Научная статья на тему 'ЎЗБЕКИСТОНДА ГЛОБАЛ ТАРМОҚНИНГ РИВОЖЛАНИШИ'

ЎЗБЕКИСТОНДА ГЛОБАЛ ТАРМОҚНИНГ РИВОЖЛАНИШИ Текст научной статьи по специальности «СМИ (медиа) и массовые коммуникации»

CC BY
118
21
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Internet / provider / communication and information / electronic resource / data exchange / domain / virtual world / computer.

Аннотация научной статьи по СМИ (медиа) и массовым коммуникациям, автор научной работы — Azizkhon Mukhamadqodirovich Rasulov

The article discusses the role, capabilities, information exchange and storage of the global network on a global scale. Also, the penetration and development of the Internet in Uzbekistan during the years of independence were studied.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ЎЗБЕКИСТОНДА ГЛОБАЛ ТАРМОҚНИНГ РИВОЖЛАНИШИ»

УЗБЕКИСТОНДА ГЛОБАЛ ТАРМОЦНИНГ РИВОЖЛАНИШИ

Azizkhon Mukhamadqodirovich Rasulov

ФарДУ, укитувчи

ABSTRAST

The article discusses the role, capabilities, information exchange and storage of the global network on a global scale. Also, the penetration and development of the Internet in Uzbekistan during the years of independence were studied.

Key words: Internet, provider, communication and information, electronic resource, data exchange, domain, virtual world, computer.

КИРИШ

Интернет интернет протоколи оркали маълумот алмашувчи компютер тармокларининг бутунжахон ва омма учун очик тупламидир. Интернет тармогини минглаб академик, давлат, тижорат ва хонадон тармоклари ташкил этади. Интернет електрон почта, чат хамда узаро богланган сахифалар ва бошка Бутунжахон ургимчак тури сервисларидан ташкил топади.

Интернет тизими утган асрнинг 60-йилларида пайдо булган. Уша пайтларда Америка мудофаа департаменти ташаббуси билан компютерлар телефон тармокдарига улана бошланди. Дастлаб, бундай фаолият такомиллаштирилган лойихалар агентлиги тадкикотлари доирасида олиб борилди. Бу тадкикотлар совук уруш авж олган даврга тугри келади. АКШ мудофаа департаменти уруш булиб колган такдирда оддий коммуникация воситалари ишдан чиккудек булса, урнига янги кушимча коммуникация воситаларини излаш билан фаол шугулланди. 60-йиллар охири ва 70-йилларда Интернет тармоги унча кенг ривожланмаган. Дастлабки ун йиллик халкаро тармок, асосан, харбийлар ва йирик олимларнинг шахсий электрон линиялари фаолияти доираси билан чекланди. Интернетнинг бекиёс ривожланиш суръати давлат, таълим, академик ва ижтимоий тузилмаларнинг узига хос умумий молиявий ва интеллектуал улушига боглик булган.

АДАБИЁТЛАР ТАХДИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Жамоат ва тижорат тузилмалари учун Интернетдан фойдаланиш имконияти ошган сари провайдерлар, Интернет информацияси истеъмолчилари сони хам купаймокда, маълумотлар манбаи ва оммавий ахборот воситаси сифатида Интернет оммалашмокда. Буларнинг барчаси ноширлар, журналистлар, информация агентликлари хамда савдо компаниялари ва фирмалари мухитида ракобатнинг шаклланишига ижобий таъсир килади. Телефон симларидан ташкари, оптик толали кабеллар, радио тармоги ёки сунъий юлдош оркали

интернетга чикиш мумкин булди. Бунинг учун интернет билан алока урнатишга хизмат курсатадиган компаниялар - провайдерлар булиши лозим. Узбекистонда интернетга улашга доир информация хизматлари 1997 йилдан курсатила бошланди.

Узбекистонда жадал ривожланаётган компютерлаштириш ва автоматлаштириш сохалари интернет тармогининг алока функсиясидан кенг фойдаланишга имкон беради. Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг "Интернет"нинг халкаро ахборот тизимларига кириб боришни таъминлаш дастурини ишлаб чикишни ташкил этиш чора-тадбирлари тугрисида"ги карори Узбекистоннинг бу борада халкаро микёсда уз мавкеига эга булишига хизмат килади. Узбекистонда маълумотларни узатиш миллий тармоги УзПАК Давлат компанияси ва УзНЕТ тармогидан иборат.

НАТИЖАЛАР

Интернет тизимида Узбекистон хакида хам маълумотларга кенг урин ажратилган. Расмий варакчалардан Узбекистон хукумати варакчалари, Узбекистоннинг А^Ш даги элчихонаси варакчалари ва бошка куплаб расмий варакчалар мавжуд. Уларда Узбекистон Республикасига тегишли деярли барча маълумотлар бор. Булардан ташкари, Узбекистонга тааллукли шахсий варакчалар хам мавжуд. 2000 йил феврал ойидан бошлаб интернет эфирига Узбекистон телевидениесининг "Ахборот" дастури чика бошлаган. Уз ТВ сайти тузилган ва такомиллаштирилмокда. Информатсия ресуреларига оид куп масалаларни республикадаги йирик кутубхоналар шу сохадаги интернет тармоги куламига суянган холда хал килинади.

