонларида жамиятда илм-фан ва инновацияларни ривожлантиришда ёшларнинг акмеологик хусусиятларидан фойдаланиш кафолатланган.

1.Акмеологиянинг мазмун ва мохияти нима?

Акмеология тушунчаси 1928 йилда рус олими Н.Рыбников томонидан биринчи марта талкин этилган булиб, "инсонларнинг етук шаклланиши жараёнидир" деб таърифланган.

Акмеология (грекча «акме - чукки, юксалиш, юкори п0F0на, гуркиратувчи куч» маъноларини билдиради) - илм-фаннинг шундай янги тармогики, у инсонни уз тараккиёти динамикасида, такомили хамда хаёт-фаолиятининг турли боскичларида узидаги энг кучли кобилиятларини намоён килишининг комплекс масалаларини урганади. Бу эса ёшлар таълим, илм-фан стандартлари ва давлат таълим талабларига риоя этишни такоза этади.

Акмеология- инсоннинг иктидори, кобилияти, кизикиши, салохияти ва интилишларини намоён этиши, ижод эркинлиги, касбий жихатдан уз салохиятини кайси хукукий-меъёрий асосда, кандай имконият ва шарт-шароитларда руёбга чикаришини яхлит тарзда урганадиган фан хисобланади.

Акмеология фанининг асосий вазифаси ёшларни турли фаолият жараёнларида, хусусан, таълим,танлаган касб-кори, ихтисослиги доирасида уз ижодий салохиятини тулик очиш ва амалда намойиш этишига боглик булган билим, куникма, малакаларини такомиллаштиришдан иборатдир.

2.Шу сабабли янги Узбекистонимизда бу борада мукаммал ва самарали механизмга асос солинди. Ушбу механизмнинг биринчи цадами:

Жамиятда илм-фан ва инновацияларни ривожлантиришда ёшларнинг акмеологик фаоллигини такомиллаштиришнинг методологик асосини билиш дастлабки кадам хисобланади. Мотодологик билимнинг асосини Узбекистон Республикасининг Конституцияси ва конунлари, Узбекистон Республикаси Президентининг Фармон ва карорлари, Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг карорлари ва фармойишлари хдмда ушбу сохага оид халкаро хукукий-меъёрий хужжатлар хисобланади.

Ёшлар орасидан шавкатли рахбарлар, маслахатгуйлар, ватанпарварлар, донишмандлар, замонавий касб эгалари, забардаст олиму олималар, окилалар, ижодкорлар, зукко санъатшунослар етишиб чикканлиги акмеологик натижа хисобланади.

З.Таълим, илм-фан ва инновация билан шугулланувчи ицтидорли ёшларнинг акмеологик фаоллигини ривожлантиришда цатор ижтимоий омиллар таъсир этади. Улар цуйидагилардан иборат:

-ижтимоий мухит (оила,махалла,худудлардаги маънавий мухит);

А) макромухит-инсониятни ураб турган ижтимоий, моддий ва маънавий шарт-шароитлар;

Б) микромухит-бевосита инсонни куршаб олган оила, махалла, мехнат жамоаси, укув гурухлари каби тор доирадаги мухит;

-ёшлар фаол коммуникацияга киришадиган оила аъзолари, турли тоифа шахслар ва гурухларнинг ижтимоий дунёкараши;

- таълим, илм-фан ва инновация билан шугулланувчи ицтидорли ёшларнинг ижтимоий тарбияси билан шугулланувчи субъектларнинг (ота-оналар, укитувчилар, фукаролик жамияти институтлари мутахассис ходимлари, кенг жамоатчилик, тарбияланувчиларнинг) ижтимоий-сиёсий маълумотлилик даражаси;

- таълим, илм-фан ва инновация билан шугулланувчи ицтидорли ёшлар тарбиясига оид илмий-назарий, методологик, оммабоп, ижтимоий-сиёсий манбаларнинг хаммабоп ва оммабоплиги шулар жумласидандир.

Таълим, илм-фан ва инновация билан шугулланувчи ицтидорли ёшларнинг акмеологик хусусиятлари, муносабатлари, касбий ижодий ривожланиши ва хатти- харакатларининг компетенциявий такомиллашуви мазмунан махсус механизмларининг функционал талабларидан иборат булиб, уларга амал килиш кутилган натижаларни беради.

4. Мамлакатимизда таълим, илм-фан ва инновация билан шугулланувчи куйидаги

ицтидорли ёшлар имтиёзларга эга:

-Куролли Кучлар харбий хизматчиларининг фарзандлари;

-халкаро ва республика олимпиадалари, танловлар ва мусобакалар голиблари булган битирувчилар;

-Зулфия номидаги Давлат мукофоти лауреатлари; -"Мард углон" давлат мукофоти сохиблари;

-"Йилнинг энг яхши тарбиячиси" республика танлови голиблари;

-тиббиёт муассасалари хамшираларининг "Х,амшира" республика танлови голиблари;

-"Нихол" мукофоти совриндорлари;

-Узбекистон ёшлар иттифоки республика комиссияси (Педагогика йуналишларига) берган тавсиянома совриндорлар;

-Куролли Кучлар сафида хдрбий хизматни утаб, харбий тавсияномага эга булганлар; -чет тилини билиш даражаси тугрисида давлат намунасидаги В2 ва ундан юкори даражадаги сертификатга эга абитуриентлар;

-харбий кисм кумондонлиги ва Ёшлар иттифоки бошлангич ташкилоти тавсияномасига эга булганлар;

-Исхокхон Ибрат номидаги хорижий тилларга ихтисослаштирилган мактаб-интернатнинг бутун укиш даврини аъло бахоларга укиган битирувчилари; -мутахассислиги буйича 5 йил иш стажига эга хотин-кизлар; -эхтиёжманд оилалардаги хотин-кизлар;

-ички ишлар органларида 3 йилдан ортик иш стажига эга профилактика (катта) инспекторлари;

-иктисодиёт тармокларида камида 5 йил иш стажига эга фукаролар;а -магистратурага укишга кирган кизлар;

-Тошкент давлат юридик университети кошидаги академик лицейнинг битирувчилари.

5.Таълим, илм-фан билан шугулланувчи ицтидорли ёшларнинг акмеологик фаоллигини ривожлантиришда цуйидаги тизимларда фаол иштирок этмоги талаб этилади:

-Кейинги йилларда умумий таълим, иктидорли, ижодкор ёшлар шу жумладан, ёшлар учун Президент ва ижод мактаблари, давлат, хусусий ва халкаро ОТМ лар;

-улуг алломаларимиз номидаги ихтисослаштирилган мактаблар, математика, кимё ва биология сохалари буйича махсус мактаблар;

-бир неча турдаги замонавий мактабгача таълим ташкилотлари;

- хар бир худудда барпо этилаётган "Ёшлар технопарклари", "1Т марказлари", "Ёшлар академияси", "Ёш олимлар"нинг инновацион ва амалий тадкикот лойихалари, ёшлар бизнес лойихалари учун ажратилаётган имтиёзли кредитлар;

- "Х,ар бир ёшга - бир гектар" лойихаси, "Ёшлар мехнат гузари", "Ёш тадбиркорлар" коворкинг марказлари;

- "Yoshlar-kelajagimiz" жамгармаси;

- узлуксиз бошлангич, урта ва урта махсус профессионал замонавий таълим тизими; - юрт таянчи" шиори остидаги талабаларнинг анъанавий фестивали, 2020 йилда

олий таълим муассасаларида барпо этилган "5 та ташаббус маркази", пойтахтимизда бунёд этилган бетакрор 'Талаба боги", "Шон-шараф" музейи, "Адиблар хиёбони";

-ёшларнинг илм-фан сохасидаги фаолиятларини янада такомиллаштириш борасида Бирлашган Миллатлар Ташкилоти Бош Ассамблеясининг 1999 йилдаги 54/120 сонли Резолюциясига биноан хар йили 12 августда "Халкаро ёшлар куни"да;

-2011 йилдаги Резолюцияси асосида эса бутун дунёда 2012 йилдан буён нишонланаётган "Халкаро кизлар куни";

-2015 йил 22 декабрдаги 70 -сессиясида расман эълон килинган 11 февраль "Илм-фан сохасидаги аёллар ва кизлар халкаро куни" 2016 йилдан бошлаб дунёнинг куплаб давлатларида кенг нишонланиши хам бу борада мухим ахамият касб этмокда.