1990-йиллар бошида Узбекистонда маълумотлар узатиш тизимида электрон почта оркали маълумот алмашиш имкони пайдо булди. Фойдаланувчилар аналог модемлар ёрдамида Москвага ёки бошка шахарлараро кунгирокни амалга ошира бошладилар. Маълумотлар узатиш тезлиги 1200-2400 бод (бит/с)ни ташкил килган. 1992-1995 йилларда махаллий провайдер фаолиятини бошлаган. У томонидан курсатилаётган хизматлар тезлиги 9600-14400 бод (бит/с)ни ташкил килган. Бундан ташкари ФидоНет матнли маълумотларни жунатиш глобал тармоги ишга тушди. Релсом - илк электрон почта тармоги хам ишга туширилди. Маълумот узатиш тезлиги 9600 дан 14400 бодгача булган аналог модемлар оркали Интернет тармогига уланиш имконияти тугилди.

1995 йил 29 апрелда «и/»доменига асос солинди. Узбекистон Республикаси Марказий Банкининг маълумотларини банклараро узатиш тармоги яратилди. 1996 йилда Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамаси хузурида БМТнинг Узбекистонда Интернетни ривожлантириш лойихаси ташкил этилди. Кейинчалик бу УзНет номи билан танилган. Телекоммуникация бозорида УзПАК компанияси фаолиятини бошлади. 1997-1999 йиллар дунёда интернетнинг мисли курилмаган

ривожланиш даври хисобланади. х,ар бир провайдер халкаро интернет тармогида узининг мустакил каналига эга булди. Баъзи бирларида Москвага кадар модемлари, бошкаларида асинхрон спутник каналлари мавжуд булган. Узбекистоннинг илмий-таълим тармоги УзС^Нет фаолиятини бошлади. Янги интернет провайдерлари ташкил этилди. Интернетдан фойдаланиш тарифларини трафикка биноан белгилаш амалиёти бошланди. Интернет тармоги оркали овозли алока урнатиш тажрибаси кулланди. Саркор Телешм провайдери Радио симсиз тармок технологиясини жорий килди. 1999 йилдаги Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг Карорига мувофик халкаро маълумотлар узатиш, шунингдек Интернет тармогига уланиш УзААА дан халкаро тармокка чикишга хукук берувчи литсензияни олиб, Узбекистон Республикаси маълумотларни узатиш тармоклари операторларининг республика ва халкаро компютер тармокларидан, шу жумладан Интернетдан факат «УзПАК» маълумотларни узатиш давлат тармогини ривожлантириш ва ундан фойдаланиш корхонасининг ва Маълумотларни узатиш миллий тармогининг техник воситалари оркали фойдаланишига оид белгиланган тартиб белгиланди. "Искра" хукумат алока тармоги ва бошка бир катор маълумотлар узатиш воситалари оркали халкаро тармокка чикиш тухтатилди. Провайдерлар фаолиятининг куйидаги жадвали оммалаштирилди: барча трафик шахсий ёки сотиб олинган каналлар оркали утказилган, УзПАК каналидан захира сифатида фойдаланилган. Уша махалда УзПАК хизматлари нархи бошка провайдерларникидан юкори булган. Шундай булса хам, асинхрон алока фойдаланувчилари сони усиб борган.

Мустакиллик йилларида БМТнинг Узбекистонда Интернет тармогини ривожлантириш буйича янги лойихаси - УЗБ/99/016 иш бошлади. Бу гал Узбекистон Республикаси Фанлар академияси кошида академик тармок яратиш буйича иш бошланди. Интернет бозорида катор узининг мустакил каналларига эга булган провайдерлар фаолияти кузатилди. МУХ,ОКАМА

Утган давр мобайнида ташки интернет каналларининг утказувчанлик салохияти бир неча баробарга ортганлигини куришимиз мумкин. Саркор Телеком илк маротаба Чина Телешмга уланди. Нархларнинг кескин пасайиши кузатилди. Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг "Халкаро компютер тармокларидан фойдаланишни марказлаштиришдан чикариш тугрисида"ги Карори имзоланди. Унга мувофик, Вазирлар Махкамасининг 52-сонли карорида кайд этилган, Узбекистон Республикаси маълумотларни узатиш тармоклари операторларининг республика ва халкаро компютер тармокларидан, шу жумладан Интернетдан факат «УзПАК» маълумотларни узатиш давлат тармогини ривожлантириш ва ундан фойдаланиш корхонасининг ва маълумотларни узатиш миллий тармогининг техник воситалари оркали фойдаланишига оид белгиланган