Шунингдек, Президентимиз олга сурган гоялар асосида юртимизда Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг 2022 йил 8-августдаги 437-сон карори асосида Республика "Окила аёллар" харакати янги тизими ташкил этилди. Ушбу тизимнинг максадларидан бири хам илм-фан билан шугулланадиган ёшларни маънавий-маърифий куллаб-кувватлашдан иборат булиб, ёшларни миллий ва умуминсоний кадриятлар муштараклигида маънавий баркамол килиб тарбиялашда мухим восита булиб хизмат килади.

6. Таълим, илм-фан ва инновация билан шугулланувчи ицтидорли ёшларнинг намоён этувчи функционал вазифалари:

-ёшларга оид давлат сиёсатидан келиб чиккан холда барча тоифа ёшлар тарбияси ва таълими муаммолари интеграцияси буйича республика ва халкаро микёсдаги илм-фан ютуклари, илгор тажрибаларни илмий-амалий урганиши, тахлил этиши, миллий менталитетимизга мос жихатларини таълим-тарбия мазмунига сингдириш механизмини ишлаб чикиши;

-уз кобилиятига кура фан сохалари буйича янгиликлар яратиши ва жамият тараккиёти учун татбик этиши; иктидорли йигит ва кизларнинг интеллектуал салохиятини руёбга чикаришнинг илмий-назарий асосларини тадкик этиши;

- таълим муассасалари билан фукаролик жамияти институтларининг ёшлар тарбиясидаги хамкорлиги ва унинг менежменти муаммолари буйича ёреспублика ва халкаро илмий лойихалар доирасида илмий - тадкикот ишлари олиб бориши;

-диссертациялар,илмий-услубий кулланмалар, монографиялар, таркатма материаллар, тавсиялар, йурикномалар, илмий маколалар тайёрлаши, нашр этиши, оммавий ахборот воситалари, веб-сайтлар тузиш ва улар фаолиятини куллаб-кувватлаш;

-таълим кампусидан максадли ва режали фойдаланиш (укув биноларини, илмий-тадкикот институтларини (марказларини), ишлаб чикариш мажмуалари ва технопаркларни, таълим-тарбия жараёни иштирокчиларининг вактинча яшаш жойларини, лабораторияларни, ахборот-ресурс марказларини (кутубхоналарни), спорт иншоотларини,

умумий овкатланиш объектларини уз ичига олган бинолар хамда иншоотлар мажмуидан иборат булган, укув жараёни, маънавий-ахлокий тарбиянинг юкори самарадорлигини таъминлайдиган таълим-тарбия мухити);

-узлуксиз таълим тизими ва фукаролик жамияти институтлари хамкорлигида ёшлар таълими ва тарбиясига оид илмий-методик, илмий-амалий ва илмий-назарий анжуманлар ташкил этиши, маслахатлар бериш оркали илмий - тадкикот ишларининг хулоса ва тавсияларини амалиётга татбик этишдан иборатдир.

Шунингдек, таянч докторантлар, докторантлар, мустакил тадкикотчилар, эркин тадкикотчиларга илмий рахбарлик килиш, киска муддатли, инновацион, фундаментал, амалий илмий лойихаларда иштирок этиш, рахбарлик килиш учун албатта акмеологик ижтимоий-сиёсий фаоллик талаб этилади.

Бугун Узбекистонда ёшларни ижтимоий химоя килиш, уларни ишга жойлаштириш, уй-жой билан таъминлаш, бир суз билан айтганда, хар кандай муаммоларнинг ечими юзасидан аник, хукукий механизмлар ишлаб чикилиб, амалиётга татбик этилганлиги уз самарасини бермокда. Чунки, давр талаби - таълим, илм-фан сохаси ёшларни янгича ёндашув, янгича гоя ва янгича ташаббуслар билан чикишларига кумак бериш, мамлакатимизда амалга оширилаётган ислохотлар, янгиланишлар, сиёсий жараёнларда уларнинг фаол иштирокини таъминлашдан иборатдир.