тартиб бекор килинди. Провайдерлар хали хам халкаро алокага уланишни «Узбектелеком» АК оркали амалга оширишлари зарур эди. 2003-2005 йилларда ташки Интернет каналларининг утказувчанлик салохияти 32 Мбит/с дан 143,1 Мбит/с гача ошди. Интернет тармогига уланиш хам жисмоний, хам юридик шахслар уртасида кенг оммалашди. Провайдерлар худудларда хам Интернетга уланиш буйича хизматларни кенгайтира бошлашди. Интернет тезлиги 64 Кбит/сек.дан 1 Мбит/с.гача ошди. Узбекистон мобил алока бозорида Россиянинг Вмпелком (Билайн), МТС, Телиа Сонера компаниялари фаолиятини бошлади. Узбекистон Республикаси хукумат портали - www.gov.uz ташкил этилди. Вазирлар Махкамасининг 2005 йил 6 октябрдаги 221-сон карорига мувофик, давлат ва жамоат органлари, фукаролар, мулкчилик шаклларидан катъи назар, корхоналар, муассасалар ва ташкилотларнинг ахборотларга булган эхтиёжларини хар томонлама кондириш максадида Маълумотларни узатиш миллий тармогининг фаолият курсатишини ва уни ривожлантиришни таъминлаш «Узбектелеком» АК зиммасига юклатилди. UZINFOCOM маркази эса Узбекистоннинг юкори даражали доменига администраторлик килиш хукукини кулга киритди. Узбекистон АТ Ассотсиатсияси, ZiyoNet ахборот таълим тармоги, компютер хуружларига тезкор чоралар курувчи «UZ-SERT» хизмати, Миллий ахборот-кидирув тизими WWW.UZ га асос солинди.

ХУЛОСА

2006-2009 йилларда Узбекистонда интернетдан фойдаланувчилар сони 2 миллиондан ошиб, мобил алока фойдаланувчилари 10 миллионга етди. Simus компанияси «UZ» доменининг миллий регистраторига айланди. Узбекистон Республикаси Президентининг "Инкирозга карши дастурга киритилган кушимча инфратузилма объектлари буйича лойихаларни амалга ошириш чора-тадбирлари тугрисида"ги П^-1073-сон карори асосида 2009 йилгача алока ва телекоммуникация объектларини, хусусан миллий ва худудий маълумотлар алмашиш тармокларини ривожлантиришнинг кушимча чоралари белгилаб олинди. Уша вактлардаги мобил алока оператори «МТС - Узбекистон» мамлакат худудида 4G мобил тармогини куриш буйича лицензияга эга булган. 2010-2011 йилларда эса интернетдан фойдаланувчилар сони 7,378 млн.га ёки ахоли микдорига нисбатан 24 % га етган еди. Шундан мобил интернетдан фойдаланувчилар 4,119 млн.ни ташкил килган. Бундан куриниб турибдики, купчилик интернетдан фойдаланишда мобил алокани маъкул курган. 2010 йилда Узбекистонда Интернет фойдаланувчилари сони 3,2 миллионга ошиб, 2002 йил билан солиштирганда усиш 23,8 %ни ташкил килади.

Бугунги кунга кадар хам Узбекистоннинг барча худудларида интернет фойдаланувчилари сони мунтазам ошиб бормокда ва мамлакат ахолисининг 24 %и халкаро тармокдан фойдаланади. 2010 йил сунгида Интернетдан

фойдаланувчи давлат органлари сони 7643 тага етган эди. UZINFOCOM маркази маълумотларига кура, 2010 йилда «UZ» миллий доменидан руйхатдан утган фаол доменлар микдори 11 мингтага етган.

REFERENCES

1. Mukhamadqodirovich R. A. The role of mass media in the history of the period of independence //ACADEMICIA: An International Multidisciplinary Research Journal. -2020. - Т. 10. - №. 4. - С. 356-359.

2. Расулов А. М. УЗБЕКИСТОНДА ОММАВИЙ АХБОРОТ ВОСИТАЛАРИНИНГ ФАОЛИЯТИ //Scientific progress. - 2021. - Т. 2. - №. 1. - С. 804-809.

3. Расулов А. М. УЗБЕКИСТОНДАГИ ЩТИСОДИЙ ИСЛОХЩЛАРДА АХБОРОТ ТЕХНОЛОГИЯЛАРИНИНГ УРНИ //Scientific progress. - 2021. - Т. 2. -№. 1. - С. 1568-1572.

4. Расулов А. М. УЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ТАРИХИДА ОММАВИЙ АХБОРОТ ВОСИТАЛАРИНИНГ УРНИ //ВЗГЛЯД В ПРОШЛОЕ. - 2020. - №. SI-1№ 3.

5. Rasulov A. M. УЗБЕКИСТОНДАГИ ОММАВИЙ АХБОРОТ ВОСИТАЛАРИНИНГ ТАРМОКЛАРИ //Scientific progress. - 2021. - Т. 2. - №. 4. -С. 836-838.

6. http//old.mitc.uz/уз/пресс_cентер/хисторй_cоммуниcатионс.

7. https://lex.uz/docs/1457895

8. https://lex.uz/search/nat?actnum=52&fbody_id=819

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.