ХУЛОСА

Шундай килиб, юкоридаги илмий-назарий хамда методик фикр-мулохазалардан келиб чиккан холда таълим, илм-фан ва инновация билан шугулланувчи ицтидорли ёшлар ижодкорлигининг акмеологик хусусиятлари, уларнинг ижтимоий-сиёсий фаоллигини такомиллаштириш буйича куйидаги хулоса, таклиф ва тавсияларни илгари суриш максадга мувофикдир:

• давлат ва мехнат жамоаларида фаолият юритаётган таълим, илм-фан ва инновация билан шугулланувчи ицтидорли ёшларнинг жамиятда ижтимоий иктисодий, сиёсий фаоллигини, хукукий, маънавий, интеллектуал билимларини ошириш, айникса аёлларининг хукукий маданиятини такомиллаштириш ва конуний манфаатларини химоя килиш, уларнинг муаммоларини урганиш ва бартараф этилишга кумаклашиш, уларнинг хукук хамда имкониятларни таъминлаш сохасидаги давлат сиёсатини амалга оширишда иштирок этиш давр талабидир;

• Узбекистон Республикаси Конститутцияси ва бошка амалдаги норматив-хукукий хужжатларда таълим, илм-фан ва инновация билан шугулланувчи ицтидорли ёшларнинг хукук хамда имкониятларни таъминлаш сохасида берилган имтиёзлар буйича давлат сиёсатини амалга оширилганлик холатини урганиш буйича махсус "Йул харитаси", дастурлар, миллий харакатлар режалари ва стратегияларни ишлаб чикиш хамда уни амалга ошириш механизмини ишлаб чикиш максадга мувофикдир;

• олималар, таълим тизими мутахассислари кайси соха булишидан катъий назар рахбарлик ва бошкарувчанлик компетенциясига эга булмоги зарур. Чунки, таълим тизимларидаги ёшларнинг акмеологик билим, малака ва куникмаларини оширишда албатта шу кобилиятга эга булмоги лозим;

• давлат ва нодавлат, нотижорат ташкилотларини ва фукаролик жамиятининг бошка институтларини ёшларнинг таълим, илм-фан билан шугулланишлари ва ижтимоий-сиёсий фаоллигини ошириш учун имкониятлар яратишда ижтимоий хамкорликни йулга куйиш зарур;

• таълим, илм-фан ва инновация билан шугулланувчи ицтидорли ёшларнинг хукуклари ва конуний манфаатларини химоя килиш хамда уларнинг муайян ташкилотлардаги мехнат фаолиятини тугри ташкил этиш, янги иш уринларини яратиш, малака оширишларини таъминлаш, турли жамоат ишларини бошкаришга жалб этиш оркали ижтимоий-сиёсий фаоллигини ошириш лозим;

• таълим, илм-фан ва инновация билан шугулланувчи ицтидорли ёшларнинг акмеологик ижтимоий-сиёсий фаоллигини оширишда уларнинг муаммоларини уз вактида аниклаш, фаолият жараёнини гендер тенглик нуктаи назаридан мониторинг килиш ва бахолаш, уларга ижтимоий-хукукий, психологик ва моддий ёрдам курсатиш,давлатнинг ижтимоий-сиёсий хаётида хотин-кизларнинг иштирокига тускинлик килувчи ижтимоий-сиёсий, иктисодий, маданий манфаатларини тенглик тамойили асосида хал килиш максадга мувофик. Бу каби вазифалар барча хотин-кизларнинг хукук ва манфаатлари, салохият ва имкониятини хисобга олган холда амалга оширилиши лозим;

• рахбарлик лавозимларига иктидорли, талабчан ва масъулиятли акмеологик таълим, илм-фан ва инновация билан шугулланувчи ицтидорли ёшларни адолатли, махсус индикаторлар асосида тавсия килинишини таъминлаш зарур;

• мазкур тизим фаолиятида хотин-кизлар ва эркаклар тенглигини таъминлаш, ижодий мехнат муносабатларини тугри йулга куйиш, бандлигини таъминлашда имкониятлар яратиш, ижодий

фаолиятини рагбатлантириш, касбий салодияти ва меднат фаоллигини ошириш, касбий мадоратини юксалтириб бориш учун шарт-шароитларини яратиш, малакасини оширишда кумаклашиш керак; • таълим, илм-фан ва инновация билан шугулланувчи ицтидорли ёшларнинг илмий фаолият содасидаги миллий-илмий мактабларнинг жадон микёсида уз урнига эга булиши, дунё илм-фани ва технологиялари илгор ютукларидан миллий тажрибани такомиллаштиришда фойдаланиш, чет эллик намунали етук илмий муассасалар билан дамкорликни ривожлантириш, илмий фаолият юритувчи олималарнинг хорижда тажриба ва малака орттиришларини таъминлаш давр талабидир.

Ушбу фикр ва мулодазалардан шундай хулосага келиш мумкинки, мамлакатимизда таълим, илм-фан ва инновация билан шугулланувчи ицтидорли ёшларнинг дукук ва манфаатларини димоя килиш, мамлакат ижтимоий-сиёсий даётида тулаконли иштирок этишига эришиш, гендер тенгликни таъминлаш буйича олиб борилаётган давлат сиёсати Янги Узбекистан, Учинчи Ренессанс даврини барпо этишда таълим, илм-фаннинг накадар зарурат эканлигини курсатмокда.

Фойдаланган адабиётлар

1.Узбекистон Республикаси Конститутцияси, 2022 йил.

2. Узбекистон Республикаси «Ёшларга оид давлат сиёсати тугрисида»ги конуни;

3.Узбекистон Республикасининг 2019 йил 29 октябрдаги "Илм-фан ва илмий фаолият тугрисида"ги УР^-576-сон ^онуни.

4.Узбекистон Республикасининг 2020 йил 23 сентябрдаги"Таълим тугрисида"ги УР^-637-сон ^онуни.

5.Узбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг 2022 йил 28 январдаги "2022-2026 йилларга мулжалланган Янги Узбекистоннинг тараккиёт стратегияси тугрисида"ги ПФ-60-сон Фармони.

6. Узбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг 2022 йил 7-мартдаги "Оила ва хотин-кизларни тизимли куллаб-кувватлашга доир ишларни янада жадаллаштириш чора-тадбирлари тугрисида"ги ПФ-87-сон Фармони.

7. Узбекистон Республикаси Президентининг 2018 йил 7 майдаги "Иктисодиёт тармоклари ва содаларига инновацияларни жорий этиш механизмларини такомиллаштириш буйича кушимча чора-тадбирлар тугрисида"ги П^-3698-сон карори.

8. Деркач А.А. Акмеология: личностное и профессиональное развития человека. Кн. 1-5. Акмеологические основы управленческой деятельности. Кн.2. М., 2000, 56- 58с.

9. Калаков Н.И. Общенаучная концепция развития военно-акмеологического творчества. Москва-Ульяновск, 2001, 27-33с.

10.Каримова В. Ижтимоий психологияда хотин-кизлар радбарлиги муаммосининг урганилиши. // «Психология», БухДУ: 2011, 2-сон. 13-б.

11.Мусурманова О. Оила жамият таянчи: Монография /О.Мусурманова.-Тошкент: Ёшлар нашриёт уйи, 2019.-252 б.

12.Мусурманова А."Оила маънавияти-миллий гурур", «Укитувчи» нашриёти, Тошкент,2000.-200 б.

13.Фазилатли авлод. Узлуксиз маънавий тарбия трилогияси. 3-кисм. [Матн]: 7-18 ёшли болаларни маънавий тарбиялаш буйича кулланма. /Тузувчи муаллифлар: АДодиров, МДуронов, О.Мусурманова ва бошкалар.-Тошкент: Muharrir nashriyoti. 20019.-256 б. (2020 йил,январь)

16.Мусурманова А.Improving Mechanisms of interaction between Family institutions and Educational institutions in Devejoping Spirital Culture of Alolescents at Social and Right Risk Groups Eastern European scientifik journal (ISSN 2199-7977) Ausgabe 2-2018.62-67 P.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.